CM

CM

ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM COMMUNICATION MANAGEMENT QUARTERLY

CM

BROJ 20 GODINA VI JESEN 2011.

Will social media save democracies? Fausto Colombo Socijalno-ekonomski položaj novinara Miroljub Radojković Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca Ana Milojević, Aleksandra Ugrinić Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije s korisnicima kod hrvatskih online medija Mato Brautović Da li nas Gugl zaista zaglupljuje? Miroslav Lazić Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju Aleksandra Krstić Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji Jelena Petrović, Marko Ivanović Koordinate (medijske) participacije Jelena Kleut Estetika terorizma kao medijski fenomen Suzana Obradović

BROJ 20 GODINA VI JESEN 2011.

CM

ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM COMMUNICATION MANAGEMENT QUARTERLY Broj 20, godina VI Will social media save democracies? Fausto Colombo

5–20

Socijalno-ekonomski položaj novinara Miroljub Radojković

21–40

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca Ana Milojević, Aleksandra Ugrinić

41–60

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije s korisnicima kod hrvatskih online medija Mato Brautović Da li nas Gugl zaista zaglupljuje? Miroslav Lazić Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju Aleksandra Krstić

61–72 73–96 97–116

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji 117–130 Jelena Petrović, Marko Ivanović Koordinate (medijske) participacije Jelena Kleut

131–136

Estetika terorizma kao medijski fenomen Suzana Obradović

137–144

Uputstvo autorima

145

CM

ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM COMMUNICATION MANAGEMENT QUARTERLY

Izdavači: CDC – Centar za usmeravanje komunikacija, Novi Sad (Prethodno: PROTOCOL) i Fakultet političkih nauka, Beograd Glavni i odgovorni urednik: prof. dr Miroljub Radojković, redovni profesor Fakulteta političkih nauka u Beogradu Urednik izdanja: mr Boris Labudović Redakcija: prof. dr Branimir Stojković, redovni profesor Fakulteta političkih nauka u Beogradu prof. dr Neda Todorović, redovni profesor Fakulteta političkih nauka u Beogradu prof. dr Zoran Jevtović, vanredni profesor Filozofskog fakulteta u Nišu mr Ana Milojević, asistent Fakulteta političkih nauka u Beogradu mr Jelena Kleut, sekretar redakcije, asistent Filozofskog fakulteta u Novom Sadu Za izdavače: dekan Fakulteta političkih nauka u Beogradu prof. dr Ilija Vujačić direktor CDC Nataša Jovović Lektura: Dragana Prodanović Adresa redakcije: Maksima Gorkog 32, 21000 Novi Sad Telefoni/fax: 021 / 425 880, 425 881, 425 882; [email protected] Prepress: Blur Studio, Novi Sad Štampa: Štamparija Futura, Petrovaradin Tiraž: 1.000 Štampanje časopisa finansijski je pomoglo Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице Српске, Нови Сад 316.77(05) CM : časopis za upravljanje komuniciranjem = communication management quarterly / glavni i odgovorni urednik Miroljub Radojković. – God. 6, br. 20 (2011) – – Novi Sad : CDC–Centar za usmeravanje komunikacija ; Beograd : Fakultet političkih nauka, 2011–. – 24 cm Tromesečno. ISSN 1452-7405 COBISS.SR-ID 218473735

4

Will social media save democracies?

Fausto Colombo1

Catholic University Milan

UDC 316.774 : 004.773 : 323.22/.28 Summary: Tools such as Facebook, YouTube or the blogosphere have had a crucial role in enabling circulation of ideas and organization of protests which have led to historical changes that are yet to be over. Protests in Arab world have not only revived the debate on the role of social media in democracies, but also seem to direct it in new ways. With regards to the real political dimension, we should not overlook some very real risks of social networks that accompany their functioning. Polarization, ‘infiltrability’, fragility: these are three serious risks for social media as political tools. Does it still have a sense, then, to interpret them as a positive factor in democracies or democratic processes? The factors of innovation that social media brought in the public action and debate are the following: reducing the “bottleneck” role played by traditional media, organization of real political action and propensity of social media to construct identities. On the basis of discussion about these roles, the fundamental thesis of the model introduced in this paper is the following: social subjects experience political participation in a given context, which can stimulate or repress their attitude towards citizenship. This context can be then split into three main factors, each of which can promote or inhibit the role of citizens: the institutional system, the state of cultural flows and the media system. Key words: social media, democracy, participation

1. Internet and revolutions Between 2010 and 2011, a series of events have rekindled the debate on the role of social media in democracies. They are very diverse events: from the request of new government forms in the Arab countries2 to the changes in the climate of opinion in well established Western democracies (changes that seem able to abruptly overthrow, or at least undermine, national and local governments which till not so long ago seemed solid and founded on a large consen1

I wish to thank Andrea Cuman and Maria Francesca Murru for their helpful contribution in discussing and proofreading this article.

2

See Cottle (2011), Friedman (2011), Harb (2011).

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

5

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

sus). The Italian case, for example, in few months lived a new participatory wave, fostered more by civil society than opposition parties, more by spontaneous movements than organized structures. This wave led at first to a U turn in the local elections and then to the victory in referendums against nuclear power and water privatization, despite the government’s directions. Other similar events are occurring in Spain, with the ‘indignados’ movement3, or in Greece, with the harsh popular protests caused by the austerity laws imposed by international organism for the increasing Greek public debt. In all of these cases, tools such as Facebook, YouTube or the blogosphere have had a crucial role in enabling on the one hand the circulation of ideas, and on the other the organization of protests which have led to historical changes that are yet to be over. Actually, these events, and especially the Arabian riots, have not only revived the debate, but also seem to direct it in new ways. Until now, the political dimension of the internet has been read as a civic resource in traditional democracies or, conversely, as a witness/memorial resource in authoritarian or totalitarian regimes, where democracy seems far and unworkable in the short term. In the case of traditional democracies – as we shall see in detail – social media are essentially networked environments in which the circulation of ideas overlaps and integrates with other legitimated ‘environments’ (traditional media, the cultural industry in general, associations, clubs, and so on), opening new opportunities and reactivating a wearied participation (Coleman, 2009). In the case of authoritarian or totalitarian countries, however, social media create a kind of clandestine cultural movement that is opposed to the official information and culture, thus generating counter-cultures and counter-information. We can find a similar type of circulation in past experiences, for example in the Samizdat, the underground paper in the Soviet bloc which guaranteed to millions of people who did not recognize themselves in the dominating ideology flows of alternative and often precious information and culture. An important difference between social media and samizdat is the relative ease with which network technologies allow dissidents (whether Chinese dissidents, Iranian or Cuban, to name just a few examples) to testify abroad – perhaps with the mediation of traditional mass media – on the condition of their own countries: it is what Manuel Castells has called the global dimension of the large individual mass media (mass self communication) (Castells, 2009). 3

6

See Castells, (2011) and blog of John Postill (http://johnpostill.wordpress.com/) media anthropologist who has conducted ethnographic research into social media and activism in the 15-M movement. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

The Tunisian, Egyptian, Libyan, Yemeni and Bahrain events (with infiltrations in Morocco, filming public opposition activities in Iran, etc.) show us new evidence: the political effectiveness of these tools, their transformation from democratic means of ‘witnessing’, for so to speak, to properly revolutionary tools which are able, at least potentially, to transform the democratic sense in authoritarian or totalitarian regimes. It seems – and indeed in some ways it certainly is – good news, and we are finally authorized to legitimize these tools as agents of historical change and democratization. Yet, much remains to be done to understand the complexity of the relationships between these media and participatory democracies.

2. A two faced story The historical dimension of the development of social media can be accessed from two points of view. The first – and most obvious – is the technological and industrial one. In this sense, social media are born from the ‘2.0’ web, that is the rebirth of the Internet after the speculative bubble of 2000/2001 in which the main players involved were first Google and YouTube, then messaging services (such as Windows Messenger) and finally actual social networks, like Facebook, and blogs. The characteristics of these media are well known: multimediality, user-friendliness, the possibility for the user to produce contents and make them visible, an on-line reputation building that does no longer depend on being part of major communication brands, but is built in the everyday success within one’s network. The intersection between these new media and mobile technologies (smart phones and tablets, for example) has made possible the spread of a sort of ‘soft’ and ‘embracing’ network which allows the individuals to be connected to each other and be part of more or less stable and rooted communities. But if we approach the issue from a different point of view, that of the political impact, the story of social media begins long before, with other more traditional forms of media and/or areas of discussion. In reconstructing the emergence of the public sphere in eighteenth century Europe, Jűrgen Habermas (1989) emphasizes the role of newspapers, cafes and lounges as places where the bourgeoisie was able to focus its demand for a new political participation after the season of absolutisms. The German scholar told us about the Enlightment as a ‘foundry’ for democracy, where the foundations for a model of group discussion based on the quality of argument were being set, where the respect for the role of stakeholders, the political implications of “private” discussions in CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

7

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

places and in the media, the continuous exchange between author and reader, or between speaker and hearer were becoming increasingly important. The twentieth century, characterized on the one hand by the role of the masses in politics, on the other by the triumph of the instant and ‘centralized’ media such as radio and television, put in the background the role of discussion in small groups and their transforming power through ideas and actions. This probably happened because the major parties had developed ad hoc methods – both top-down and bottom up – for the transmission of the ideologies through sections, clubs, magazines and cultural activities of various kinds. But, it exhausted their ability to perform this animation and direction of public opinion, it was precisely the development of the Internet that brought back the primary functions of the lounges and cafes. For instance, in Italy, the development of civic networks, promoted and attended by individuals wishing to participate in the political debate and in public life, begins to successfully emerge in the nineteen eighties, during the latent crisis of the traditional parties, and explodes in nineties after the shock of Tangentopoli and the upheavals of the political scenario that followed (Mastropaolo, 2000). However, as we said, it is web 2.0 that spreads and makes visible the political potential of the network as a return to a participatory model, in perfect combination with a totally opposite trend in Western democracies, where the model that seems to prevail is instead one that the political scientist Manin (1997) calls Audience Democracy. This type of democracy is based on the substantial inaction of the citizen, who is only able to exercise the right to delegate power to political elites. In short we can say that social media – paradoxically – embody the contradiction of the return to an ideal public sphere in a historical context of low political participation and energy leakage in Western democracies.

3. The political dimension of social networks: between risks and opportunities And here we are evaluating the real impact of social media on politics. First, we must remember that the strictly participatory aspect is only one of the aspects of sociality. Not surprisingly, Simmel’s concept of sociability is often mentioned when speaking about relationality in the internet (1984). His concept of sociability, that of the disinterested aesthetic pleasure for conversation, of gossip as the art of cafes, of sincere curiosity about other people’s business are all elements that are not negative per sé, but they are alien to the true and ‘serious’ political participation, the main feature of an ideal democracy. 8

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

However, besides from what is just said, and with regards also to the real political dimension, we should not overlook some very real risks of social networks that accompany their functioning. The first of these risks is the polarization of opinions. It has already been noted that in forums (as an example it is sufficient to read the forums of online newspapers) there is a strong tendency to the so-called flaming, i.e. to systematically insult people with different opinions (Wojcieszak, 2010; Cammaerts, 2008). This is obviously a form of polarization that confirms to each of the participants the rightness of their ideological affiliations and their own prejudices. In the blogosphere and on social networks polarization can take other routes, for example by attending/reading/commenting only those sites and commentators who are elected as opinion leaders, or at least as co-representatives of their beliefs (Sunstein, 2007). Such a model is clearly functional for the outburst, the identification and reinforcement of opinions, but very little for real political debate, in which the comparison must be made on the quality of argument and not on personalization and closeness. In this sense, the role of social media is likely to differ very little from that of identification and reassurance of traditional newspapers (“My newspaper thinks like me”). The second risk, certainly more serious and more specific is the dependence of social media from traditional and mainstream mass media in news supplying. An exemplary case is the information on Twitter, that apart from occasions such as highly participatory public events, in which the participants themselves become witnesses of what is happening, the tweets mainly consist of the recirculation of newspaper articles, television broadcasts, comments and so on. In an article on the New Yorker, significantly entitled “Small Change. Why the Revolution Will Not Be twittered”, Malcolm Gladwell (2010) has noted a curious episode, which clearly shows the other side of the story: the curiosity with which Western journalists investigated the last Iranian elections and the protests that followed in the country through the dedicated tweets in English. What passed unnoticed – Gladwell argues – is that the real actors of the protest, to communicate with each other, would certainly have used Farsi, and not English. Therefore, what journalists considered a primary source was likely to be already a western echo of the facts happening in Iran. The third risk concerns the relations with power, which are rather complex and ambiguous. Usually one interprets the attitude of dictatorships to use the technical resource to silence the entire network, by blocking the servers or by stipulating specific agreements with the companies which own the technologiCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

9

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

cal platforms (it happened and is happening in China, Iran, Libya and so on), as a ‘reverse’ confirmation of the democratic potential of social networks (OpenNet Initative, 2009; Reporters sans Frontières, 2010). The argument is more or less as follows: if power wants to prevent the circulation of ideas via the internet it means that the internet is really a danger to the regimes. This is partially true, but repression is still repression, anywhere and anyway it is exerted. It is the same fact that this repression is applied to social media that demonstrates that social media can be one – certainly not the only one – of the tools used by opposition forces. Moreover, beyond simple technological censorship, there are other ways for the authoritarian power to overthrow participatory media use against opponents. A typical way is to use the ‘virality’ of the network (of people and information) to produce disinformation. False news then is able to circulate in uncontrolled manners (recent chronicles refer of a false summons of opposition forces through Facebook conducted by Sudanese police who subsequently arrested the protesters). Another repressive tactic is to use the information provided by social media on the users to find them, follow their activities and so on. From this point of view, the very nature of the internet allows a strong tracking of private data related to each one, and it is no coincidence that democratic countries adopt a legislation that protects citizens from these risks: laws that are obviously absent in totalitarian or authoritarian countries.

4. The vital function of social networks in democracies Polarization, ‘infiltrability’, fragility: these are three serious risks for social media as political tools. Does it still have a sense, then, to interpret them as a positive factor in democracies or democratic processes? In my opinion, yes, as long as we are aware of their limitations. To substantiate my position let me recall the factors of innovation that they brought in the public action and debate. 4.1. Reducing the “bottleneck” role played by traditional media First of all, the development of the blogosphere, of social networks and the Web 2.0 have generally reduced the “bottleneck” role traditionally played by traditional media. The latter certainly can still filter the news for the general public, but the alternative circulation on social media threatens their partiality in at least two ways. On the one hand because social media selectively reach exactly those citizens who slip out of mainstream information (in Italy mainly television) for intellectual curiosity or systematic suspicion: these people are 10

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

usually the most active and able to mobilize and act as opinion leaders, and the information that reaches them is thus particularly effective. On the other hand, the news and comments on social media are resources that traditional media cannot refuse for the elementary reason of journalistic market competition: it is difficult and risky to silence a news piece which could prove true and be used by another newspaper. It follows that mainstream news media tend to support – to a certain extent – the horizontal movement of information across the network. Two good examples of this dynamic come from the Italian events. The first, and latest, is the referendum on water and nuclear power: in all previous referendums, quorum4 was not reached. Moreover, the government, that was willing to talk down the effects of this vote on laws that its coalition had advanced, placed the referendum right after the local elections, and traditional media (especially television) had strongly underrepresented the upcoming referendum. Nevertheless, the committees that proposed it continued to inform, organize and promote events that kept the public opinion awareness alive. We must recall that Italy is one of the countries in which Facebook is the most used SNS, counting over 15 million subscribers, and that this social network proved to be an excellent tool for the circulation and discussion of information. The referendum results were astonishing. The number of votes reached was widely above the estimations and the necessary quorum. In this case we can say that social media had an integrative and substitutive (and in the last weeks also stimulating) role compared to traditional media. The second example of the effectiveness of social media comes from the mayoral elections which took place in Milan in April 2011. Milan is a city which has been under center-right parties control for many years, and all observers credited the incumbent major Letizia Moratti an easy win: recent political tradition, the unequal deployment of economic resources and the power of a traditional political campaign were on her side. However, things turned out differently. Giuliano Pisapia, the center-left candidate, bested the former major both at the first and at the second, decisive, turn. The problematic relation between traditional media and social media became quite visible when during a TV debate, Moratti referenced Pisapia of committing serious crimes at young age (a verdict that was later cancelled by the highest Italian court). The accusation was false, but the TV format didn’t allow Pisapia to reply. So the only move he was able to do was to avoid the handshake of the opponent. But, from 4

The minimum number of votes necessary to validate the results thus obtaining the abrogation of the law under exam.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

11

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

the next day on, not only national newspapers correctly reported the news, but also the internet was being flooded with an ironic counter-campaign, in which the supporters of Pisapia accused him of abominable and ridiculous acts: suggesting Kennedy to use a convertible car in Dallas, printing electoral flyers just to increase deforestation in the Amazon forest and so on5. Some of Pisapia’s supporters also changed their Facebook profile picture with the quote “Pisapia stole my profile picture”. This counter-campaign was so strong that it became newsworthy, thus increasing its visibility to the point that the false accusations to Pisapia became a sort of catchphrase in which anyone felt entitled to add its personal version. While polls were starting to favour Pisapia and the center-left parties, Moratti and center-right parties tried to reply with an awfully clumsy strategy. For example, the fans of Moratti’s Facebook page suddenly increased, foreshadowing an information strategy more than spontaneous acts of her supporters. In another case, Moratti’s entourage replied to the protests of citizens who pointed out the unauthorized construction of a mosque in the district of Sucate (mosque building is a controversial subject within milanese administrations) promising intervention. Unfortunately, no such district exists in Milan, and the reply of Moratti’s entourage was heralded by the opposition supporters as a demonstration of naïveté and ignorance about the city by the center-right supporters. What these cases demonstrate is the importance of social media in contexts where political confrontation is unequal in terms of economic power and control over traditional media, thus stimulating the use of social media as alternative channels. What is important when using social media, then, is the practice of their use, the awareness of their languages and their communicative strategies (for example irony and ‘mass-humor’) and the awareness of their distributive mechanisms. We can say that in this example social media have been decisive and enabled the political part which could use their resources in the best way to win. 4.2. Role of social media in organization of real political action Secondly, social media, being inherently ‘horizontal’ media, provide the best possible integration between the circulation of ideas and the successful organization of a real political action (demonstrations, boycotts, electoral choices): we have seen one example in the aforementioned Arab revolutions, but it can also be seen in the exponential success of ‘non-institutional’ events which are 5

See AA.VV (2011), Pisapia mi ha rubato l’immagine del profilo, Milano: Rizzoli.

12

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

not rooted in organized structures such as parties or unions (as in Italy with the protest “If not now, when?”, occurred on the 13th of February 2011 in many Italian squares). These events are using the internet and the potential it enables in terms of relations and circulation of ideas to build ‘light’ organizational forms that today are highly functional and consistent with the new climate of opinion that is spreading. As is happening in the recent Spanish movement of the ‘indignados’6, internet is used on more levels: on the first level as informative tool. It is not a case that the ‘indignados’ clearly and constantly refer to the Arab riots, giving the idea that the generational and global component of the revolution is essential (these phenomena recall that ‘global‘ sense that scholars recognized in the contestation movements of 1968 that started from the diffusion of television). In this sense the internet is a natural medium for young generations, and as such becomes an essential tool for knowledge. But it must not be underestimated the effectiveness of some pamphlets, as Indignez vous, by Stéphane Hessel (2010), that has been seen as a manifesto of these new protests. Secondly, social media are essential as organizational tools which enable the emergence of nonhierarchical forms of organization, inspired also by new mechanisms of consensus construction, of leadership construction and of decision making processes (Carpentier, 2011). Finally, social media act as memorial and historicising media. 4.3. Propensity of social media to construct identities Finally, the propensity of social media to construct identities and an ideal sense of belonging make them very strong instruments for movements based on an identity and an explicit project, though they are underrepresented by parties or traditional organizations. The example of Arab revolutions comes useful once again: these revolutions broke out in countries were half of the population is under thirty and shares the same frustrations and feelings of rejection towards regimes inherited from previous generations and incapable of offering a future to these young people. It includes different practices, from various movements in schools and universities in Mediterranean Europe (especially Italy and Greece), where budget cuts to culture and formation are higher to the Italian feminist movement which harshly challenged the masculine culture underlying the representation of women in television and advertising to many of the Italian prime minister’s behaviours (and more in general of his coalition). In this last case we were able 6

http://es.wikipedia.org/wiki/Movimiento_de_indignados_15-M.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

13

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

to see the power of the internet and of social media in developing a proper counter-culture, nurtured also by publications and documentaries censored by big distribution companies, which finally exploded in spontaneous demonstrations organized by ‘light’ squads of intellectuals. In these cases social media have demonstrated a strong capacity not only to strengthen underrepresented identities, but also to transform them in identities open to wider communities and to constitute them as outposts of social and cultural transformation requests.

5. Some provisional conclusions To sum up, we can say that social media, as grassrooot driven means of information and knowledge distribution, can be excellent tools of democracy where there are the conditions for it? But what do we mean with this expression? It is essentially a synthesis of different factors, as highlighted in the following scheme.7 The formal institutional system

s

litic

The

r xpe de

ce

ien

o of p

THE QUALITY OF DEMOCRACY

re

sha

The media system

The state of cultural flows

Figure 1. Multidimensional model of media and democracy

The fundamental thesis of this model is the following: social subjects experience political participation in a given context, which can stimulate or repress their attitude towards citizenship. This context can be then split into three main 7

The model can be found in Colombo-Vergani (2010).

14

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

factors, each of which can promote or inhibit the role of citizens: the institutional system, the state of cultural flows and the media system. Let us briefly look at these elements. 5.1. Institutional system The formal institutional system is the set of rules, procedures, relationships and balances (such as the division of the executive, legislative and judicial powers) that enables and legitimizes the exercise of government power as a process of democratic decision-making. Amongst the essential requirements of formal institutional systems there are rights such as the right of expression, freedom of association, of religious belief, of fair elections, of access to alternative sources of information, and so on. The less these rights are protected, the less you can say that the formal institutional system is working properly. And, consequently, democracy is less healthy (Dahlgren, 2002). Government is historically identified with the process of top-down imposition of the will of the public administration through the use of the available formal instruments (laws, administrative acts, decrees, regulations). From the late ‘70s, the debate on public policies led to the establishment of a new form of public management, based not only on government but also on governance. According to this new logic, administrations should exert a regulatory function privileging the principles of consensus, functionality and technical, organisational, economic and social feasibility. The instruments of governance are not exclusively formal, such as the ones used by government, but are rather informal, and arise through relationships, agreements and arrangements between the public and the private stakeholders of a local community (Della Porta, 1999). 5.2. Cultural flow The feeling of political affiliation is expressed by the way citizenship lives participation, civic consciousness, politics, producing public discourses as Cultural flows. The polis is a place where people take care of the res publica, and assume the responsibility of social life. This responsibility is not innate, and man must learn it. Even with difficulties. As Larrauri (2001) says, the Aristotelian maxim according to which man is a political animal is not entirely true: a man becomes a politikos, becomes a citizen only if he takes the floor, if he makes himself vis-

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

15

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

ible, if he assumes the responsibility of taking care of the world. If he thinks it is worthwhile to take the floor, to rule and mark his presence in the world. This re-reading of the tragic story of the rise of Nazism shows the importance of the social and cultural role of the intellectual elites of a community. The stronger the role of cultural elites, the clearer and more visible is their word, so as higher is the quality of mediapolis (Silverstone, 2006) and society as a whole (Arendt, 1958). One does not participate to the life of the polis (or of mediapolis) just by participating in the education system, but also by taking part in the production and distribution of information and more in general in all the processes of knowledge production. As we already said about civic cultures, a reliable knowledge of the social world is essential for the vitality of democracy or the ability to establish communicative relations within the democratic landscape would be mined at the base. Knowledge and skills (on media and communication) are a prerequisite for a functioning democracy. As Dahlgren said, “that citizens ought to have the knowledge to be able to participate in politics is obvious and basic [...]. Speaking of knowledge, in this case, presupposes that it is built on raw information, and that information is somehow significant to become knowledge’ (Dahlgren, 2009: 108). 5.3. Media system The media system is the frame within which political action and communication are shaped. The relations between media and politics are many and often contradictory. The media can be a field which is influenced by political power and at the same time can influence it dictating the agenda topics. Media are the place of the leaders’ performances and the political stakeholders’ conflicts, it is the place where actors (including the same political leaders and stakeholders) see society reflected. The point we wish to start from, in this case, is the deep change caused by digitisation, which affected the whole media system, from production to distribution to consumption of media products. And this change regards all the sectors of media industry: from music to audio-visual (television and cinema), radio and publishing. Just think about the struggles of music industry against P2P, or the digitization of traditional television (with the related problems of the analogue to digital transition, for example switch-off); or the challenges that the traditional publishing industry faces when devices such as iPad are set about. 16

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

Chat rooms, message boards, blogs and in general social media take up the public political spaces of the global media arena and offer a potentially indispensible contribution to the development of mediapolis8 and the exert of new forms of political employment. Many authors have interpreted this phenomenon through the interpretive categories of Habermas. According to this school of thought, blogs in particular are the places of revival of the public sphere were it would be potentially possible to fulfil the process of rational deliberation, free from the colonization of the economic and political system. Several criticisms have been made to this school of thought (among others see Dahlgren, 2002; Murru, 2009). In the first place it was noted that in Habermas’ perspective the dimension of power is completely removed from resolution (deliberation) and relegated to the realm of the “system”. In the second place, it has been stressed that habermasian theorists underestimate the institutional context (audience democracy)9, the feelings and attitudes towards politics, and towards the popular contents which constitute the so-called civic culture of a community. In the third place, Habermas’ perspective overstates the role of rationality in policy-making and public debate. The communication process described by Habermas is simple and devoid of those fundamental communicative dimensions related to rhetoric, to narrative, to identity and to the event, which disconcerts the model of pure and ideal rationality. An ideal speech would imply that citizens face each other agreeing to give up their history to embrace a procedural and impersonal idea of communication. However, as Bourdieu (2000) states, interpersonal relationships do not occur in a social vacuum but are always a meeting of habitus, that is the set of stories, sensitivity, emotions, feelings, experiences and social relations that are also involved in communication and shape the meanings of what is said. Finally, the habermasian perspective considers the distinction between media in an excessively rigid way, and underestimates the inherent flexibility and ability of media to transform: in general we can say that this perspective overstates the media setting ability in determining the content and methods of debate in the public sphere. Rather, we can say that the processes of media setting are effective only insofar as they are consistent with the dominant culture and are supported by the political and social system. 8

Silverstone (2006) defines mediapolis, starting from the concept of polis as found in Arendt, as the mediated space of appearance, the public mediated space “which constitutes, more and more often, the basis of contemporary political life, both at a national and international level; the place where both symbolic and material morphogenesis of the world takes place, mainly through political action and electronically vehicled communication”. (Silverstone, 2006).

9

See Manin’s (1997) concept of audience democracy.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

17

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

5.4. The role of social media I recalled this multi-dimensional scheme because it enables us to clarify the role of social media in the political transformations we are experiencing, be them proper revolutions in which citizens request a democratic state, opinion movements in democratic countries which challenge populist or plebiscitarian derives, or simple cultural and political opposition strategies. In all of these cases, social media fit into the wider media system and we can suppose that they get stronger when traditional media give up their role of watchdogs in favour of a tighter relation with power. In these cases social media become essential coordination and cultural circulation instruments for any opposition force. More in general, social media are in a context that sees a more or less democratic and participatory institutional system. Also in this case, social media are able to have an oppositional role towards partially or non democratic systems, though we must keep in mind that the system can enforce actions which repress online participation as any other form of cultural and political autonomy. Finally, social media have an essential role in cultural circulation by changing the role of educational, publishing and informative systems. Here, their role becomes stronger as the traditional systems become weaker, older and unable to keep to pace with changes. In other words, social media tend to integrate in a functioning and democratic system as positive instruments, while they act as oppositional and renovation instruments in contexts where democracy is weak or absent; finally, in intermediate situations social media have an ambiguous role, where they can even strengthen the status quo and lose their political function. What is clear is that their participatory function is completely unfolded only where there is an actual willingness to participate, and not vice versa. In other words, politics comes first, then come social media.

18

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Fausto Colombo

Will social media save democracies?

References AA.VV. (2011). Pisapia mi ha rubato l’immagine del profile. Milano: Rizzoli. Arendt, A. (1958). The human condition. Chicago: University of Chicago Press. Bourdieu, P. (2000). Pascalian Meditations. Cambridge: Polity Press. Carpentier, N. (2011). The participatory organization: Alternative models for organizational structure and leadership, Paper presented at Leaders and new trends in political communication. International Conference Rome, Italy, May 20-21. 2011. Castells, M. (2009). Communication power. Oxford/New York: Oxford University Press. Castells, M. (2011). Wikiacampadas, Lavanguardia.com. Retrieved on 1. 9. 2011. URL: http://www.lavanguardia.com/opinion/articulos/20110528/54160922879/wikiacampadas.html Coleman, S. (2009). The Internet and Democratic Citizenship: Theory, Practice and Policy. New York: Cambridge University Press. Cottle, S. (2011). Media and Arab uprising of 2011: research notes. Journalism, 12: 647. Colombo, F.; Vergani, M. (2010). Media, participation and the state of democracy. In Carpentier, N. (eds), Media and Communication Studies. Interventions and intersections. The intellectual work of the 2010 Ecrea Doctoral Summer School. Tartu: Tartu University Press. (pp. 123–139). Dahlgren, P. (2002). In search of the talkative public. Javnost/The Public, 9(3): 5–26. Dahlgren, P. (2009). Media and Political Engagement. Cambridge: Cambridge University Press. Della Porta, D. (1999). La politica Locale. Bologna: Il Mulino. Friedman, T. L. (2011). The revolution is just beginning. Young Arabs have watched the world progress without them. Post-Gazette.com. Retrieved on 1. 9. 2011. URL: http://www.post-gazette.com/pg/11062/1129231-109. stm#ixzz1RXDv27A3. Gladwell, M. (2010). Small Change. Why the revolution will not be tweeted. The New Yorker. Retrieved on 1. 9. 2011. URL: http://www.newyorker.com/ reporting/2010/10/04/101004fa_fact_gladwell. Mastropaolo, A. (2000). Antipolitica. All’origine della crisi politica italiana. Napoli: Ancora. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

19

Will social media save democracies?

Fausto Colombo

Habermas, J. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society. Cambridge: Polity Press. Harb, Z. (2011). Arab Revolution and the Social Media Effect. M/C Journal, 14(2). Hessel, S. (2010). Indignez vous!. Paris: Indigène. Larrauri, M. (2001). La libertad según Hannah Arendt. Valencia: Tandem. Manin, B. (1997). The Principles of Representative Government. Cambridge: Cambridge University Press. Murru, M. F. (2009). New media – new public spheres? An analysis of online shared spaces becoming public agoras. In N. Carpentier, P. PruulmannVengerfeldt, R. Kilborn, T. Olsson, H. Nieminen, E. Sundin and K. Nordenstreng (Eds.). Communicative Approaches to Politics and Ethics in Europe. Tartu: Tartu University Press. (pp. 141–153). OpenNet Initiative (2009). Internet filtering in Iran. Retrieved on 1. 9. 2011. URL: http://opennet.net/sites/opennet.net/files/ONI_Iran_2009.pdf. Reporter Sans Frontières (2010). Web 2.0 versus Control 2.0. Retrieved on 1. 9. 2011. URL: http://fr.rsf.org/web-2-0-versus-control-2-0-18-03-2010,36696. Silverstone, R. (2006). Media and Morality. On the rise of the Mediapolis. Cam­ bridge: Polity Press. Simmel, G. (1984). Die Gesellikgeit. Beispiel der Reinen oder Formalen Soziologie (Individuum und GesellShaft). Berlin, New York: de Gruyter. Sunstein, C. (2007). Republic.com 2.0. Princeton: Princeton University Press. Wojcieszak, M. (2010). ‘Don’t talk to me’: effects of ideologically homogeneous online groups and politically dissimilar offline ties on extremism. New Media & Society, 12(4), 637–655.

20

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Originalni naučni rad

Socijalno-ekonomski položaj novinara1 Miroljub Radojković2

Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

UDC 070.42(497.11) ::331.54 Rezime: Gledano na duži rok, novinari se u informacionom društvu mogu posmatrati kao gubitnici, kao nova vrsta „tehnološkog viška“ za poslove komuniciranja u virtuelnom prostoru. Veliki deo prikupljanja, obrade i distribucije informacija i podataka će preći iz ruku novinara (i medija) na pojedince i grupe građana. Oni će zameniti masovno komuniciranje i njegove posrednike drugim, interaktivnim i ravnopravnijim oblicima komunikacione prakse u kojima će profesionalna novinarska znanja i veštine gubiti na važnosti. To je rezultiralo globalnom krizom profesije koja nije mimoišla ni Srbiju. Osim toga, postoje i unutrašnji nedostaci kao: mediji su tehnološki zaostali, inhibirani raznim vrstama (zlo)upotrebe u proteklim decenijama, i nespremni za slobodnu tržišnu utakmicu koja se od njih očekuje. Uz sve ove slabosti, mediji i novinari su ovih godina pogođeni svetskom ekonomskom krizom, koja njihov opstanak čini gotovo nemogućom misijom. Jer, tranzicija medija podrazumeva da se država eliminiše kao njihov osnivač (i finansijer), da se uspostavi dualna medijska svojina (javni servis i u većini komercijalni mediji) i da se kvalitet informisanja dobije konkurencijom na slobodnom tržištu. Sva ova očekivanja nemaju utetemeljenje ako je ekonomija u kolapsu, ako medijski prihodi od oglasa (pro)padaju i ako se ne zna koje to sprege novih kapitalista i političkih igrača neke medije održavaju u životu po svaku cenu, a druge u duhu „slobodne tržišne utakmice“ puštaju niz vodu. Istraživanje je pokazalo da je stepen eksploatacije novinara visok u smislu dužine radnog vremena, prihoda, i uskraćivanja doprinosa. Ovim nepravdama oni se ne suprotstavljaju kolektivno jer nemaju sindikalnu organizaciju. Obrazovni nivo profesije je iznenađujuće visok, ali je očigledna nespremnost za rad na novim, digitalnim platformama što se mora promeniti. Ključne reči: novinarska profesija, tranzicija medija, socio-ekonomski položaj novinara, mediji, privatizacija. 1

Tekst je nastao na osnovu rezultata naučnoistraživačkog projekta Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva, koji je sproveo Centar za medije i medijska istraživanja Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu. Projekat je realizovan u okviru Regionalnog programa podrške istraživanjima u oblasti društvenih istraživanja na Zapadnom Balkanu (RRPP), koji vodi Univerzitet u Friburgu, uz finansijsku podršku Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC). Mišljenja izneta u ovom izveštaju su mišljenja autora i ne predstavljaju nužno mišljenja SDC niti Univerziteta u Friburgu.

2

Kontakt sa autorom: [email protected].

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

21

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

Uvod Na nivou opšteg uverenja, odnosno zdravorazumskog posmatranja, javnost u Srbiji smatra novinarsku profesiju jednom od onih koje ne donose ni moć, ni novac niti ugled. Dakle, na osnovu toga se može pretpostaviti da je novinarstvo posao koji ne obezbeđuje visok društveni status. Uverenje o kome je reč, i koje je empirijski proveravano u našem istraživanju3, zasnovano je na činjenicama poznatim građanima iz medija. Veliki broj novinara izložen je verbalnim i fizičkim napadima, o čemu mediji uredno izveštavaju. Radi bolje zaštite oni su tražili status „lica na službenoj dužnosti“. Svake godine pred pravosudne organe izlaze desetine novinara optuženih za nanošenje uvreda i kleveta, povreda ugleda, časti i izazivanja „psihičkog bola“, itd. Srećom, za ta dela Krivični zakonik više ne predviđa kazne zatvorom, ali su i one novčane veoma teške za medije i njihove poslenike koji grcaju u siromaštvu. Pred toga, tri novinara u Srbiji 2010/11. su zbog ozbiljnih pretnji po život pod stalnom policijskom zaštitom, a troje je u poslednje dve decenije ubijeno. Počinioci do sada nisu otkriveni. O ugledu novinarske profesije govori i autopercepcija/autorefleksija među njenim poslenicima koja potvrđuje iznete sumorne iskaze, a koja često poprima oblik autoironije. Tako je u jednoj fokus grupi u našem istraživanju, poznata novinarka izjavila: „Novinarski život je nekada bio boemski, a sada je korporativan i robovski“ (FG-1). U diskusiji sa fokus grupom u tzv. provinciji (Kragujevac) sastavljen je „foto robot“ novinara u lokalnoj sredini koji je: siromašan, bez radnog vremena, neredovnih primanja, bez zdravstvenog osiguranja, zabrinut za svoju budućnost, pod stresom, izložen pritiscima, šarolikog formalnog obrazovanja (FG-3). Dakle, budući da je prikupljanje stavova u fokus grupama legitiman naučni metod, možemo zaključiti da je ranije pomenuta zdravorazumska ocena novinarstva u Srbiji sasvim ispravna. Njoj u prilog idu i rezultati jednog od prvih istraživanja na istu temu od pre jedne decenije koje su sproveli NUNS i Stratedžik marketing – „Položaj novinara u Srbiji 2002. godine“. Ono je obuhvatilo oko 700 novinara iz 160 TV, 600 radio stanica, 14 dnevnih novina i 160 glasila iz oblasti periodične štampe. Rezultati su pokazali da 59% ispitanika ponekad strahuje od gubitka posla, 39% bi promenilo sadašnji posao, 24% bi napustilo profesiju a više od 50% ne bi volelo da im dete bude novinar! (vidi: Kujundžić i Kožul, 2007: 5). Za ovakve zabrinjavajuće odlike novinarske profesije postoje kako spoljašnji tako i unutrašnji uzroci, odnosno loš društveno-politički kontekst i svetski utiKompletan izveštaj i rezultati istraživanja “Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva” dostupni su URL: http://www.fpn.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2011/07/Profesija-na-Raskr%C5%A1%C4%87u.pdf.

3

22

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

caj. Ali, to ne znači da zbog toga treba prenebregnuti uzroke koji su specifični za Srbiju, kao ni pitanje: da li su sami novinari učinili sve što je moguće za dobrobit svog poziva? Iz spoljašnjeg okruženja, zbog procesa globalizacije, i u srpsko društvo prodiru promene koje vode ka stvaranju informacionog društva. Ono će izazvati duboke strukturne i kulturne potrese, kao i nestanak čitavog niza poslova u kojima će umrežena informaciono-komunikaciona tehnologija zameniti ljude. U informacionom društvu računa se na opštu dostupnost internet mreže poznate kao veb 2.0 kroz koji će informacije kolati ka čvorištima kao što su veb stranice, forumi, blogovi, otvorene i zatvorene grupe u socijalnim mrežama, i putem drugih digitalnih platformi – kao što su mobilni telefoni, e-čitači, itd. Stoga se u teoriji sve više govori o širenju nove vrste novinarstva – „građanskog novinarstva“ (ne uvek i jedino pod ovim nazivom). Ovaj trend je bio nagovešten već u platformi Svetske organizacije rada (ILO) koja je bila pripremljena za Svetski samit o informacionom društvu (WSIS) 2004. godine pod patronatom UN. „U ovom dobu postoji značajna promena prirode novinarstva i zapošljavanja novinara. Na primer, novi mediji kao onlajn servisi vesti mogu donekle da odvrate čitaoce i gledaoce od novina, radija i televizije... Od 1990. godine dešava se slabljenje medija kao arbitara o tome šta je vest“ (ILO, 2004: 29). Uprkos tačnim prognozama, platforma ILO ponudila je potpuno pogrešan zaključak. „Potražnja za novinarima će ipak ostati visoka i tako će biti i u budućnosti.“ (ILO, 2004: 30) Situacija koja se događa širom sveta potpuno je obrnuta. Mediji prodaju delove svojine, nestaju sa scene ili se integrišu u konglomerate i – otpuštaju novinare. S druge strane, nije jasno da li su novinari u Srbiji svesni ovih promena a naročito pogrešnosti citirane prognoze, i da li imaju svoj odgovor na ovaj izazov. Društvene, tehnološke i ekonomske promene koje izaziva nastanak informacionog društva imaju ogromne posledice u prvom redu na javno i masovno komuniciranje kojem tradicionalno pripada novinarska profesija. Na područje Zapadnog Balkana one naviru u države koje su još u tranziciji, pate od postkonfliktnih sindroma, imaju zaostalu ekonomiju, nedovoljno kompetentne političke aktere i lidere, a doživele su raspad sistema društvenih vrednosti. Štaviše, i sami mediji su tehnološki zaostali, inhibirani raznim vrstama (­zlo)upo­trebe u proteklim decenijama, i nespremni za slobodnu tržišnu utakmicu koja se od njih očekuje. Uz sve ove slabosti, mediji i novinari su ovih godina pogođeni – kao i mnoštvo građana pa čak i država – svetskom ekonomskom krizom, koja njihov opstanak čini gotovo nemogućom misijom. Jer, tranzicija medija podrazumeva CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

23

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

da se država eliminiše kao njihov osnivač (i finansijer), da se uspostavi dualna medijska svojina (javni servis i u većini komercijalni mediji) i da se kvalitet informisanja dobije konkurencijom na slobodnom tržištu (ideja, mišljenja i kulturnih obrazaca kada su mediji u pitanju). Sva ova očekivanja nemaju utemeljenje ako je ekonomija u kolapsu, ako medijski prihodi od oglasa (pro) padaju i ako se ne zna koje to sprege novih kapitalista i političkih igrača neke medije održavaju u životu po svaku cenu, a druge u duhu „slobodne tržišne utakmice“ puštaju niz vodu. Po rečima Elen Hjum, „Postojao je personalni kontinuitet između starih i novih režima, pa je prelazak na tržišnu ekonomiju bio ‘visoko politizovan proces’. Bile su potrebne političke veze da bi se dobile licence za radiodifuziju i za sticanje privatne svojine nad imovinom koja je nekada pripadala državi“ (Hume 2011: 16). A sve nabrojane teškoće oblikuju kontekst, odnosno habitus, u kojem je istraživan socijalno-ekonomski položaj novinara u Srbiji. Dakle, glavni povod za naše istraživanje bilo je pitanje: kako će nastanak informacionog društva uticati na zapošljavanje, sudbinu profesije, radne statuse, nivoe potrebnih veština, zastarevanje znanja i načine na koje će novinari prihvatati nove informaciono-komunikacione tehnologije? Drugi deo uzroka koji degradiraju socijalno-ekonomski položaj novinara u Srbiji potiče iz matičnog društva. Nošeni poletom osvojenog prava na slobodu izražavanja mišljenja i slobodu osnivanja medija, ali i iz lukrativnih razloga, na celom Zapadnom Balkanu se nakon 2000. godine događa ekspanzija medija. Tako ih je u Srbiji 2010. godine registrovano 1.072 na 7,3 miliona stanovnika, što znači da je na svaki medij u proseku dolazilo 6.800 građana! I naravno, proradili su zakoni ekonomije. „Medijsko tržište Srbije je klasičan, školski primer saturiranog tržišta, jer tržište od 6.800 ljudi, kada bi svi i bili potrošači medijskih proizvoda, ne osigurava nikome opstanak. Već dvadeset godina Srbija ima verovatno najveći broj medija po glavi stanovnika u svetu i 20 godina dugu permanentnu medijsku krizu“ (Cetinić, 2010). Kao što smo rekli, prelivanje svetske ekonomske krize na Srbiju drastično je smanjilo izdatke privrede za oglase koji su osnovni izvor prihoda svih vrsta komercijalnih medija. U 2009. godini godišnji „kolač“ za EPP je u Srbiji iznosio oko 140 miliona evra „...u novinama, na radiju, televiziji, internetu, dakle na jedan medij je potrošeno 130.000 evra godišnje ili manje od 11.000 evra mesečno. Kako da medij sa prihodom od 11.000 evra mesečno plaća zaposlene, održava prostorije i tehniku, finansira istraživačko novinarstvo, postiže visok nivo profesionalizma i nezavisnosti, plaća agencije, autorska prava, ulaže u tehnički, tehnološki i najvažniji – kadrovski razvoj, itd“ – pita se isti analitičar (Cetinić, 2010). 24

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Naravno, čarobni odgovor na ove činjenice niko ne zna, ali se broj medija do danas nije značajno smanjio (najnoviji pokazatelj iz aprila 2011. pokazuje da je registrovan 1.031 medij). Ali, opravdano je pretpostaviti da su vlasnici medija, u nedostatku prihoda, na sve strane kresali rashode, što se odnosi i na plate i doprinose koji bi trebalo da budu isplaćeni novinarima. To je ono što je skromno konstatovala Međunarodna organizacija rada u svojoj platformi rekavši da „...poslodavci nisu podelili sa novinarima koristi od povećanja produktivnosti“ (ILO, 2004: 53). Tako je novinarska profesija postepeno gurnuta na rub egzistencije što se, naravno, negativno odražava na njen ugled i profesionalnu etiku, a otvara breše za korupciju i „poslušničko novinarstvo“. Da ovu ocenu dopunimo asocijacijom na pitanje šta je „prosečan novinar“ iz jedne od fokus grupa: „To je uvenula osoba koja nije adekvatno plaćena, nije adekvatno cenjena, koja ima potencijal, ima obrazovanje, ima veliku odgovornost ali to se ne prepoznaje u ovom trenutku u ovom društvu“ (FG-2). Kada je i država postala svesna ovih problema, umesto konkretne pomoći, upustila se u stratešku igru. Javnosti i novinarima ponudila je „mantru“ pod nazivom „Medijska strategija“, koja će rešiti sve teškoće „kao rukom odnesene“. Pošto su od ovog projekta strani donatori i realizatori pokupili novac, u nju su iskreno poverovala novinarska udruženja, koja su konačno pozvana da napišu nacrt ovog dokumenta. Kada su svoju „Medijsku strategiju“ predala nadležnom Ministarstvu, „mantra“ je prestala da se ponavlja. Dokument je po svemu sudeći „pokvaren“, najvažniji predlozi su preformulisani ili ignorisani, autori mu više nemaju pristup, a javnost i profesija su još jednom prevareni. Sva je prilika, politički igrači nemaju nameru da olabave kontrolu nad medijima i novinarima, barem dok ne prođu naredni izbori. A ako koalicija na vlasti izgubi, neka nova vlast prihvati iskušenje: sloboda ili kontrola medija, odgovornost ili nastavak manipulacija, smena ili opstanak na vlasti.

Ekonomski pokazatelji o novinarstvu u Srbiji Interesantno je da u Srbiji niko ne zna tačan broj poslenika novinarske profesije. Svi se uglavnom bave procenama jer ne postoji jedinstvena, pouzdana baza podataka. Delom, ona nedostaje jer od 1991. (2002) godine u Srbiji nije obavljen popis stanovništva, tako da zvanična statistika ne može da pruži odgovor na ovo pitanje (ove godine predstoji nam popis). Na konferenciji „Medijska strategija u lokalnim sredinama“ (Danas, 2010) iznet je podatak da je u medijskoj industriji zaposleno 10.500 novinara i drugih medijskih poslenika. Ali, istovremeno je saopšteno da je godinu dana ranije 2.000 novinara izguCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

25

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

bilo posao, i najavljeno da će toliki broj doživeti istu sudbinu 2010. godine. Dakle, trenutno stanje ponovo je nepoznato. Baze podataka koje postoje pri novinarskim i medijskim asocijacijama (NUNS, UNS, NDNV, ANEM i Lokal Press) nisu pouzdane, jer se među njihovim članovima nalaze i pojedinci koji ne žive od novinarstva, penzioneri, a ne zna se ni broj volontera i praktikanata. Sabiranjem broja članova navedenih asocijacija, uz vođenje računa o otpuštanjima, ponovo se dolazi do procene od oko 10.000 medijskih poslenika (ne samo novinara) u Srbiji. Da bismo u istraživanju koristili verodostojniju bazu, opredelili smo se da koristimo podatke sa veb-sajta na koji se novinari dobrovoljno prijavljuju radi traženja posla i ostavljaju osnovne podatke o sebi: www. novinari.rs. Saradnici na projektu prebrojali su prvo samo novinare i došli do cifre 3.181, koja je nakon dodavanja ostalih profesija (fotoreporteri, snimatelji, autori emisija, montažeri itd.) u novembru 2010. godine korigovana na 3.987. Pošto je u našem istraživanju, po modelu kvotnog uzorka, anketirano 260 novinara iz Beograda, Vojvodine i uže Srbije, to znači da smo anketom obuhvatili preko 5 odsto (6,52%) populacije iz baze podataka za koju smo se opredelili. U statističkom smislu, uzorak koji obuhvata više od 5% populacije dovoljno je reprezentativan. U prethodnim decenijama novinarstvo je bilo pretežno muško zanimanje. Zbog toga su krajem XX veka podsticane afirmativne akcije kako bi se povećao udeo žena u profesiji. U prvoj deceniji XXI veka može se reći da je situacija obrnuta. Na studijama novinarstva i u redakcijama sada dominira ženski pol. U našem istraživanju broj ispitanika ženskog pola bio je veći za približno jednu desetinu (51,54% prema 43,46%). Ovaj podatak je značajan za razmatranje socijalno-ekonomskog položaja novinara. Jer, sva je prilika, rodna struktura profesija potencijalno ukazuje na nove probleme. Kao što je poznato, žene su više izložene mobingu, a ako su zaposlene po ugovoru ili honorarno, po pravilu gube posao zbog trudnoće i porodiljskog odsustva. Tako su često suočene sa surovim izborom – karijera ili materinstvo. Ako je za utehu, ovakve teškoće postoje i u drugim profesijama od kada su privatni poslodavci u većini. No, ohrabrenje nalazimo u podatku da je dve trećine naših ispitanika (76,54%) stalno zaposleno, tako da u slučaju materinstva, bolesti itd. ne bi smeli da izgube posao. Štaviše, u ispitivanom uzorku najveći je broj već iskusnih novinara (36,15%) koji rade od 10 do 20 godina u profesiji. Oni spadaju u mlađe, ali iskusne novinare, kojih se poslodavci teže odriču. Rizik gubitka posla najveći je kod početnika (do pet godina staža 23,08%), jer ih pritiska velika „rezervna armija aspiranata na posao novinara“ koji čekaju svoju šansu bez obzira na uslove. 26

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Rizik je velik i za novinare sa preko 20 godina staža (22,31%), koji su najmanje spremni da se odreknu rutine i (na)uče nove metode i veštine za opsluživanje novih, multimedijskih platformi.

Koliko godina radite kao novinar? od 1 do 5

od 5 do 10

22,31%

od 10 do 20

preko 20

23,08%

18,46% 36,15%

Slika 1. Dužina radnog staža (N = 260)

Novinarstvo je oduvek bilo profesija bez fiksiranog radnog vremena. Stalna borba da se pobedi konkurencija i bude ekskluzivan navodi novinare da se čitavog dana kreću između redakcija i izvora informacija. Međutim, u anketi koju smo sproveli, rezultati na prvi pogled odstupaju od pretpostavke da je broj sati provedenih na poslu veoma velik. Naime, ubedljiva većina ispitanika (43,85%) odgovorila je da nedeljno radi do 40 sati. Ako se njima dodaju oni koji su procenili dužinu radne nedelje do 50 sati (24,23%) moglo bi se reći da je do 50 sati nedeljno radno vreme dve trećine naših ispitanika. Interesantno je da ima novinarskih zanimanja koja se svode na rad ispod 20 sati nedeljno (7,31%) kao i pojedinaca koji verovatno rade na više mesta pa im nedeljni radni angažman traje do 60 (9,62%) i više od 60 sati nedeljno (2,69%). Iz ugla socijalno-ekonomskog položaja novinara ovi podaci zaslužuju dodatne komentare. Prvo, iz dobijenih odgovora se ne može videti da li novinari upražnjavaju i neki dopunski rad van profesije. Da je to moguće, potvrđuje izjava jedne novinarke iz fokus grupe: „Najveći problem novinara u Srbiji je što ne mogu da rade samo jedan posao, već moraju da tezgare sa strane. I tako dođu do 16 sati dnevno.“ (FG-2) Drugo, zaposleni na lokalnim medijima imaju najmanje CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

27

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

plate tako da prihvataju rad u više medija, dopisništvo, itd. To navodi novinarka iz fokus grupe van Beograda. „U malim redakcijama se pokriva više poslova... a novinari u unutrašnjosti rade za po dve-tri redakcije da bi mogli da prežive i rade trostruko ili četvorostruko više nego što bi bilo normalno“ (FG-3). I treće, s obzirom da novinari rade i vikendom i praznicima, obim njihovih radnih obaveza svakako je veći nego u drugim profesijama. I što je još nepovoljnije, takav radni angažman se ne plaća dodatno. Nije uočljiva značajna korelacija između broja radnih sati nedeljno i urednosti i visine isplaćenih zarada. Moglo bi se samo pretpostaviti da je grupacija koja ima pristojno radno opterećenje do 50 sati (vidi ranije), verovatno ona koja i plate dobija uredno, svakog meseca (60,38% odgovora). Trećina ispitanika (31,92%) izjavila je da nadoknadu za rad prima sa većim ili manjim zakašnjenjem. To „veće zakašnjenje“ može da bude i više od 12 meseci. U vreme pisanja ovog izveštaja, novinari lokalnih medija u Nišu, Kragujevcu, Kraljevu... bili su u štrajku jer nisu dobili plate godinu dana. Uglavnom, to se dešava u medijima kod kojih je izvedena privatizacija (prodaja), jer je tim činom presahnuo glavni izvor prihoda koji je dolazio iz opštinskih budžeta. Novi vlasnici nisu ni kupili medije radi njihove revitalizacije, već iz mnogo banalnijih razloga. Zbog toga nemaju nameru da posle akvizicije svojim novcem pokrivaju gubitke u poslovanju medija, pa su prve na udaru novinarske plate. U celini posmatrano, podela po urednosti primanja zarade (i njene visine) jasno postoji između zaposlenih u medijima u javnoj i onih u privatnoj svojini. Na prvu grupu se primenjuje Zakon o radu tako da su novinari zaštićeniji. To je istaknuto i u diskusiji u fokus grupi u Kragujevcu. „Javni (državni) mediji su nakačeni na budžet... Privatni – u kojima su svi siromašni – novinari su izrabljivani sa duplo manjim platama nego u javnim medijima, u kojima ima mnogo zaposlenih i svi primaju plate...“ Mlada novinarka u istoj fokus grupi kazala je da u njenom mediju svi (pa i vlasnik) primaju minimalni lični dohodak koji često ne mogu da zarade. Plate su zato neredovne, a ona sama je zbog toga primorana da napusti posao jer platu nije primila šest meseci. (FG-3) U najtežem položaju su honorarni novinari, jer njih ne štiti Zakon o radu pa mogu biti otpušteni u svakom trenutku; ne dobijaju otpremnine, troškove prevoza, i druge beneficije. Njih je u istraživačkom uzorku bilo najmanje (6,54%), ako se izuzmu volonteri (1,15%) čiji je rad u medijima besplatan. Interesantno je da je naše istraživanje potvrdilo ocenu Međunarodne organizacije rada (ILO), da poslodavci ne pomišljaju da podele dobit od eventualnog povećanja produktivnosti sa novinarima. Korporacija „Blic“, koja je u stranom vlasništvu 28

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

(„Ringier” i „Springer”), prva je u Srbiji oformila integrisanu redakciju. Dakle, Blic očekuje da novinari iz jedne redakcije opskrbljuju sadržajima sve njihove oflajn i nove onlajne medije. Ali, zbog toga je konstatovan višak zaposlenih novinara. Da ne bi davali otkaze, menadžeri su ponudili „tehnološkom višku“ riplijevsko rešenje. Svi prekobrojni mogu da ostanu na poslu u zvanju „pomoćnik novinara“, ali da ubuduće primaju prepolovljenu platu! Mnogi novinari su zbog toga napustili ovaj medij sa indignacijom. Međutim, čini nam se da je to tek početak oseke koja će uskoro uslediti i u ostalim medijima, sa posledicama po profesiju koje su se već videle na prvom primeru. Svi izneti aspekti pokazuju da je ekonomski položaj novinarske profesije derogiran, i da iz njega mogu da proisteknu samo novi socijalni problemi. U skladu sa opisanim ekonomskim položajem medija, logično je da su plate novinara male: u našem uzorku se kreću od 15.000 do preko 50.000 dinara. Najveći broj ispitanika (23,85%), verovatno na uredničkim položajima i/ili u medijima u javnoj svojini, ima platu preko 50.000 dinara mesečno. Na drugom mestu je grupacija koja domašuje prosečnu platu u Srbiji (koja iznosi 37.000 dinara ili 370 evra). Posmatrano u celini, polovina svih ispitanika (50,15%) ima plate ispod i do republičkog proseka, odnosno od 150 do 400 evra. U oblik skrivene eksploatacije spada odbijanje vlasnika da uz platu zaposlenima uplaćuju socijalno i penziono osiguranje. Dve trećine novinara u našem uzorku (78,08%), odnosno gotovo isto onoliko koliko je izjavilo da ima stalno zaposlenje, ima i plaćene doprinose. Trećina novinara u uzorku ili ne zna da li im se uplaćuju doprinosi za socijalno i penziono osiguranje, ili je samostalnom proverom otkrilo da to poslodavac ne čini. Period zakinutosti doprinosa varira (to može biti i više godina) i u svakom slučaju to je egzistencijalna „bomba sa odloženim dejstvom“ po novinara kada bude trebalo da ode u (neuplaćivanu) penziju. Istine radi, krivci za ovakve mahinacije su i sami novinari, koji pristaju da im poslodavac (naravno privatnik) zvanično isplaćuje samo deo zarade (na koji će platiti manje poreze) a ostatak u gotovini, na ruke. U fokus grupi je ova praksa potvrđena. „Visina plate se određuje na osnovu ličnog dogovora i nekog prethodnog iskustva... Postoji neka kao zvanična plata, a novinar dobije ili više ili manje od toga... Naravno u četiri oka sa gazdom“ (FG-1). O ovoj pojavi nismo postavili pitanje u našem upitniku. Ali, to je izgleda dugotrajna praksa na šta ukazuje i „Izveštaj o radnim pravima medijskih profesionalaca u Srbiji“ rađen na uzorku od 200 ispitanika. U njemu se konstatuje: „Takođe zabrinjava činjenica da se 31% izjasnilo da deo plate prima ‘na ruke’, i tako dozvoljavaju poslodavcu da ne

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

29

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

plati poreze. Najčešće (54%) je to od 10 do 30 odsto plate, mada je veliki broj (32%) i onih koji čak 60 do 80% primaju na crno“ (NUNS, 2009: 3). Nakon što su objašnjeni i empirijski potvrđeni brojni načini izrabljivanja medijskih radnika od poslodavaca, neminovno se nameće pitanje: zašto se zaposleni u medijima nisu okrenuli nekom obliku (samo)organizovanja radi zaštite svojih interesa? Naravno, na pamet prvo pada sindikalna organizacija. Jer, kada bi u Srbiji postojao jedan sindikat sa više hiljada članova iz medija, njihov društveno ekonomski položaj bi se mogao popraviti. Jaka cehovska organizacija mogla bi da preduzme: zakonodavnu inicijativu; da se izbori za kolektivni radni ugovor u kojem bi se utvrdila minimalna cena za sve novinarske proizvode; da se zakonski utvrde radna i druga prava za sve vrste medijskih poslenika i u svim radnim statusima. Rečju, da se popravi ugled, ekonomski status i moć profesije. Oko ove ideje nema spora. Jer, devet desetina (89,23%) učesnika u našem istraživanju podržava potrebu da se potpiše kolektivni granski ugovor sa poslodavcima. Nedoumica se javlja kada se pogledaju odgovori o tome ko i kako to može praktično da učini. Jer, svega trećina ispitanika (33,08%) učlanjena je u neki sindikat. Dakle, ostaje sasvim nejasno i nerazumljivo ko drugi bi, osim strukovnih organizacija, mogao da se izbori za boljitak profesije u kojoj vlada veliko nezadovoljstvo socijalno-ekonomskim položajem. Za ovaj paradoks postoji objašnjenje. Ono se, najkraće rečeno, svodi na odsustvo poverenja novinara u sindikalnu organizaciju. Jednim delom, ono je nasleđeno iz devedesetih godina, kada je sindikat bio instrumentalizovan za ciljeve autoritarnog političkog režima. Potom su se sindikalne organizacije umnožile i podržale bilo poziciju bilo opoziciju, zapostavljajući borbu za egzistencijalne interese prikupljenog i potencijalnog članstva. Medijski radnici nisu imali želju da se pojavljuju kao etaloni, i ešaloni, politizovanih sindikata. U Srbiji, kao i među političkim strankama, postoji mnoštvo sindikata na papiru, čije članstvo (reprezentativnost) je teško utvrditi. Sa uspostavljanjem dualne medijske svojine, vlasnici privatnih medija uzeli su sebi za pravo i da zabranjuju sindikalno organizovanje u svojim medijima. Ili, da momentalno otpuštaju aktiviste koji bi pokušali da organizuju bilo kakav kolektivni otpor. Konačno, postoje i takvi lokalni ili internet mediji kod kojih broj zaposlenih jedva da bi namirio samo funkcionerska mesta u sindikalnom ogranku. Nepoverenje u ulogu sindikata potvrdili su i učesnici fokus grupa. „Postoje dva sindikata, ali oni ne privlače članstvo, a novinari nisu zainteresovani za sindikalno organizovanje, prosto tip zanimanja nije takav da se uklapa u sindikalizam(!). Sindikati, bez obzira na to da li su novinarski ili neki drugi, u Srbiji 30

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

se izjednačavaju sa pilićima i smrznutom ribom“ (FG-3). Urednica dnevnih novina ima svoje objašnjenje zbog čega nije u sindikatu: „Iz principa, zato što u mediju u kome ja radim postoje četiri sindikata (!), koji uglavnom, izvinjavam se na iskrenosti, služe za zaštitu neradnika“ (FG-2). Nakon ovih subjektivnih ocena, potrebno je ponoviti da se „pluralizam“ razjedinjenih i posvađanih sindikata u Srbiji preslikao i na medijsku industriju. Predsednik „Samostalnog sindikata zaposlenih u grafičkoj, izdavačkoj, informativnoj delatnosti i kinematografiji“ objašnjava zašto je teško doći do toliko korisnog i željenog kolektivnog granskog ugovora o radu. „Mi smo kao granski sindikat pripremili jedan takav ugovor, koji je naišao na otpor medijskih preduzeća, jer tamo praktično i ne postoje reprezentativne sindikalne organizacije koje su ovlašćene da ugovor potpišu.“ (Danas, 2011) A ogranaka nema jer sindikat ne uživa poverenje, i tako u krug. Na kraju istraživanja ekonomske pozicije medija i novinara postavili smo pitanje o tome šta novinari smatraju najvećim problemom medija u ovom trenutku. Bilo je ponuđeno osam odgovora, a ispitanici su mogli da izaberu i rangiraju tri najvažnija. O njihovoj samokritičnosti dobro govori podatak da je najveći broj (22,13%) ukazao na nekvalitetno novinarstvo, dominaciju senzacionalizma i tabloidnog novinarstva. Međutim, kao što je poznato, to je način na koji mediji sa oskudnim prihodima pokušavaju da postignu veći tiraž ili rejting, to jest zaradu. Kada nema dovoljno novca u medijima, logično je da nema ni istraživačkog novinarstva, retko se odlazi na teren, izjave se uzimaju telefonom, često se koriste vesti novinskih agencija i određenih internet portala. Zbog toga je sadržina svih informativnih medija u Srbiji veoma slična, osim kod šampiona „žute štampe“, koji ne prezaju ni od objavljivanja glasina i/ili dezinformacija. Stoga radi, odgovor koji je ukazao na posledice treba povezati sa uzrokom. To je ocena ispitanika da je najveći problem medija u ovom trenutku nepovoljan ekonomski položaj pojačan svetskom ekonomskom krizom (17,23%). Smatramo da spajanjem ova dva odgovora dobijamo prvorangirani (38,36%) koji dobro sumira ekonomski položaj medija i ukazuje na to kako se on odražava na ugled i status novinarske profesije. Ovo nije specifično samo za Srbiju. „U čitavom regionu, trend tabloidizacije pokrenut iz poslovnih razloga izgleda da neumoljivo podriva kvalitet novinarstva, a sa njim i javni kredibilitet potreban da se odbiju politički napadi“ (Hume, 2011: 16). Nizak rang dodeljen tehnološkoj zaostalosti (4,34%) morao bi da izazove javnu raspravu, jer tranzicija medija osim svojinske promene vodi neminovno ka njihovoj konvergenciji sa informaciono-komunikacionom tehnologijom. Od brzine prilagođavanja CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

31

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

tehnološkom napretku i primene inovacija najviše će zavisiti budućnost medija ne samo u Srbiji, nego u čitavom svetu. Kada je reč o najvećim problemima novinarske profesije u Srbiji u ovom trenutku, ponuđeno je 10 varijanti odgovora. Učesnici ankete trebalo je da izaberu tri najvažnija, tako da su se njihova mišljenja prilično rasipala. Međutim, najviši rang imaju četiri odgovora koji, uglavnom, empirijski potvrđuju ocene i komentare koje smo već obrazložili. Na prvom mestu, dakle, kao najveći problem, ispitanici navode slabe plate (20,36%). Sledi nizak stepen profesionalizma i nedovoljno poštovanje novinarske etike (16,78%), što je takođe interesantna subjektivno-kritička ocena koja se ne može zanemariti. Među aktuelnim problemima profesije navode se potom: nizak društveni ugled i status profesije (16,09%), i samovolja vlasnika u odnosu na poštovanje radnih uslova i prava zaposlenih (12,93%). Mada nije bilo predviđeno kao odgovor, iz diskusija u fokus grupama vidi se da je ispitanicima jasno da im je profesija razbijena. Nakon ukazivanja na nerazumljivu nezainteresovanost novinara da stvore jaku cehovsku organizaciju i pruže otpor izazivačima brojnih teškoća i problema, (kolektivnim ugovorom, jakim sindikatom, profesionalnim organizacijama) jasno je da će vinovnici pojava koje derogiraju novinarsku profesiju još (za)dugo neometano delovati na medijskoj sceni.

Obrazovanje novinara Poznat je stereotip o tome da je novinar „univerzalni neznalica“. S obzirom na količinu informacija koje se danas obrađuju, čuvaju i stavljaju na uvid, svaki čovek postaje to isto – „univerzalni neznalica“ koji mora da uloži veliki trud kako bi na internetu našao željene informacije. U Srbiji je, takođe, dugi niz godina uvrežena predstava o tome da su novinari boemi, avanturisti, loših navika, bez velikog formalnog obrazovanja (nezavršeni studenti) uz ostale atribute koje smo do sada empirijski potvrdili: pod stresom, loše plaćeni, niskog ugleda, itd. Međutim, prilikom obrade odgovora iz ankete koji se odnosio na formalno obrazovanje, usledilo je iznenađenje. Istraživački tim nije imao prilike da proverava podatke iz ankete, i svi do sada izneti rezultati su obrađeni na osnovu originalnih upitnika i pisanih odgovora. Zbog toga nismo proveravali ni odgovore o obrazovanju. Na pitanje o školskoj spremi samo šest ispitanika nije htelo da odgovori, što se može različito tumačiti. No, ubedljiva većina, čak dve trećine anketiranih novinara (73%) izjavljuje da ima završene fakultete: za novinarstvo, društvene i humanističke nauke i tehničke, odnosno, prirodne nauke! U odnosu na celu populaciju 32

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

stanovništva i druge profesije to je veoma visok prosek obrazovnog nivoa i prijatno iznenađenje. Jer, prema podacima Centra za obrazovne politike, u Srbiji visoko obrazovanje (akademske studije) ima svega 7% stanovništva. Ako njima dodamo još 5% onih koji su, prema istom izvoru, završili visoko obrazovanje strukovnih studija, u našoj zemlji svega 12% populacije ima visoko i više obrazovanje. Dakle, stereotip o novinarima kao ljudima sa sumnjivim obrazovanjem je pogrešan. Jer, među pripadnicima ove profesije je šest puta više visoko obrazovanih nego u državi. Ovome treba dodati da preostala trećina ispitanika (24,62%) ima završenu gimnaziju ili neku od srednjih skola društvenog, tehničkog i prirodnog smera. Utoliko sada kao velika nepravda, i tužnije, izgledaju empirijski podaci o njihovim platama, radnim uslovima, ugledu, statusu, itd.

Kakvo je vaše formalno obrazovanje? 16,15%

10,78%

6,15% 31,92% 35,00%

Bez odgovora Završen fakultet za novinarstvo Završen fakultet za društvene i humanitarne nauke Završen fakultet tehničkih i prirodnih nauka Završena gimnazija

Slika 2. Obrazovanje novinara (N =26 0)

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

33

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

Ali, sami novinari imaju o obrazovanju donekle drugačiji stav. U izveštaju sa jedne od fokus grupa (FG-3) saradnici prenose: „Na pitanje šta je bitno za profesiju, učesnici su imali različita stanovišta. Uglavnom svi su saglasni da fakultetsko obrazovanje nije presudno za bavljenje profesijom“(!). U ocenama pripadnika našeg istraživačkog uzorka ne pohvaljuju se ni fakulteti namenjeni univerzitetskom obrazovanju novinara. Učesnik fokus grupe, koji je upravo završio jedan od državnih fakulteta za novinarstvo, kaže: „Na specijalizovanim fakultetima se malo toga nauči, malo prakse, a u obrazovanju nedostaje konstantna obuka. Novinar obično ide sam na usavršavanje, ako ga urednik pusti“ (FG-1). Nasuprot tome, u drugoj fokus grupi učesnik tvrdi: „Kod mladih ljudi primećujem da nemaju opštu kulturu i da neke stvari zaista ne znaju. Dolaze na praksu deca koja ne znaju šta je holokaust, koja ne znaju šta je Svetski ekonomski forum u Davosu“ (FG-2). U ovoj fokus grupi učesnici su se složili da novim generacijama novinara nedostaje opšta kultura. Ovaj zaključak protivureči ciljevima obrazovanja koje su usvojili baš fakulteti za obrazovanje novinara, što može da znači ili da kurikulumi nisu adekvatni, ili da budući novinari nisu dobili dovoljno znanja koja su posvećena opštoj kulturi. Slično učesnicima fokus grupa samopercepcija novinara o svom obrazova­ nju nije zadovoljavajuća. Naime, ubedljiva većina ispitanika je odgovorila da je većini novinara potrebno značajno dodatno obrazovanje s obzirom na potrebe sadašnjeg i budućeg posla. Interesantno da su se učesnici ankete podelili u odgovorima s obzirom na to šta im konkretno nedostaje u obrazovanju. Istovetan broj (12,69%) dao je protivrečne odgovore. Jedni misle da nemaju odgovarajuće tehnološko znanje, a drugi smatraju suprotno: da uglavnom imaju odgovarajuća tehnološko a da im nedostaje profesionalno obrazovanje. Za dalje istraživanje bi bilo interesantno da se ova suprotnost u procenama razjasni. U kojem pravcu bi se dalje moglo razvijati obrazovanje za novinare ukazao je jedan od vlasnika medija u fokus grupi. „Obrazovnih programa će nam trebati sve manje, tu su novi medijski jezici i oni koji sami savladavaju te digitalne platforme postajaće novinari“ (FG-3). Time je otvorena nova tema, pitanje koliko su naši novinari spremni da opslužuju više platformi istog medija, odnosno, njegovu osnovnu ponudu i digitalne dodatke. Zato je jedno od pitanja bilo da li ste i gde pohađali obuku iz novih medija? Jedna desetina (12,01%) ispitanika nije nikada učila kako treba da se radi za nove medije. S druge strane, ubedljiva većina je izgleda iskoristila priliku da uz rad stekne i nova znanja o digitalnim medijima. Najveći broj odgovora ukazuje na to da su bili na dodatnoj obuci (41,23%), ali je ona obavljana na kratkim 34

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

seminarima i kursevima. S obzirom na to da su u uzorku novinari sa oko 20 godina radnog staža u proseku, za ovaj propust se ne mogu kriviti samo obrazovne ustanove (fakulteti) jer pre dve decenije se o novim, digitalnim medijima nije govorilo. U praksi ih nije bilo, pa tako ni potrebe da se ova materija ugradi u obrazovne planove i programe. Neki od ispitanika savladali su multimedijska znanja prilikom specijalizacija u inostranstvu, što govori da su tamošnji kurikulumi išli u susret promenama. Ipak, treba pozdraviti odlazak novinara (kako reče jedan učesnik fokus grupe, ako ih vlasnici puste) na specijalističke kurseve u vezi sa digitalnim alatima koji će se primenjivati u njihovoj profesiji. Mislimo da će ista svest preovladati kod svih vlasnika i da će oni stimulisati zaposlene da učestvuju u inovaciji i specijalizaciji znanja, posebno u vezi sa novim medijima. To je, uostalom, za sve vrste medija budućnost koja je počela. Novinari izgleda ne osećaju nelagodnost prema toj budućnosti. Dve trećine učesnika u anketi (73,85%) smatra da će moći uspešno da se prilagodi radnim zadacima na novim medijima. Pri tome, jedna polovina rezonuje ovako: imam dovoljno iskustva u medijima i sa mnogim ranijim promenama. Ali, samo iskustvo nije garancija da će uspeti da prate tehnološke promene. Druga polovina (39,62%) pak smatra da ima dovoljno znanja koja će im omogućiti da razumeju nove medije, a novinarstvo se u osnovi neće značajno promeniti. Kod ovog dela ispitanika na pomolu je opasna zabluda. Stoga nam se čini najtrezvenijim stav 18,46% ispitanika koji smatraju da će uspeti da opstanu u novim medijima, ali uz mnogo dodatnog obrazovanja. Različite procene kvalifikovanosti za budući posao osnova su i za različite vizije lične profesionalne budućnosti ispitanika. Uslovno, možemo ih podeliti na optimiste i pesimiste. Među optimistima su oni koji su izjavili da će se truditi da prihvate promene i prilagode se potrebama multimedijalnog novinarstva (36,2%). Na optimiste liče i oni koji su odgovorili: ostaću u novinarstvu jer će promene u medijima doneti mnogo novih mogućnosti za napredovanje (22,31%). Sa druge strane je jedna četvrtina u našem uzorku (25,00%) koji su odgovorili: napustiću profesiju čim mi se ukaže prilika za drugi/bolji posao. Naravno, ne mora da znači da je njihova potencijalna odluka motivisana samo obavezom da stalno uče i prilagođavaju se zbog uvođenja novih medijskih tehnologija. Već je pokazano da postoji sijaset ekonomskih razloga da se lako donese odluka o napuštanju novinarske profesije. Ipak, naše pitanje je postavljeno s ciljem da se uoče vizije profesije koja više neće biti ista kao pre. Kada smo istraživali načine prikupljanja informacija za objavljivanje, takođe su se pokazali obrisi budućnosti koja je počela. Doduše, dve najveće grupe ispiCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

35

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

tanika na prvo mesto stavljaju klasične izvore informacija: intervjue sa osobama koje su bitne za temu (17,93%) i konsultovanje sa stručnjacima za temu kojom se bave (15,03%). Dakle, ovi ispitanici se oslanjaju na personalne kontakte i svoju mrežu poznatih lica koje pozivaju da bi dobili izjave, objašnjenja ili bekgraund informacije. Uprkos tome, i u našim medijima je na prvo mesto kao izvor informacija izbio internet. Odgovor, materijale pravim traženjem informacija na internetu, dalo je najviše (20,28%) anketiranih novinara. To znači da oni već poseduju osnovno znanje preko koga veoma šire krug potencijalnih izvora informacija za objavljivanje. To potvrđuje i izbor internet lokacija sa kojih se „skidaju“ vesti za medij u kome se radi. Na prvom mestu ispitanici (26,32%) se oslanjaju na zvanične izvore kao što su veb sajtovi vlade, kompanija, ustanova, itd. Za to imaju prihvatljivo objašnjenje. „Poseta oficijelnim sajtovima je posledica prirode posla, nije moguće ići po blogovima jer postoji dedlajn, a sa druge strane reč je o autentičnosti izvora“ (FG-1). Potom slede vesti iz ponude globalnih medijskih kuća (Rojters, BBC, CNN, itd) što je bio odgovor 21,51% anketiranih. Međutim, u fokus grupama novinari su potvrdili da su svesni da ove izvore treba proveravati, jer zbog konkurencije oni insistiraju na brzini, pa su moguće greške. Na trećem mestu je odgovor – Google news – na koji je ukazalo 16,13% ispitanika. U ostalim, manje frekventnim odgovorima, pomenuti su gotovo svi ostali informativni servisi na internetu: blogovi, tviter, društvene mreže i agregatori sadržaja, što potvrđuje da su novinari sasvim zadovoljavajuće kompjuterski pismeni. Kod starijih novinara je najmanji entuzijazam u pogledu korišćenja socijalnih mreža na internetu. Tako u fokus grupi stariji urednik tvrdi: „Socijalne mreže su ‘rekla kazala’, one se koriste kao izvor samo da začine priču (u nedeljnicima)“ (FG-1). Mladi novinar u istoj fokus grupi, pak, kaže. „Koristim Facebook kao izvor priče, način da dođem do ljudi. I to su živi ljudi, samo sa druge strane ekrana, a na to stariji gledaju sa dozom nipodaštavanja“. Građansko novinarstvo tek se probija među izvore za prikupljanje informacija putem interneta. Ispitanici u našem uzorku su potvrdili (7,89%) da njihovi mediji koriste i „user generated content“, to jest, pisane i audiovizuelne sadržaje koje kreiraju sami korisnici. Dakle, korišćenje interneta u redakcijama srpskih medija je već sasvim normalna stvar. On za sada potpomaže da se rutinski novinarski poslovi obave brže i udobnije. Građansko novinarstvo u Srbiji stoji nekako po strani od medijske sfere, pa novinari verovatno još ne brinu o njegovom potencijalu koji, na duži rok gledano, preti da im obesmisli profesiju kao poseban, povlašćen domen u društvenom komuniciranju.

36

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Zaključak Na kraju, pored nekih empirijskih rezultata ankete na uzorku novinara (ostali se mogu naći u kompletnom izveštaju o istraživanju), našu implicitnu polaznu hipotezu o lošem položaju i neizvesnoj budućnosti profesije potvrđuje i redosled faktora/sila koje se navode u fokus grupama kao one koje će biti od presudne važnosti za opstanak profesije. Prema mišljenjima učesnika fokus diskusija na prvom mestu je, bez konkurencije, očajan socijalno-ekonomski položaj novinara, koji može još da se pogorša. Drugo i treće mesto po rangu (isti) dele neadekvatno obrazovanje profesije i tehnološke promene. Četvrti rizik, kako percipiraju novinari, jeste uplitanje politike, a ubedljivo na poslednjem mestu je faktor koji se vezuje za tip vlasništva. Rečju, uz mnogo bolji ekonomski položaj novinari veruju da bi lakše usvajali tehnološke inovacije i obrazovanje potrebno za njihovu upotrebu u novinarskom polju. Politika ima malo veze s tim, mada krojeći kapu pod imenom „materijalni položaj“ medija sputava ili olakšava primenu tehnoloških inovacija; a što se tiče vlasništva, ono kao da je nesporno, odnosno, privatizacija je prihvaćena kao nužni izbor. Uostalom, mediji su u čitavom svetu većinom komercijalni, to jest, privatni. To je tačno. Ali, o alternativi privatnim medijima, o medijima civilnog društva, koje će u informacionom društvu slobodno stvarati sami građani u digitalnoj mreži veb 2.0, i o novim mogućnostima javnog i privatnog komuniciranja unutar nje, izgleda malo ko među novinarima razmišlja.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

37

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Miroljub Radojković

Literatura Cetinić, G. (2010). Realnost medijskog ambijenta Srbije. MC Newsletter, Posećeno 9. 4. 2010: URL: www.mc.rs/code/navigate.aspx?Id=1883. Dnevni list Danas (8. 11. 2010). „Medijska strategija u lokalnim sredinama“ str.13. Dnevni list Danas (16. 3. 2011). „Privatni mediji bez sindikata“, str. 4. FG-1, fokus grupa sa osam učesnika održana u Beogradu 11. 2. 2011 u 10 h. FG-2, fokus grupa sa sedam učesnika održana u Beogradu 11. 2. 2011 u 18 h. FG-3, fokus grupa sa osam učesnika održana u Kragujevcu 12. 2. 2011. Hume, E. (2011). Cought in the Middle: Central and Eastern European Journalism at a Crossroads. Washington: Center for International Media Assistance and National Endowment for Democracy. ILO (International Labour Organization) (2004). The Future of Work and Quality in the Information Society: The media, culture, graphical sector. Geneva: ILO. Kujundžić, L. i Kožul, D. (2007). Istraživanje: „Radno pravo i mediji“. Beograd: Centar za nezavisno novinarstvo (Moldavija) i Medija Centar. NUNS (2009). Izveštaj: „Radna ( i druga) prava medijskih profesionalaca u Srbiji“. Beograd: NUNS uz podršku IREX i USAID.

Vebografija: www.freedomhouse.org, posećeno 28. 4. 2011 http/en.rsf.org/press-freedom-index, posećeno 28. 4. 2011

38

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroljub Radojković

Socijalno-ekonomski položaj novinara

Socio-economic status of journalists Summary: Looking at the long term, journalists will be losers and “technological surplus” for communication practice in information society. Great deal of data collecting and disseminating will be handed over from their (and mass media) hands into hands of individual citizens and their groups. Mass communication and its mediators will be replaced by other, interactive and balanced forms of communicative practice, because of which journalists’ knowledge and skills will be less important. This trend results in global crisis of journalistic profession that can’t pass by Serbia as well. Besides, in this country there are indigenous shortcomings such as: media are technologically obsolete; inhibited by different forms of abuses in last decades; and totally unprepared for market competition into which they must enter. Additionally, media and journalists are badly hit by current global economic crisis, which makes their survival “mission impossible”. For, media transition requires the state to be eliminated as media founder (and financier), media ownership must be dual (public service plus commercial media) and information and other services should reach better quality after market competition. All these expectations have no chance to happen if economy has collapsed, if media revenue from advertising constantly diminishes, and if invisible plots among new capitalists and political elites keep some media alive by any price and lets others – following the excuse of “free market competition” – die. Our research has shown high level of exploitation of journalists in terms of work hours, income and by absence of related social taxes for health and retirement funds. Journalists do not fight against these injustices because they lack strong professional organizations and trade unions. On the other hand, average education of journalists is surprisingly high (three times higher compared to overall population), but they are apparently unprepared to work on new, digital platforms, and this weakness must be changed urgently. Key words: journalism profession, media transition, socio-economic position of journalists, media, privatization

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

39

Socijalno-ekonomski položaj novinara

40

Miroljub Radojković

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Originalni naučni rad

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca1 Ana Milojević2

Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

Aleksandra Ugrinić3

Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

UDC 070.1(497.11)“2000/...“ Rezime: Cilj ovog rada je da preispita nivo dostignutih sloboda za rad medija u Srbiji, kao i spremnost novinarske zajednice da se odupre spoljnim pritiscima i odgovori na osnovnu profesionalnu misiju objektivnim, pravovremenim, potpunim i istinitim izveštavanjem. Aktuelna profesionalna zbivanja neophodno je posmatrati kroz tip medijskog sistema koji je karakterističan za sve postkomunističke zemlje. Odgovor na pitanje da li nakon dvodecenijske tranzicije u Srbiji postoji adekvatna društveno-politička klima za ostvarenje ideala novinarstva definisanog normativnim zahtevima, potražićemo operacionalizacijom tri seta ključnih indikatora. Dejstvo političkih i ekonomskih pritisaka na rad medija, uslovi tržišta, kao i važeći standardi unutar profesionalne zajednice razmatraju se upotrebom strukturalističke argumentacije. Metodološki, rad je baziran na sekundarnoj analizi kvantitativnih podataka dobijenih anketiranjem novinara/urednika i vlasnika/menadžera, kao i kvalitativnom obradom izjava iz četiri fokus grupe. Komparirajući rezultate ovog istraživanja sa relevantnim indeksima koji mere slobodu medija, možemo zaključiti da se novinarstvo još uvek ne može smatrati „doraslim” čuvarom demokratije u Srbiji. Ovakvo stanje uzrokuje politizovan medijski sistem, paralelizam političkih i ekonomskih pritisaka na rad medija, dominacija senzacionalizma i trend tabloidizacije, kao i činjenica da je novinarska profesija bez jasno određenog identiteta. Ključne reči: medijski sistem, politički pritisci, medijsko tržište, sloboda novinarstva, profesionalni standardi Tekst je nastao na osnovu rezultata naučno istraživačkog projekta Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva, koji je sproveo Centar za medije i medijska istraživanja Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu. Projekat je realizovan u okviru Regionalnog programa podrške istraživanjima u oblasti društvenih istraživanja na Zapadnom Balkanu (RRPP), koji vodi Univerzitet u Friburgu, uz finansijsku podršku Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC). Mišljenja izneta u ovom izveštaju su mišljenja autora i ne predstavljaju nužno mišljenja SDC niti Univerziteta u Friburgu.

1

2

Kontakt sa autorkom: [email protected].

3

Kontakt sa autorkom: [email protected].

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

41

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Savremeni razvoj unutar „polja novinarstva“ otvara niz pitanja o budućnosti „četvrtog stuba demokratije“. Danas se novinarstvo nalazi na istorijskoj prekretnici, koju teoretičari u oblasti medijskih studija nazivaju „globalnom krizom“. Novinari i medijske institucije nisu više jedini društveni akteri koji imaju prvenstvo pristupa javnoj sferi. Njihova nekada ekskluzivna društvena pozicija „čuvara kapija“ biva sve više ugrožena razgranatom, neposrednom, javnom komunikacijom koja se odvija putem veb 2.0. Gledajući u budućnost, novinari sebe vide kao „tehnološki višak“, jer njihovu ulogu profesionalnih komunikatora preuzimaju drugi, neprofesionalni pojedinci i grupe. Ovakav vid participacije u javnoj sferi ne karakterišu tradicionalne novinarske konvencije i praksa, ali ona zadovoljava društvenu funkciju koju su nekad imali isključivo mediji. Posmatrano kao set institucionalizovanih praksi smeštenih unutar medija, novinarstvo se menja u strukturalnom i vokacionom smislu, zajedno sa transformacijom društva, kulture i medijskih institucija koju inicira razvoj novih tehnologija komuniciranja (Dahlgren, 2010). Skicirane tehnološke promene u oblasti komunikacija, i njihov uticaj na tradicionalne medijske prakse i novinarstvo širom sveta, kontekstualizuje se u specifičnom medijskom sistemu Srbije. On se transformiše, kao i sistemi Zapadnog Balkana u uslovima društvene tranzicije, u okviru koje mediji još uvek nisu postigli pun potencijal „psa čuvara demokratije”. Ovakav ambijent čini medije mnogo ranjivijim na globalnu krizu novinarstva, u poređenju sa razvijenim demokratskim sistemima zapadnog tipa. Medijski sistemi „nedozrele” demokratije i nerazvijene socijalno-ekonomske baze, nemaju mogućnosti da prate razvoj novih tendencija, niti da se rukovode idealom „javnog interesa“. Cilj ovog rada je da preispita sposobnost novinara u Srbiji da zadovolje norme kvalitetnog javnog komuniciranja (koje treba da doprinese demokratizaciji društva i uspostavljanju demokratskih vrednosti unutar socio-kulturnog sistema) pod pritiskom globalnih socio-tehnoloških promena u specifičnom lokalnom socioekonomskom ambijentu. Kao polaznu osnovu za promišljanje savremene uloge novinara u društvu, budućnosti profesije i valorizacije izazova pred kojima se ona nalazi u Srbiji uzimamo modernu ili „klasičnu paradigmu“ novinarstva. U ovom teorijskom okviru uloga novinara je da obaveštavaju o događajima i pojavama, definišu javnu agendu i obezbeđuju građanima, koji dele istu kulturnu matricu, osnovne resurse za participaciju u političkoj i kulturnoj sferi društva. (Dahlgren, 2009) Ovako shvaćeno novinarstvo predstavlja integrativnu snagu društva i arenu za 42

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

javnu debatu, koja je preduslov za nastanak, unapređenje i jačanje demokratske društvene klime. U zavisnosti od tipa kulture i društva, njegovog istorijskog i kulturnog razvoja, vrste režima i političkog sistema, različita društva su manje ili više dosezala ovaj paradigmatski normativni model novinarstva. Kroz prizmu klasične paradigme nameće se pitanje šta utiče na slobodu novinarstva u Srbiji? U tu svrhu analiziraćemo tri seta indikatora: • političke pritiske na medije i medijske radnike; • tržišne, odnosno ekonomske uslove za rad novinara; • profesionalne standarde. Metodološki, ovaj rad se bazira prevashodno na analizi podataka istraživanja „Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva“4. Rezultati ovog istraživanja predstavljaju autopercepciju novinara i vlasnika/menadžera medija dobijenu anketnim ispitivanjem i fokus grupnim intervjuima. Koristeći strukturalnu argumentaciju aktuelni društveni horizont je posmatran kroz percepciju okruženja, odnosno analizu postavljenih indikatora slobode novinarstva. Teorijskim pregledom literature i rezultatima drugih istraživanja o profesiji razmatraćemo poziciju Srbije u odnosu na zemlje sa sličnim sociopolitičkim karakteristikama.

Karakteristike medijskog sistema Srbije Demokratski potencijal profesije nije moguće posmatrati izolovano od medijskog sistema. Klasifikacije ovih sistema se temelje na zakonskom okviru, geografskim karakteristikama pojedinih zemalja, kulturi jezika, političkim normama, ali neizostavno obuhvataju i stanje, odnosno dostignuti nivo medijskih tehnologija i njihove difuzije. Ovi formativni činioci medijske sfere istorijski su se razvijali unutar pojedinih nacionalnih okvira (Kleinsteuber, Thomass, 2010). Stoga su normativne osnove profesije koračale dugom stazom razvoja medijskog sistema Srbije i na tom razvojnom putu prolazile brojne faze od strogo kontrolisane, zauzdane i indoktrinirane, do standardizovane, demokratske i zakonski regulisane. Sasvim razumljivo je da su ovako strogo diferencirane etape u razvoju medijskog sistema krojile kapu novinarskoj profesiji. Kompletan izveštaj i rezultati istraživanja “Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva” dostupni su URL: http://www.fpn.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2011/07/Profesija-na-Raskr%C5%A1%C4%87u.pdf. Ovim istraživanjem anketno je ispitano 260 novinara/urednika, 50 vlasnika/menadžera medija i urađene su četiri fokus grupe. Fokus grupa sa osam učesnika održana u Beogradu 11. 2. 2011. (FG1), fokus grupa sa sedam učesnika održana u Beogradu 11. 2. 2011. (FG2), fokus grupa sa osam učesnika održana u Kragujevcu 12. 2. 2011. (FG3), fokus grupa sa sedam učesnika održana u Novom Sadu 12. 2. 2011. (FG4).

4

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

43

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Medijski sistem Srbije kao zemlje bivšeg socijalizma pretrpeo je duboke promene kako u političkom, tako i društveno-ekonomskom smislu. Urušavanjem socijalističkog režima, pojavom višestranačkog parlamentarizma dolazi do modifikovanja medija, koji pokušavaju da se otrgnu iz „skuta jednoumlja”. Sveobuhvatna tranzicija dovodi do vrtoglavog zaokreta unutar medija, ali i same profesije. S jedne strane novinari streme da steknu poverenje demokratske javnosti, a s druge da raskinu sa recidivima prošlosti. Sudbina zemalja Jugoistočne Evrope bila je gotovo identična dok se neke nisu pridružile EU, i karakterisalo ju je „pomanjkanje jasne medijske politike i određena zakonska praznina nakon pada totalitarnih režima”. Ovakve sisteme mnogi teoretičari medija nazivaju „medijskim džunglama” (Gavranović, 2006: 63). Kao džungla medijski sistem Srbije ulazi u još jedan period prestrukturiranja, koja podrazumeva suštinsku demokratsku i profesionalnu transformaciju nakon promene režima 2000. godine. Demokratska transformacija obuhvata promenu medijske regulative – ukidanje restriktivnih zakona donesenih u vreme „Miloševićeve vladavine“. Profesionalne promene ponašanja medijskih radnika podrazumevaju zaokret ka normativnoj paradigmi – usvajanje standarda objektivnog izveštavanja, karakterističnih za anglo-saksonski medijski model, kao i utemeljenje etičkih i profesionalnih kodeksa. Ovakav medijski sistem pretpostavlja „distanciranje profesionalaca od uticaja vlasti, politike i drugih centara moći, uvođenje dualnog modela vlasništva i uspostavljanje slobodnog medijskog tržišta“ (Veljanovski, 2009: 32). Iako su neke od zemalja iz regiona prošle brže kroz tranzicijski proces od Srbije, a neke i postale članice Evropske unije, poput Mađarske, Češke ili Slovačke, većina i dalje ima ključna zajednička svojstva: nerazvijenu političku kulturu, nedovoljno razvijenu društvenu svest i nepotpun zakonski okvir. U ovako „rastresitoj“ profesionalnoj atmosferi, novinari su u neprestanoj trci za opstanak, ali i na razmeđi starog i novog. Uprkos pozicioniranosti novinara u društvenoj strukturi i ograničenjima koja su im nametnuta, ne treba zanemariti prioritetnu misiju profesije, da ostane slobodna i da čvrsto odoleva spoljnim uticajima države, partija i novca. U skladu sa ciljem ovog rada nastojaćemo da odgovorimo u kojoj meri je ovako definisan ideal novinarstva u Srbiji ostvariv?

44

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Politički pritisci na medije i medijske radnike Posmatrajući razvojni put medijskog sistema u Srbiji, do 2000. godine, on prelazi od samoupravno-socijalističkog u državno-partijski tip (Radojković, 1984). Obe faze karakteriše snažna kontrola države i partija nad medijskim vlasništvom, kadrovskom politikom, a samim tim i nad uređivačkom koncepcijom, kao i produkcijom medijskih sadržaja. Iako je 2000. godina naznačila snažan zaokret u medijskoj politici sa ciljem distanciranja novinarskog esnafa od uticaja politike i drugih centara moći, u praksi ovi ciljevi nisu ostvareni u potpunosti. Ako pogledamo presek stanja medijske sfere u Srbiji 2005, prema rečima Snježane Milivojević, aktuelna vlast se ponašala kao da je tranzicija uglavnom završena i pokušavala je da nepostojanje jasne medijske politike predstavi kao delovanje slobodnog tržišta (2005: 272). Pola decenije nakon političkih promena nije postojao čvrst konsenzus i istrajnost u sprovođenju medijske reforme: „zalaganja koja teže promociji i primeni najviših demokratskih i profesionalnih standarda nemaju dovoljnu podršku.“ (Veljanovski, 2005: 268) Uticaj duge tradicije u kojoj se „tražila apsolutna poslušnost i odanost novinara vladajućim idejama“ (Bjelica, 2006: 415) u uslovima ideologiziranog i politički kontrolisanog društvenog ambijenta ostavio je svoj trag. Takođe, političke elite se ne odriču tako lako utemeljenih mehanizama društvene kontrole posredstvom medija. Stoga, ako pokušamo da definišemo svojstva današnjeg sistema u Srbiji, smatramo da on ima najviše karakteristika, po Manciniju, političko-polarizovanog, medijskog sistema među kojima su: komentatorski novinarski stil, eksterni pluralizam i težnja parlamenta da kontroliše javnu televiziju, čime se narušava profesionalni princip nepristrasnosti. (Hallin, Mancini, 2004). Iako je izbor upravnog odbora javnog servisa formalno nezavisan proces, vlada je razvila indirektne mehanizme kontrole Radio-televizije Srbije. Smanjenjem broja članova saveta Republičke radiodifuzne agencije (RRA)5 izjednačen je broj predlagača njenih članova iz redova vlasti i civilnog sektora, a uticaj se ogleda i u nejednako određenoj dužini trajanja mandata predstavnika različitih društvenih grupa.6 Kada je o novinarskom stilu reč, domaća štampa teži da predstavlja različite političke opcije i vidno je mobilizatorska. Na osnovu Media Sustaina5

RRA imenuje članove Upravnog odbora javnog servisa koji bira direktore RTS-a.

Članovi RRA koje predlažu državni organi imaju duži mandat (u trajanju od šest godina) u odnosu na mandate predstavnika medijskih udruženja i nevladinih organizacija (četiri godine). Pogledati Zakon o izmenama i dopunama Zakona o radiodifuziji, član 1. stav 3.

6

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

45

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

bility Index (MSI) skora, pluralizam vesti u Srbiji je na osrednjem nivou (2,27). Eksterni pluralizam u smislu postojanja velikog broja medija ne podrazumeva da se mnoštvo različitih mišljenja i stanovišta čuje u javnosti. Naime, produkcija nacionalnih televizija je uglavnom komercijalnog tipa i ne može se reći da podstiče javnu debatu o relevantim društvenim temama, dok lokalni mediji zbog loše ekonomske pozicije gotovo da nemaju nikakvu nezavisnu produkciju i oslanjaju se na novinske agencije kao izvore vesti. Sve navedene karakteristike u osnovi odgovaraju mediteranskom medijskom modelu. U medijskom sistemu sa navedenim karakteristikama, mogućnost novinarstva da deluje u javnom interesu još uvek je ograničena različitim pritiscima, posebno iz sfere politike. Da je novinarstvo u Srbiji politizovano, smatra 81 odsto novinara ispitanih u istraživanju Strategic Marketing-a iz 2007. Nedostatak autonomije novinara potvrđuju i druga različita istraživanja (Široko, 2005; Kujundžić, Kožul, 2007; Raković, 2007; Strategic Marketing, 2008; Janković, 2009) koja ukazuju na kontinuirano dejstvo političkih pritisaka u medijskoj sferi. Poslednje u nizu istraživanje „Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva” potvrđuje da profesija još uvek nije dosegla poželjan demokratski potencijal. Na pitanje šta smatraju najvećim trenutnim problemom medija, novinari uočavaju jak politički pritisak i odsustvo medijske autonomije. Profesionalna zajednica smatra da je intenzitet pritisaka na lokalnom nivou izraženiji nego na nacionalnom. Reči jednog od ispitanika fokus grupe ilustruju nepisana pravila igre na lokalnom nivou: „Privatni mediji ako su distancirani od lokalnih političara onda su prokazani mediji i zbog toga su pod konstantnim političkim pritiscima...“ (FG3 ispitanik 6). Zanimljivo je da rezultati fokus grupnog istraživanja ukazuju na to da neki novinari pritisak ocenjuju jačim nego što je bio u vreme „mračnog doba“: „politički pritisci nisu manji nego devedesetih, ali je razlika u tome što je pritisak bio kontinuiran i nekako su svi bili naučeni kako da izveštavaju. Sada pritisaka ima mnogo više i sa raznih strana, i oni mnogo više opterećuju...“ (FG1 ispitanici 2,4). Fizičke pretnje, telefonski pozivi i tužbe su značajan vid pritiska na novinare bez obzira na tip medija prema teritorijalnoj pokrivenosti, mada oblici pritiska mogu biti i perfidniji: „postoje takve osobe koje nisu poželjne na nekim televizijama i urednik ih imenuje kao takve, a novinari često i ne znaju zašto su ti izvori nepoželjni...“ (FG3 ispitanik 1).

46

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

vlasnici/ menadžeri medija

novinari

procenti

procenti

nepovoljan ekonomski položaj pojačan svetskom ekonomskom krizom

25,90

17,23

nedovršena tranzicija i neodgovarajući zanonski okvir za rad medija

20,14

13,59

loša medijska politika i nezainteresovanost države za sudbinu medija

15,11

14,85

jak politički pritisak i odsustvo medijske autonomije

10,07

20,59

tehnološka zaostalost

8,63

4,34

veoma loš kvalitet medijskog sadržaja, dominacija senzacionalizma i tabloidnog novinarstva

19,43

27,59

nešto drugo, šta:

0,72

1,54

0

0,28

100

100

Šta smatrate najvećim problemom medija u ovom trenutku?

bez odgovora ukupno

Tabela 1. Najveći problem medija (*N (vlasnika/menadžera medija) = 51; N (novinara) = 260)

Nužno se nameće pitanje ko vrši najveći pritisak na rad medija u Srbiji. Percepcija novinara i vlasnika/menadžera medija potvrđuje polazno stanovište o neraskidivoj sprezi države, političkih aktera i vlasnika krupnog kapitala u sputavanju novinarske slobode izražavanja. Političke partije na vlasti, zajedno sa onima u opoziciji, u 30 odsto odgovora novinara i vlasnika medija, prepoznati su kao dominantan kanal intervencije na objavljene sadržaje. Uticaj vlade Srbije daleko se manje prepoznaje u odnosu na lokalnu sredinu u kojoj je uticaj lokalnih vlasti na rad medija trostruko izraženiji. „Novinari u regionalnim televizijama imaju ugrađenu autocenzuru i ne objavljuju ništa što bi bilo protivno interesima lokalne vlasti” reči su mlade novinarke (FG3 ispitanik 2), a dva vlasnika lokalnih medija ističu da je „previše kompromisa i kupoprodaje unutar profesije” (FG3 ispitanici 5,6). CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

47

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Politički akteri služe se finansijskim merama kao svojevrsnim sredstvom uticaja. Na taj način politika i država upliću se u zakone tržišta, a politički pritisak se preobražava u ekonomski: „Pritisak je pre svega ekonomski, jer je teško dobiti novac iz budžeta. Tako da je politički pritisak sada finansijski, a oglašivači dobijaju poziv iz vlasti da sklone reklamu sa medija, recimo na lokalnom nivou nijedna banka ne posluje sa „određenim” medijima, zbog višeg interesa da imaju depozit iz opštinske kase...” (FG3 ispitanik 4). Dakle, treća poluga moći nad medijima je novac, koji je usko povezan sa politikom, i kao takav nije specifičnost Srbije već predstavlja zajedničku karakteristiku svih zemalja centralne i istočne Evrope. Ovaj fenomen Gavranović naziva „incestoidnom spregom države, politike i kapitala” (2006: 64) koji potvrđuje i izveštaj A media map of Central and Eastern Europe: „mas mediji u ovom regionu su u vlasništvu i zavisni od ekonomskih i biznis interesa, a ne samo od političkih i društvenih organizacija” (Zielonka, Mancini, 2011: 4). Ko vrši najveći uticaj na rad medija u Srbiji? Vlada Srbije političke stranke koje čine vladajuću koaliciju stranke opozicije predstavnici lokalne vlasti privatni vlasnici medija vlasnici krupnog kapitala zakupci reklamnog prostora srpska pravoslavna crkva sve tradicionalne verske zajednice agencije za odnose sa javnošću (PR) sindikati bezbednosna informativna agencija (BIA) nevladine organizacije međunarodne organizacije u Srbiji policija niko neko drugi, ko: bez odgovora ukupno

vlasnici procenti 2,27 22,73 8,33 17,42 5,30 18,18 15,15 0,76 0,76 5,30 1,52 0,76 0 0 0 0,76 0,76 0 100

novinari procenti 4,26 25,59 3,68 13,09 12,94 17,65 11,62 0,59 0 4,56 0,15 0,88 1,47 0,74 0,15 0,59 1,76 0,28 100

Tabela 2. Uticaj na rad medija (*N (vlasnika/menadžera medija) = 51; N (novinara) = 260) 48

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Tržišni, odnosno ekonomski uslovi Status slobode medija ne može se posmatrati i istraživati izdvojeno iz specifičnog socio-ekonomskog okvira profesije u Srbiji, niti izvan medijskog sistema odnosno vlasničko-tržišne perspektive. Medijski sistem Srbije odgovarao bi, sudeći po svojstvima, prema Blumovoj kategorizaciji Istočnoevropskom šok modelu (Blum, 2005). Ova tipologija uključuje umerenu državnu kontrolu nad medijima unutar formalno demokratskog okvira, ambivalentnu političku kulturu, privatno i javno vlasništvo nad medijima, ali i finansiranje medija od države i nerazvijenog tržišta. Tranzicija medija podrazumeva da se država eliminiše kao njihov osnivač i finansijer i da se kvalitet informisanja dobije konkurencijom na slobodnom tržištu. Iako proces tranzicije u Srbiji traje duže nego u regionu, mediji i dalje nisu u potpunosti privatizovani, niti je medijsko vlasništvo transparentno. Za novinare koji su učestvovali u grupnim intervjuima, tipičan vlasnik medija u Srbiji je nevidljiv, i nemoguće ga je opisati. „Ni za jedan medij u Srbiji ne može se staviti ruka u vatru i sa sigurnošću reći ko mu je gazda“ (FG2 ispitanik 7). U svim zemljama istočne Evrope „ni danas nije potpuno jasno ko poseduje medijske kompanije, pošto medijski zakoni koji nalažu punu vlasničku transparentnost, ili ne postoje ili su teško primenljivi“ (Zielonka, Mancini, 2011: 5). Kakva je vlasnička struktura vašeg medija: privatna državna/javna mešovita (domaće/strano vlasništvo) društveno u procesu privatizacije ukupno

Procenti 62,75 27,45 3,92 3,92 1,96 100

Tabela 3. Vlasnička struktura medija (*N (vlasnika/menadžera medija) = 51)

Kada pogledamo šta je najviše zastupljeno, kao oblik pritiska na medije u Srbiji, jasno se uočava razlika u percepciji novinara i vlasnika kada je o finansiranju reč. Sasvim očekivano vlasnicima je značajna naklonost oglašivača, kao jednog od krucijalnih izvora prihoda svakog pojedinačnog medija. Imajući u vidu da je domaće medijsko tržište nerazvijeno, a uz to i prezasićeno7, mediji u javnom vlasništvu i privatne medijske kuće nisu ravnopravni akteri u tržišnoj Prema podacima (12. 9. 2011.) iz Republičke radiodifuzne agencije (RRA) registrovano je ukupno 455 elektronskih emitera, odnosno 326 radio i 129 televizijskih stanica. Od toga pet nacionalnih, jedna pokrajinska, 47 regionalnih i 273 lokalne radio-stanice, a šest nacionalnih, 30 regionalnih i 93 lokalne televizije. U Agenciji za privredne registre Srbije (APR) u maju 2010. godine registrovano je 523 štampana medija, od kojih je 20 dnevnih novina, 84 nedeljnika, sedam dvonedeljnika, 186 mesečnika, 74 dvomesečnika i 67 kvartalnih izdanja.

7

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

49

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

utakmici. Javna glasila imaju zagarantovana sredstva za opstanak na tržištu, dok su privatne medijske kuće „razapete“ između oglašivača, s jedne strane, i „lojalnosti“ državi, bez čije pomoći ne mogu da opstanu. Ova činjenica predstavlja osnovu za značajan uticaj države u obliku davanja, odnosno uskraćivanja pomoći medijima iz državnih fondova. Osnovne karakteristike medijskog tržišta jesu: drastično smanjenje mogućnosti za rad privatnog sektora, tj. fantomsko finansiranje javnih medija iz budžeta (po partijskim linijama) i prepuštanje privatnih medija propasti. Zbog takve situacije vlasnici medija vide povoljne kredite i subvencije (41.54 odsto odgovora), odnosno pomoć države (26.15 odsto odgovora) kao glavne izvore za popravljanje njihovog lošeg ekonomskog položaja8. Imajući u vidu reči Karla Jakobiviča: „što više tržišnih mehanizama oblikuje medijsku scenu, to je više kiseonika za razvoj demokratije“ (2005: 6), možemo zaključiti da medijski sistem Srbije još uvek nema dovoljno kiseonika za nezavisno i samostalno funkcionisanje. Šta je od navedenog najviše zastupljeno kao oblik pritiska na medije? uskraćivanje finansiranja iz budžeta nedefinisani kriterijumi za pomoć medijima iz državnih fondova nedefinisani kriterijumi za pomoć medijima iz stranih fondova uskraćivanje kupovine reklamnog prostora uticaj na kadrovsku politiku medija korumpiranje novinara ili urednika da pišu „naručene tekstove“ pretnje novinarima ili njihovim porodicama inspekcije i kontrole državnih organa ometanje distribucije medijskog sadržaja uskraćivanje informacija na koje mediji imaju pravo nešto drugo, šta: bez odgovora ukupno

novinari procenti 10.73

vlasnici procenti 18.12

10.01

18.12

2.43

2.90

13.45 19.89

15.94 7.25

17.31

7.25

10.44 1.57 1.14 12.45 0.29 0.29 100

4.35 7.25 2.17 16.67 0 0 100

Tabela 4. Oblici pritiska na medije (*N (vlasnika/menadžera medija) = 51; N (novinara) = 260) 8

Istraživanje “Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva“.

50

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Za razliku od vlasnika, novinari dominantno opažaju korupciju kao najzastupljeniji oblik uticaja novca na njihov profesionalni integritet. Naime, kako pokazuju studije socio-ekonomskog statusa novinara u Srbiji, koje nisu temeljne, već sporadične, položaj novinara je u odnosu na druge profesije na vrlo niskom nivou. Rezultati istraživanja (Strategic marketing 2007; Kujundžić, Kožul 2007; Todorov 2009) kontinuirano pokazuju da je ugled profesije u društvu na nezavidnom nivou, primanja novinara su niska i stoga su oni podložni korupciji. „Danas je svako novinar i jeftino potkupljiva roba koja se može kupiti za večeru“ (FG3 ispitanik 4). Dodatno, solidarnost unutar novinarske zajednice je veoma slaba i ne postoji razvijena svest o samoorganizovanju. „To je darvinovska borba za opstanak, nema ni solidarnosti, ni sentimentalnosti” ilustruje stariji novinar-urednik, učesnik FG1.

Profesionalni standardi Sloboda novinarstva uslovljena je spoljnim faktorima, tipom medijskog sistema, političkim i ekonomskim pritiscima, ali i činiocima unutar same profesije poput poznavanja etičkih standarda, poštovanja novinarskih kodeksa, kao i postojanjem profesionalnog identiteta. „Profesionalizacija novinarstva i unapređenje novinarskih veština i etike je jedan od visoko pozicioniranih ciljeva na agendi medijske transformacije u postkomunističkim zemljama“ (Jakubowicz, 2005:13). Naime, dezorijentisana novinarska profesija je rezultat pada komunizma i nepotpunog usvajanja demokratskih standarda tokom perioda tranzicije. Sasvim je izvesno da profesionalna zajednica ne može da se odupre ukorenjenim navikama iz prošlosti i preko noći dosegne proklamovane ideale profesije kao korektiva društva, koja uključuje nadgledanje događaja, ukazivanje na narušavanje društvenog poretka i omogućavanje nezavisne kritike (McQuail, 2000). Pored medijske tranzicije u domenu regulative i medijske politike, druga ravan transformacije koja podrazumeva promene samoregulatornog profesionalnog okvira bila je opterećena dubokim društvenim rascepima. Kako je javna debata nakon 2000. bila zasnovana na suprotstavljenim idejama o progresu, tako su i mediji bili podeljeni na progresivne i retrogradne. (Veljanovski, 2005) Dakle, na jednoj strani postojali su profesionalci spremni da se odupru svim vidovima pritisaka, dok su na drugoj bili novinari „držači mikrofona” (Spaić, 2005). Da situacija ni danas nije znatno drugačija potvrđuje i Irexov izveštaj MSI. Profesionalizam u srpskim medijima u 2010. godini smatra se najgorim do sada. Prema rečima Sladojevića: „istinitost, objektivnost i izbalansiranost CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

51

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

izvora u izveštavanju nije nikada bila gora... u svim medijima vlada površnost, a inicijativa je nestala čak i među mladim novinarima. Imamo mrtvo more sa minimumom istraživačkog novinarstva“ (MSI 2011: 120). Ali, postoje i sjajni izuzeci među medijskim profesionalcima, čije su istraživačke priče izazvale reakciju javnosti i podstakle nadležne da reaguju na objavljene društvene probleme. Ovako bipolarno utemeljen profesionalni identitet dodatno je poljuljan u poslednjih nekoliko godina svetskom ekonomskom krizom, komercijalizacijom i snažnim trendom tabloidizacije medija. „Mi imamo samo tabloide, a ne tabloide i novine. Naše su televizije tabloidizirane“, mišljenje je novinara mlađe generacije (FG4 ispitanik 2). Kao najveći problem medija u Srbiji (Tabela 1) novinari uočavaju loš kvalitet medijskih sadržaja, dominaciju senzacionalizma i tabloidnog novinarstva. Elen Hume smatra da izražen trend tabloidizacije u zemljama centralne i istočne Evrope, snažno podriva kredibilitet profesije i njen potencijal da se odupre političkim pritiscima (Hume, 2011). Ovakvo stanovište dodatno pojačava zaključak o politizaciji medija u Srbiji. Da su ova dva fenomena međusobno usko povezana, prepoznaje i učesnik fokus grupe koji opisuje sliku novinarstva u Srbiji kao žabokrečinu: „Nije kao devedesetih. Postoji jedno sivilo u kojem svi plivamo. Novinarstvo se glumi, svi istražuju ali samo po površini zagrebu neke teme. Sve ostalo je brljotina i površnost. Neko pozove i pritisne da se nešto ne objavi i sutra se više time i ne bavimo. Sve je muljavina” (FG1 ispitanik 5). Perkins ističe da su u međunarodno-pravnim normama koje štite slobodu izražavanja i novinarstva implicirani etički principi i potencijali novinarstva u demokratizaciji društva, čije promovisanje u suštini treba da opravda napore usmerene na zaštitu medijskih sloboda (Perkins, 2002). Drugim rečima, jedan od osnovnih uslova za ostvarenje slobodnog, objektivnog i preciznog izveštavanja, jeste postojanje i poštovanje čvrstih etičkih standarda, što u Srbiji nije slučaj. Kako navode urednici u istraživanju Sloboda medija u Srbiji 2008, kao čest oblik ugrožavanja slobode medija opaža se profesionalno, odnosno neprofesionalno ponašanje samih novinara (8% odgovora). Tu se najčešće uključuju: nepoštovanje pravila etičkog kodeksa, politička pristrasnost novinara i autocenzura. U Srbiji 2011. godine, samo dva odsto novinara smatra da predstavnici sedme sile veoma dobro poznaju principe novinarske etike i redovno ih se pridržavaju u radu. Dakle, gotovo svi učesnici istraživanja9 samopercepcijom smatraju da se novinarski kodeksi ili ne poznaju uopšte ili, kada se uputstva i smernice kodeksa novinara Srbije i poznaju – ona se slabo ili uopšte ne primenjuju. Ovo 9

Istraživanje “Profesija na raskršću – novinarstvo na pragu informacionog društva“.

52

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

ilustruje i mišljenje jednog od mlađih novinara: „Etičke norme u redakcijama nisu jasne. Očekuje se da ih novinar već donekle zna ili da će ih u hodu naučiti“ (FG2 ispitanik 6). Da li novinari u Srbiji poznaju principe novinarske etike? veoma dobro, i redovno ih se pridržavaju u radu poznaju, ali ih ne primenjuju dovoljno poznaju, ali ih skoro uopšte ne primenjuju nisu upoznati, niti ih se pridržavaju u radu ukupno

broj ispitanika 5 118 61 76 260

procenti 1,92 45,38 23,46 29,24 100

Tabela 5. Poznavanje principa novinarske etike

Ako bismo pokušali da identifikujemo razloge za loš kvalitet medijskih sadržaja i nepoštovanje pravnih i profesionalnih normi, kroz stavove novinara prepoznaju se četiri moguća odgovora. Jedan je trend komercijalizacije medija uzrokovan ekonomskom krizom i logikom opstanka na tržištu. Kako novinar dnevnog lista polutabloidnog tipa kaže: „Urednici traže od novinara da budu površni, jer u dnevnom novinarstvu nema istraživanja, a za to nema ni vremena. Novinari ne poštuju etiku, jer im tržište to ne dozvoljava. Tabloidi svuda postoje, imaju nižu cenu i to je presudno. Treba privući publiku, ali imati i meru...“ (FG1 ispitanik 1). Drugi je stanje u društvu, nizak društveni standard kao i egzistencijalni položaj novinara. „Novinari poznaju etiku, ali je sve u zemlji svedeno na puko preživljavanje, pa se u takvim uslovima i etici kaže doviđenja. Prirodno je da su novinari zabrinuti za svoju egzistenciju, i nisu sigurni da mogu da pronađu posao u drugoj redakciji, pa stoga slušaju naređenja koja se kose i sa njihovim ubeđenjima i etičkim normama...“ (FG2 ispitanik 4). Treći mogući odgovor je tabloidizacija koju novinari često racionalizuju kroz povlađivanju niskom ukusu publike, nastalom usled degradiranog sistema vrednosti u društvu. „Vlasnici i novinari moraju biti svesni političkog konteksta, ljudi su umorni i traže lajt teme, pa ne treba bežati od takvih sadržaja. Nema etike, redakcije teraju na to, a i publika hoće meso...“ smatra jedan od urednika (FG1 ispitanik 7). Kao četvrti faktor tumačenja javlja se nizak nivo znanja i kompetentnosti novinara, koji se mogu objasniti diskontinuitetom u prenošenju stečenih znanja i iskustava, između mlađih i starijih kolega u redakcijama. „Ranije su postojale CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

53

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

škole u redakcijama i mogao si da uzmeš napisan tekst na papiru, i da prepoznaš u kojoj redakciji je nastao, a sada su svi isti i bezlični, odnosno prežvakavanje agencijskih vesti“ (FG1 ispitanik 3). Solidarnost i kolegijalnost u profesiji kao da ne postoje: „Sada je možda problem to što se manje uči novinarstvo u redakciji, na licu mesta, uživo, u praksi. Čini se da ne postoji zdrava atmosfera redakcijskog analiziranja priloga i toga kako se nešto ispratilo. Nema kolegijalnog kritikovanja i otvorenog razgovaranja o svemu, nego postoji neka politika nezameranja“ (FG2 ispitanik 5).

Zaključna razmatranja Mediji u službi građana treba da pružaju kritički osvrt na društvo i aktuelna zbivanja, međutim nakon rasprave o slobodi novinarstva u Srbiji na osnovu tri seta postavljenih indikatora, možemo zaključiti rečima Halina i Manćinija: „Slab konsenzus oko novinarskih standarda i ograničen razvoj profesionalnog samoregulatornog okvira, reflektuju činjenicu da novinarstvo u sistemima mediteranskog tipa nije autonomna institucija, nego njime upravljaju eksterne snage, primarno iz sfera politike i biznisa“ (Hallin, Mancini, 2004: 113). U odnosu na 2008. godinu status medijske slobode ostao je nepromenjen. Tada, anketirani urednici iskazali su male razlike u rangiranju tri navedena izvora i posledica koje njihovo delovanje ima na rad novinara. Najteža kršenja slobode medija dolaze od ekonomskih moćnika, državnih organa i institucija, kao i od političkih partija i organizacija (Janković, Pantić, Matić, Pavlović. 2009). Nezavisni indikator slobode medija MSI-a pokazuje da je 2010. izgubljena godina za medije u Srbiji, pošto je skor ostao nepromenjen u odnosu na prethodnu godinu. Takođe, isti indikator ukazuje da će Srbiji, u odnosu na zemlje bivše Jugoslavije, trebati više vremena da obezbedi profesionalizaciju i održivo medijsko tržište.10 Povlačenje države iz medijskog vlasništva još nije završeno. Trošenje budžetskih sredstava je netransparentno i ne postoji stroga kontrola državne pomoći, pa je položaj privatnih i javnih medija na nerazvijenom medijskom tržištu poremećen intervencijom države. Prema procenama američke organizacije Freedom House, za 2010. godinu, Srbija se nalazi na 72. od ukupno 196 mesta. Pripada zemljama sa poluslobodnim medijima, ali ova činjenica nije obeshrabrujuća, imajući u vidu i sudbinu ostalih postkomunističkih država koje karakteriše manji stepen medijske slobode nego u periodu pre demokratskih promena. Ovaj trend je ukorenjen bez Izveštaj MSI – overal score: Hrvatska 2,48, Crna Gora 2,28, Bosna i Hercegovina 2,22, Srbija 2,06, Makedonija 1,65.

10

54

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

obzira na to da li je reč o zemljama koje su potencijalni kandidati za pridruženje Evropskoj uniji ili su već njene članice (na primer, Bugarska i Rumunija). Srbija je nedavno započela novi talas medijske reforme, koja bi trebalo da uvede nove sisteme regulacije, poveća pluralizam u medijskoj industriji i obezbedi profesionalizaciju sektora, sa ciljem harmonizacije domaćih sa evropskim standardima. Jedan segment nacrta medijske strategije predviđa formiranje regionalnih javnih servisa, što bi u slučaju implementacije predstavljalo korak unazad na putu demokratizacije. Regionalni javni servisi bi postali nova nelojalna konkurencija privatnim medijima, čiji se broj rapidno smanjuje, i time bi se produbljivala privilegovana pozicija medija u državnom vlasništvu. Dakle, na nivo i kvalitet demokratije u Srbiji neposredno utiče narušavanje jednog od osnovnih ljudskih prava – pravo na slobodno izražavanje mišljenja i dostupnost informacija od javnog značaja. Umesto da budu kičma demokratije, mediji sve više postaju produžena ruka vlasti i kapitala, a građani ostaju uskraćeni za raznovrsne i kvalitetne medijske sadržaje. Uzroci koji su doveli do narušavanja medijskih sloboda su: politizacija medija, sinergija političkog i ekonomskog pritiska, sveopšta tabloidizacija medijskih sadržaja i degradacija novinarske profesije.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

55

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Literatura Bjelica, M. i Jevtović, Z. (2006). Istorija novinarstva. Beograd: Megatrend Univerzitet primenjenih nauka. Blum, R. (2005). Bausteine zu einer Theorie der Mediensysteme. Medienwissenschaft Schweiz, 2 (2), 5–11. Božinović, D. (2005). U traženju prave mere. U Udovičić, R. (ur.), Medijska spoticanja u vremenu tranzicije. Sarajevo: Media Plan Institute, 72–82. Dahlgren, P. (2009). Troubling Evolution of Journalism. U Zelizer, B. (ur.), The Changing Faces of Journalism: Tabloidization, Technology and Truthiness. London: Routledge, 146–161. Dahlgren, P. (2010). Charting the Evolution of Journalism: The Horizont of Democracy. Medijske studije, 1(1–2): 3–16. Freedom of the Press (2010). Broad Setbacks To Global Media Freedom: Selected data from freedom house’s annual press freedom index. Freedom House. Posećeno 28. 4. 2011. URL: http://www.freedomhouse.org/uploads/pfs/371.pdf. Gavranović, A. (2006). Medijska obratnica. Zagreb: ICEJ. Hallin, D. C. i Mancini, P. (2004). Comparing Media Systems: Three Model of Media and Politics. Cambrige: Cambrige University Press. Hodžić, S. (2010). Pod pritiskom: Izveštaj o stanju medijskih sloboda u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Medija centar. Hume, E. (2011). Cought in the Middle: Central and Eastern European Journalism at a Crossroads. Washington: Center for International Media Assistance and National Endowment for Democracy. Jakubowicz, K. (2005). Post-Communist Media Development in Perspective. Poland: Friedrich Ebert Stiftung. Janković, M. Pantić, D. Matić, J. i Pavlović, Z. (2009). Sloboda medija u Srbiji 2008. godine. Beograd: Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS). Kleinsteuber, H. J. i Thomass, B. (2010). Comparing Media Systems: The European dimension. CM: časopis za upravljanje komuniciranjem, 5(16): 5–20. Kujundžić, L. i Kožul, D. (2007). Radno pravo i mediji. Beograd: Centar za nezavisno novinarstvo (Moldovija) & Medija Centar Beograd. Posećeno 18.02.2011. URL: http://www.mc.rs/upload/documents/seempn/Radno_ pravo_i_mediji_FINAL_okt.pdf. Matić, J. i Ranković, L. (2010). Media Landscape: Serbia. European Journalism Centre. Posećeno 15. 9. 2011. URL: http://www.ejc.net/media_landscape/ article/serbia/. 56

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

McQuail, D. (2000). Mass Communication Theory. SAGE: London. Media Sustainability Index (2011). The Development of Sustainable Independent Media in Europe and Eurasia. Washington: IREX. Posećeno 8. 9. 2011. URL: http://www.irex.org/sites/default/files/MSI_2011_EE_Full.pdf. Milivojević, S. (2005). Televizija u tranziciji: Od državne kontrole do divljeg tržišta. U Mihajlović, S. (ur.), Pet godina tranzicije u Srbiji. Beograd: Friedrich Ebert, 272–285. Milivojević, S.; Radojković, M.; Raković, M.; Milojević, A.; Ugrinić, A. i Matović, M. (2011). Profesija na raskršću:novinarstvo na pragu informacionog društva. Beograd: Fakultet političkih nauka, Centar za medije i medijska istraživanja. Posećeno 1. 8. 2011. URL: http://www.fpn.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2011/07/Profesija-na-Raskr%C5%A1%C4%87u.pdf. Perkins, M. (2002). International Law and the Search for Universal Principle in Journalism Ethics. Journal of Mass Media Ethics, 17(3). Radojković, M. (1984). Savremeni informaciono-komunikacioni sistemi. Beograd: Zavod za udžbenike i naučna sredstva. Radojković, M. i Stojković, B. (2009). Informaciono komunikacioni sitemi. Beograd: Clio. Raković, S. (2007). Istraživanje NUNS: Novinari i novinarstvo u očima građana. Dosije o Medijima, 22. Posećeno 15. 4. 2011. URL: http://www. nuns.rs/dosije/22/01.jsp. Široka, J. (2005). Ethics and Journalism in the South Eastern Europe: Comparative analysis of the journalistic profession. Beograd: Medija Centar. Spajić, T. (2005). Hranjenje incidentima. U Udovičić, R. (ur.), Medijska spoticanja u vremenu tranzicije. Sarajevo: Media Plan Institute, 225–237. Strategic Marketing (2008). Istraživanje: Poverenje u Medije kao izvore informisanja. USAID. IREX. Posećeno 11. 8. 2010. URL: http://www.irex.rs/ index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=45&Itemid=77. Strategic Marketing (2007). Istraživanje: Novinari i novinarstvo u očima građana i novinara Srbije. Posećeno 1. 11. 2010. URL: http://www.anem.rs/sr/medijskaScena/istrazivanja/story/8808/ISTRA%C5%BDIVANJE+%E2%80% 9CNOVINARI+I+NOVINARSTVO+U+O%C4%8CIMA+GRA%C4% 90ANA+I+NOVINARA+SRBIJE%E2%80%9D.html. Todorov, T. (2009). Sloboda izražavanja i ljudska prava novinara u Vojvodini. Novi Sad: Pokrajinski ombudsman. Veljanovski, R. (2005). Osujećena medijska tranzicija. U Mihajlović, S. (ur.), Pet godina tranzicije u Srbiji. Beograd: Friedrich Ebert, 254–270. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

57

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Veljanovski, R. (2009). Medijski sistem Srbije. Beograd: Čigoja. Zielonka, J. i Mancini, P. (2011). Executive summary: A media map of Central and Eastern Europe. Media and Democracy in Central and Eastern Europe. An ERC Project based at the Department of Politics and International Relations of the University of Oxford in collaboration with the Department of Media and Communications, The London School of Economics and Political Science. Posećeno 8. 8. 2011. URL: http://mde.politics.ox.ac.uk/images/ stories/summary_mdcee_2011.pdf

58

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

Press freedom in Serbia under the pressure of politics and money Summary: The aim of this paper is to examine the level of achieved freedom of the media in Serbia, as well as the willingness of the journalistic community to resist external pressures and provide an answer to their basic professional mission with objectivity, timeliness, comprehensiveness and truthful reporting. Observation of the current professional developments is done through the type of media system that is characteristic of all post-communist countries. The answer to the question of whether after two decades of transition in Serbia there is an appropriate socio-political climate for achieving the ideals of journalism as defined by normative standards, will be sought through the operationalization of three sets of key indicators. The effects of political and economic pressures on the media, market conditions, as well as relevant standards within the professional community are considered through the use of structuralistic argumentation. With regards to the methodology, the work is based on secondary analysis of quantitative data obtained in the survey of journalists/editors and owners/managers, as well as, qualitative analysis of statements from four focus groups. Comparing the results of this study with the relevant indicators that measure press freedom, we can conclude that journalism has not reached the potential to guard democracy in Serbia. The current situation results in a politicized media system, the parallelism of political and economic pressures on the media, the dominance of sensationalism and tabloidization trend, and the journalistic profession without a clearly defined identity. Key words: media system, political pressure, media markets, press freedom, professional standards

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

59

Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca

60

Ana Milojević Aleksandra Ugrinić

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Prethodno saopštenje

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije s korisnicima kod hrvatskih online medija

Mato Brautović

Sveučilište u Dubrovniku

UDC 070(497.13) : 004.773 : 316.776 Sažetak: Twitter predstavlja najpogodniju paltformu za promoviranje sadržaja online medija, osiguranje interaktivnosti i dvosmjerne komunikacije te druge svrhe u novinarstvu. Analizom sadržaja Twitter postova vodećih hrvatskih online medija utvrđeno je kako isključivo online mediji nisu predvodnici u upotrebi Twittera u promociji sadržaja i uspostavi dvosmjerne komunikacije, već da su online izdanja klasičnih medija puno bolja u primjeni Twittera. Nadalje, identificirane su tri temeljne strategije promocije sadržaja i uspostave dvosmjerne komunikacije posredstvom Twittera. Prvu strategiju označava upotreba Twittera isključivo za promoviranje sadržaja. Drugu strategiju predstavlja upotreba Twittera za promociju napisa i uspostavu dvosmjernog komuniciranja s korisnicima, dok treću strategiju primjenjuju online mediji koji drugu strategiju nadopunjuju posebnim isticanjem multimedijalnog sadržaja. Ključne riječi: Twitter, online mediji, promocija sadržaja, dvosmjerno komuniciranje, Hrvatska

Uvod Medijske organizacije pokušavaju se prilagoditi promjenama koje nastaju uslijed primjena inovacija iz domene informacijskih tehnologija, odnosno, na prvom mjestu internetu kao komunikacijskom mediju, ali i sveprisutnom procesu digitalizacije. Različiti autori identificirali su da zbog toga dolazi do prilagodbe prezentacije informacija, promjene u novinarskim normama, posebice vjerodostojnosti i odgovornosti, te do stvaranja novih oblika novinarstva. U tom kontekstu medijske organizacije daju sve više kontrole njihovim CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

61

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Mato Brautović

korisnicima te potiču dvosmjerno komuniciranje između novinara i čitatelja (Armstron i Gao, 2010: 220). U osiguranju interaktivnosti i dvosmjernog komuniciranja posebno se kod online medija istakla upotreba internetskog servisa Twitter (www.twitter.com) koji se temelji na objavi postova o tome što autor trenutno radi s ne više od 140 znakova. U osnovi, Twitter omogućava komunikaciju s osobama koje autor poznaje i koje prate (čitaju) njegov Twitter profil. Za Twittera se može reći kako se radi o novom obliku online komunikacije koja omogućava da se komunikacija jedne osobe odvija asinkrono s više različitih osoba (profila). Svaka osoba koja otvori Twitter račun može objavljivati postove, pratiti što se događa s drugim korisnicima i čitati tuđe postove. Također, korisnici mogu razmjenjivati poveznice koje vode na zanimljiv sadržaj koji se može pronaći online. Prednost Twittera jest što se može vrlo lako integrirati s mobitelima treće generacije (IPhone), zbog čega nije neophodno biti blizu računala kako bi se čitali tuđi postovi ili objavljivali svoji (Brautović, 2011a:165).

Upotreba Twittera u novinarstvu Marshall Kirkpatrick (2008) navodi kako se Twitter u novinarstvu može koristiti za otkrivanje (praćenje) udarnih događaja, intervjuiranje, osiguranje kvalitete u novinarstvu i promociju vlastitog proizvoda (sadržaja). Ovim mogućnostima treba dodati i izvještavanje o udarnim događajima, uspostavu dijaloga s korisnicima i kreiranje zajednice te osiguranje podrške korisnicama medija. Zbog jednostavnosti upotrebe, ljudi diljem svijeta na Twitteru objavljuju veliki broj informacija o tome što im se događa, pa tako i informacije o nesrećama, političkim događajima ili udarnim vijestima (Brautović, 2011a: 165). Postoji veliki broj primjera kada je Twitter korišten kao novinarski izvor. Najpoznatiji su primjeri antivladinih prosvjeda koji su se dogodili u Iranu (Van der Zee, 2009), Tunisu, i Egiptu (Ungerleider, 2011) ( Kavanaugh et. al., 2011). Upotreba Twittera za intervjuiranje ustvari ne označava novi alat kojim bi se intervjui mogli provoditi, već novi način kako bi od svojih pratitelja dobili ideje za intervjuiranje ili jednostavno našli primarni izvor (osobu - svjedoka). U praksi to znači da se u jednom postu može postaviti zahtjev za ideje oko pitanja ili oko potencijalnog izvora, nakon čega druge osobe daju prijedloge ili se jave za razgovor (Brautović, 2011a:165). Twitter ima odličnu sposobnost za brzo širenje udarnih vijesti. Paul Farhi (2009) navodi kako brzina i kratkoća postova čine Twitter idealnim alatom za „izbacivanje“ udarnih vijesti. Primjer objave ostavke premijera Ive Sanadera na Twitter profilu Jutarnjeg lista, a tek potom na online mediju Jutarnji.hr pokazao 62

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Mato Brautović

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

je koja je snaga tog servisa. „U manje od 15 minuta nakon objave o Sanaderovoj ostavci, portal Jutarnji.hr je ‘pukao’ pod pritiskom posjete. Za vrijeme povremene nedostupnosti, novosti su se širile Facebookom i Twitterom gdje su bile iznimno čitane i komentirane“ (Grbačić, 2009). Osim za izvještavanje o udarnim događajima, Twitter je dobar servis za izvještavanje uživo. Twitter se može koristiti i za promociju sadržaja. Veliki broj online medija koristi taj servis kako bi dosegli dio publike koji inače nisu korisnici online izdanja. Objava se u tom slučaju sastoji od naslova napisa ili sažetka priče s poveznicom na taj sadržaj koji je u opširnijem obliku objavljen u online mediju (Brautović, 2011b). Nadalje, Twitter korisnici mogu proslijediti post drugim korisnicima (RT) zbog čega objava na Twitteru ima viralni potencijal. Zbog svega toga objavom na Twitteru online mediji mogu povećati broj potencijalnih korisnika medija (Armstron i Gao, 2010: 223). Twitter redakcije će ne samo koristiti Twitter za promoviranje sadržaja online medija, već i kao samostalni kanal za objavu sadržaja (Palser, 2009). No, Twitter se koristi i za komuniciranje s publikom medija. Komuniciranje o velikim i malim pitanjima je ključni dio onoga što internetski korisnici očekuju online (Craig, 2011:120). Nadalje, komuniciranjem se postiže stvaranje zajednice s korisnicima, a njegovanje zajednice je jedna od temeljnih vrijednosti novinarstva kao pomoć građanima da znaju što je dobro u javnoj sferi (Craig, 2011:121). Komuniciranje s korisnicima ostvaruje se traženjem povratne informacije i pomoći, obraćanjem pojedinim korisnicima te prosljeđivanjem poruka korisnika. Na kraju ne treba zaboraviti niti upotrebu Twittera za osiguranje podrške korisnicima. Može se dogoditi da korisnici ne mogu pristupiti online mediju ili jednom njegovom dijelu zbog tehničkih razloga, pa se Twitter može iskoristiti kako bi se objasnio problem te uputili korisnici na alternativne izvore. Sve prethodno navedeno omogućuje online medijima da ispune svoju javnu funkciju i društvenu odgovornost koju imaju. Kako nema dobre promocije sadržaja bez uspostavljanja zajednice i dvosmjerne komunikacije s korisnicima, svrha ovog rada je utvrditi kako online mediji koriste Twitter za povezivanje s korisnicima i promoviranje, odnosno, širenje informacija. Hipoteza rada je da hrvatski online mediji koriste internetski servis Twitter za promociju sadržaja te vođenje dvosmjerne komunikacije s korisnicima te da u tome predvode isključivo online mediji. Iz ove hipoteze proizlaze i istraživačka pitanja: CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

63

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Mato Brautović

1. Koriste li online mediji u Hrvatskoj Twitter za promociju sadržaja? 2. Koje se teme najviše promoviraju putem Twittera i promoviraju li online mediji multimedijalni sadržaj putem Twittera? 3. Koriste li online mediji Twitter za uspostavu dvosmjerne komunikacije s korisnicima? 4. Koje strategije upotrebe Twittera postoje kod online medija?

Metodologija Analizirani mediji su odabrani temeljem vrste medija kojoj pripadaju (online izdanje klasičnog medija i isključivo online izdanje) i nacionalne pokrivenosti. Slijedeći kriterij na temelju kojeg su mediji odabrani jest da aktivno korsite Twitter. Na temelju tih kriterija analizirani su Twitter profili dnevnih novina 24sata i Jutarnjeg lista te Index.hr i Tportal. S obzirom da je Twitter ograničen u mogućnostima koje nudi korisnicima i autorima, online mediji u pravilu otvaraju više profila koji se najčešće poklapaju s rubrikama (Brautović, 2011b: 127) ili svrhama za koje se koriste. Za analizu su uzeti osnovni Twitter profili online medija: 24sata_hr, Jutarnji, Index_hr i Tportal. Naziv online medija

Broj prijatelja

Broj sljedbenika

Url

Twitter profili

Broj postova

24sata

www.24sata.hr

24sata_hr 24sata_tv

735

1329

373

Jutarnji list

www.jutarnji. hr

Jutarnji Jutarnji_feed Nedjeljni

2350

7631

17010

Index.hr

www.index.hr

Index_hr

2099

2615

23359

Tportal

www.tportal. hr

Tportal Tportalhr Tportal_vijesti Tportal_funbox

1776

4789

11619

Tablica 1. Analizirani mediji (podaci o broju prijatelja, sljedbenika i postova na dan 7. srpnja 2011.) 64

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Mato Brautović

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Prikupljanje postova obavljeno je u razdoblju od 14. lipnja do 6. srpnja 2011. godine i ukupno je prikupljeno 1083 objavljenih postova. Za istraživanje je korištena metoda analize sadržaja, a kodiranje je obavio sam autor. Kodiranje tema objavljeno je prema sličnom istraživanju koje su provele Corry L. Armstrong i Fangfang Gao (2010). Prema tome, politika je definirana kao postovi koji se odnose na političke i/ili vladine poslove, ali ne kriminal. Kategorija kriminal odnosi se na postove u kojima se nalaze informacije o kriminalnim aktivnostima kao i pojedincima koji su optuženi za kriminalna djela. Kategorija život obuhvaća meke vijesti kao što su zabava, zdravlje, obrazovanje i sl. Postovi koji su informirali o poslovanju i ekonomskoj situaciji kategorizirani su kategoriju ekonomija. Kategorija međunarodni obuhvaćala je postove koji imaju ishodište u drugim državama, a sport postove koji se bave sportskim aktivnostima i sportašima. U kategoriju ostalo svrstani su postovi koji spadaju u konverzaciju s korisnicima. Temama koje su definirali Armstring i Gao dodana je kategorija tehnologija gdje spadaju sve teme koje se bave novim tehnologijama. Za utvrđivanje korištenja multimedije analizirano je postojanje ključnih riječi u postovima koji najavljuju takav oblik sadržaja: foto (fotogalerija; slika/e), video, infografika i live (uživo). Također, utvrđivano je postojanje poveznice unutar posta kao indikatora promocije sadržaja. Za utvrđivanje dvosmjerne komunikacije analizirano je postojanje @ znaka unutar postova kao indikatora da je post usmjeren na pojedinog korisnika, odnosno da se radi o komuniciranju s pojedinačnim korisnikom (kombinacija @ i korisničko ime označava način referiranja na korisnike te usmjerenost posta) (Honeycutt i Herring, 2009). Iskazivanje pozitivnih i negativnih emocija upotrebom emocionalnih znakova kao što su :), ;) , (:… također je uzeto kao indikator dvosmjerne komunikacije i stvaranja zajednice. Na kraju je utvrđeno postojanje prosljeđivanja zanimljivih poruka korisnika (RT) i upotreba hashtagova (#) kao indikatora referiranja ponavljajućih tema (Boyd et al., 2010), odnosno strateškog korištenje Twittera (Cullum, 2010). Pod klasičnim izdanjima podrazumijevamo online medije koji su zapravo dodatna platforma putem koje se distribuira sadržaj koji je primarno produciran za dnevne novine, televiziju ili radio. Pod isključivo online izdanjima podrazumijevamo online medije koji postoje jedino kao takvi i nisu platforma za distribuiranje sadržaja koji je već pripremljen za dnevne novine, televiziju ili radio.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

65

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Mato Brautović

Jedinica analize je post (Tweet), odnosno objava na Twitter profilu analiziranih medija. Za utvrđivanje postojanje statistički značajne razlike između klasičnih izdanja i online izdanja korištena je statistička metoda hi kvadrat (X2). Izračun hi kvadrat obavljen je prema formuli koju je dao Boris Petz (2002: 260).

Rezultati i diskusija Prvo istraživačko pitanje odnosilo se na korištenje Twittera za promociju sadržaja. Kao što se vidi iz tablice 1, sva četiri analizirana online medija koriste Twitter za promociju. Iz tablice 2 vidljivo je da je kod klasičnih izdanja najviše promovirana tema kriminal (28.9%), koju slijede život (18%) i politika (16.7%). U slučaju isključivo online izdanja najviše promovirana tema je život (21.6%), a slijede je kriminal (20.1%) i sport (19.8%). Ovakvi rezultati se preklapaju s onim najpoznatijih američkih medija (New York Times, USA Todays…) koje su istražili Armstranog i Gao (2010:226). Slična selekcija novosti je zamijećena na naslovnicima hrvatskih online medija 2006. godine, s time da su 62% sadržaja činili život i sport, koje je slijedio kriminal s 22% te politika sa 7% kao najviše objavljivani sadržaji (Brautović, 2006:126).    

Klasična izdanja 24sata Br.

Politika Kriminal Život Ekonomija Sport Međunarodno Tehnologija Ostalo ∑

%

Jutarnji Br.

%

Online izdanja

Ukupno ∑

%

Index Br.

%

Tportal Br.

%

X2

Ukupno ∑

%

10 9.71 71 18.68 81 16.77 34 9.42 50 20.92 84

14

3079.47*

33 32.04 107 28.16 140 28.99 81 22.44 40 16.74 121 20.17 11804.96* 26 25.24 61 16.05 87 18.01 82 22.71 48 20.08 130 21.67 2668.62* 4

3.88 12 3.16 16 3.31 10 2.77 15 6.28

8

7.77 26 6.84 34 7.04 115 31.86 4

7

6.8

18 4.74 25 5.18 37 10.25 10 4.18

47

7.83

3777.39*

1

0.97

4

5

0.83

-

69 28.87 69

11.5

8302.57*

1.05

5

1.04

2

0.55

14 13.59 81 21.32 85 17.6

0

0

3

25

4.17

862.01*

1.67 119 19.83 40251.96* 1.26

103 100 380 100 483 100 361 100 239 100

600

100

Test značajnosti nije napravljen kada je vrijednost ćelije bila manja od 8. *p<0.005

Tablica 2. Tematska upotreba Twittera – usporedba klasični i isključivo online mediji

Uspoređujući klasična izdanja i isključivo online izdanja, utvrđena je statistički utemeljena razlika u objavi postova na Twitteru u svim temama osim teh66

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Mato Brautović

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

nologiji gdje nije proveden hi kvadrat test zbog vrlo malog uzorka. Popularnost kriminala u ovom razdoblju može se dijelom objasniti i medijski vrlo zloupotrijebljenim slučajem nestanka 17-godišnje djevojke Antonije Bilić. O kriminalu najviše posredstvom Twittera izvještavaju 24sata i Jutarnji list. Zanimljiva je zastupljenost sportskih postova kod Index.hr koji čine 31,8% ukupnog broja postova tog medija, dok je kod drugih online medija taj postotak višestruko manji. Tim više što lipanj nije mjesec u kojem se odvija najveći broj sportskih događanja. Iz podataka u tablici 3 vidljivo je kako se Twitter koristi i za promociju multimedijalnog sadržaja. Kod klasičnih izdanja poveznicu na sadržaj ima 81.9% ukupnog broja postova, dok kod online izdanja takvu poveznicu ima čak 93.5% postova. Najviše poveznica vodi prema fotografijama i fotogalerijama (11.78%) i to kod klasičnih izdanja, dok se video promovira kod online izdanja sa 3.78 posto. U slučaju američkih medija fotografije se promoviraju u 34% postova, dok 23% postova vodi do videa i drugih multimedijalnih sadržaja (Armstranog i Gao, 2010: 227). Statistički značajna razlika postoji u broju poveznica u postovima i promoviranju video sadržaja. Kao i kod tema, pojedini mediji se ističu u promociji pojedinih vrsta multimedijalnog sadržaja. Jutarnji list jedini promovira infografike (3 posta), a vodeći je i u promociji fotografija i fotogalerija (12.8%). S druge strane, Index.hr najviše promovira video sadržaje (5.54%). Sadržaj uživo promoviraju svi mediji, mada je u postotku i broju to vrlo mali broj postova (14 postova). Kod američkih medija postotak postova koji su fokusirani na izvještavanje o udarnim događanjima, odnosno uživo je 4.7%. Klasična izdanja  

24sata

Jutarnji

Online izdanja

Ukupno

Index

Br. %**

Br.

%**

∑

%

Foto

2 1.94

49

12.89

51

Video

1 0.97

17

4.47

18

Infografike

0

3

0.79

Live

1 0.97

5

1.32

Sadrži link

92 89.32 263 69.21 355 81.99 361

0

Tportal

Br.

%**

Br.

%**

11.78

6

1.66

1

4.16

20

5.54

1

3

0.69

0

0

6

1.39

6

1.66 100

X2 Ukupno ∑

%

0.42

7

1.26

-

0.42

21

3.78

19.38*

0

0

0

0

-

2

0.84

8

1.44

-

159 66.53 520 93.53 32561.68*

∑ 96 93.2 337 88.68 433 100 393 108.86 163 68.21 556 Test značajnosti nije napravljen kada je vrijednost ćelije bila manja od 8. *p<0.005 ** % od ukupnog broja svih postova –zbroj nije 100

100

Tablica 3. Upotreba Twittera za promociju multimedijalnog sadržaja CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

67

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Mato Brautović

Analizirani mediji, s izuzetkom Index.hr, koriste Twitter za dvosmjerno komuniciranje s korisnicima medija. Kod klasičnih medija 17.6% postova namijenjeno je dvosmjernom komuniciranju, dok je kod isključivo online izdanja taj postotak 11.5% (Tablica 2). Iz ovog je vidljivo kako se Twitter u Hrvatskoj koristi ne samo za promoviranje sadržaja, već i za uspostavu dvosmjernog komuniciranja s korisnicima. Isključivo online mediji Twitter koriste za komuniciranje s korisnicima 41.2%, dok 30.3% postova sadrži i iskaze pozitivnih emocija. U slučaju klasičnih izdanja, najpopularnija upotreba Twittera za komuniciranje 40.4%, a slijedi iskazivanje pozitivnih emocija 32.2%. Najviše korisničkih poruka prosljeđuje (RT) Tportal (13.8%), dok je negativne emocije iskazivao Jutarnji u svega 4 posta. Hashtag sadrži 19.4% postova klasičnih medija, dok je taj postotak manji kod isključivo online izdanja 8.48%. Postoji statistički značajna razlika u upotrebi Twittera u uspostavi dvosmjerne komunikacije između isključivo online izdanja i klasičnih izdanja online medija. Klasična izdanja 24sata

 

Jutarnji

Br. %** Br.

%**

Ukupno ∑

X2

Online izdanja

%

Index

Tportal

Br. %** Br.

%**

Ukupno ∑

%

Sadrži @

11 10.68 62 16.32 73 40.56

0

0

68 28.45 68 41.21

Sadrži RT

6

Sadrži negativne 0 emocije Sadrži pozitivne emocije

8

Sadrži #

0

∑

18.81*

5.83

4

1.05

10

5.56

0

0

33 13.81 33

20

3721.26*

0

4

1.05

4

2.22

0

0

0

0

-

7.77 50 13.16 58 32.22

0

0

50 20.92 50

30.3

24.73*

0

0

14

8.48 2625.42*

0

0

165 69.04 165 100

0

35

9.21

35 19.44

25 24.28 155 40.79 180

100

0

5.86

0

14

Test značajnosti nije napravljen kada je vrijednost ćelije bila manja od 8. *p<0.005 ** % od ukupnog broja svih postova – zbroj nije 100

Tablica 4. Upotreba Twittera za dvosmjerno komuniciranje

68

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Mato Brautović

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Iz dobivenih podataka moguće je identificirati tri temeljne strategije promocije sadržaja i uspostave dvosmjerne komunikacije posredstvom Twittera. U prvu strategiju spadaju online mediji koji koriste Twitter isključivo za promoviranje sadržaja. Predstavnik ove skupine je Index.hr. S obzirom na broj postova, vrlo je vjerojatno kako se u slučaju Index.hr obavljaju automatski kroz sustav za upravljanje sadržajem. U drugu vrstu strategija spadaju online mediji koji koriste Twitter za promociju napisa i uspostavu dvosmjernog komuniciranja s korisnicima. Primjer ovakve strategije je Tportal. Treću skupinu strategija čine mediji koji drugu skupinu nadopunjuju i posebnim isticanjem multimedijalnog sadržaja. U ovu skupinu spada Jutarnji.

Zaključak Postavljena hipoteza je samo djelomično potvrđena. Hrvatski online mediji aktivno koriste Twitter za promociju sadržaja, ali u tome nisu predvodnici isključivo online izdanja online medija. Slična je situacija i kod uspostave dvosmjernog komuniciranja jer se pojedini analizirani mediji koji spadaju u kategoriju isključivo online medija (Index.hr) uopće ne koriste takvom mogućnošću. Upotrebom hi kvadrata utvrđena je statistički značajna razlika u upotrebi Twittera između klasičnih medija i isključivo online medija. Također, istraživanjem je utvrđeno kako se najviše promoviraju napisi, dok se malo pažnje posvećuje multimedijalnim sadržajima online medija. Istraživanjem je obuhvaćen relativno mali broj online mediji u Hrvatskoj. Stoga je u budućim istraživanjima neophodno izvršiti analizu sadržaja s većim uzorkom te napraviti usporedbe s obzirom na vrstu medija – kod klasičnih izdanja (dnevne novine, radio, televizija) te područje koje pokrivaju (lokalno, regionalno, nacionalno). Također, neophodno je napraviti analizu tema sadržaja naslovnica i tema postova kako bi se utvrdilo koji je princip selekcije sadržaja koji će se objaviti na ove dvije platforme. Bez obzira na ograničenja, važnost ovog istraživanja ogleda su u činjenici da nudi prvi pogled u to što online mediji u Hrvatskoj rade po pitanju promocije sadržaja i uspostave dvosmjerne komunikacije putem Twittera.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

69

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Mato Brautović

Literatura Armstrong, C. L. i Gao, F. (2010). Now Tweet This: How News Organizations Use Twitter. Electronic News, 4(4): 218–235. Brautović, M. (2011a). Internet kao novinarski izvor. Lulu.com. Brautović, M. (2011b). Online novinarstvo. Zagreb: Školska knjiga. Brautović, M. (2006). Content Analysis of Croatian Mainstream Online Media: Comercial Model of Communication. U: S. Malović (ur.), Utjecaj globalizacije na novinarstvo. Zagreb: Sveučilišna knjižara, str. 117–130. Boyd, D., Golder, S. i Gilad, L. (2010). Tweet, Tweet, Retweet: Converastional Aspect of Retweeting on Twitter. U: HICSSE-4. IEEE: Kauai. Craig, D. A. (2011). Excellence in Online Journalism. London: Sage. Cullum, Brannon (2010). What Makes a Twitter Hashtag Successful? Pristupljeno 17.7.2011. URL: http://www.movements.org/blog/entry/whatmakes-a-twitter-hashtag-successful/. Honeycutt, C. i Herring, S. C. (2009). Beyond Microblogging: Conversation and Collaboration via Twitter. U: Proceedings oft he 42nd Hawaii International Conference on System Science – 2009. Pristupljeno 17.07.2011. URL: http://ella.slis.indiana.edu/~herring/honeycutt.herring.2009.pdf Fahri, P. (2009). The Twitter explosion. American Journalism Review, 31: 26–31. Grbačić, N. (2009). Kako je nastao prvi hrvatski Twitter breaking news. Jutarnji. hr, 2. srpnja 2009. Pristupljeno: 10. srpnja 2011. URL: http://www.jutarnji. hr/kako-je-nastao-prvi-hrvatski-twitter-breaking-news/301676/. Kavanaugh, Andrea; Yang, Seungwon; Sheetz, Steve and Fox, Ed (2011). Microblogging in crisis situations: Mass protests in Iran, Tunisia, Egypt. Pristupljeno 06.04.2011. URL: http://curric.dlib.vt.edu/DLcurric/Twitter%20 Use%20in%20Iran%20Tunisia%20Egypt.Kavanaugh.pdf. Kirkpatrick, M. (2008). How We Use Twitter for Journalism. Read Write Web, 25. travnja 2008. Pristupljeno 10. srpnja 2011. URL: http://www.readwriteweb.com/archives/twitter_for_journalists.php. Palser, B. (2009). Hitting the Tweet Spot. American Journalism Review. 31: 54. Petz, B. (2002). Osnovne statističke metode za nematematičare. Zagreb: Naklada Slap. Thornburg, R. M. (2011). Producing Online News: Digital Skills, Stronger Stories. Washington: CQ Press. Ungerleider, Neal (2011). Twitter Uses Role in Egypt to Underscore New Focus on Philanthropy. Pristupljeno 06. travnja.2011. URL: http://www.fastcompany.com/1728363/twitter-promotes-charitable-causes-and-role-in-egypt. Van der Zee, Bibi (2009). Twitter Triumphs. Index of Censorship 38 (97): 97–102. 70

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Mato Brautović

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

Use of Twitter for promotion and establishment of two-way communication with users in Croatian online media Summary: Twitter is the most suitable platform to promote content of the online media, ensuring interactivity and two-way communication and other purposes of journalism. The content analysis of the Twitter posts of the leading Croatian online media showed that the online editions of traditional media were leaders in using Twitter to promote content and establishing two-way communication. Furthermore, we identified three basic strategies of promoting content and establishing two-way communication via Twitter. The first strategy means using Twitter solely for promotion of content. Another strategy is using Twitter to promote articles and establish two-way communication with users, while the third strategy is using online media to complement second strategy with emphasizing multimedia content. Keywords: Twitter, online media, content promotion, two-way communication, Croatia

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

71

Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije

72

Mato Brautović

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Pregledni rad

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić1

UDC 004.738.5 : 159.95

Rezime: U tekstu smo razmatrali neke od najvažnijih i najintrigantnijih aspekata savremenog interneta – poput uticaja veba na kognitivne i intelektualne sposobnosti korisnika. Koristeći esej Nikolasa Kara (Nicholas Carr) „Is Google Making Us Stupid?“ kao polaznu osnovu, u ovom radu smo prikazali obrise aktuelne i veoma žive rasprave koja se vodi kako u naučnim krugovima (u naučnim časopisima i na blogovima), tako i u široj javnosti (popularni magazini i blogosfera). Debata je inicirana ne samo pomenutim esejom Nikolasa Kara, već i njegovim najnovijim knjigama, na pomenutu, i druge teme iz domena socijetalnih posledica upotrebe digitalnih tehnologija. U radu smo, upoređujući suprotstavljene stavove najznačajnijih aktera ove naučne rasprave, testirali argumentaciju Nikolasa Kara da veb, sa postojećom formom, sadržajem i datim društvenim kontekstom, uglavnom negativno utiče na mogućnosti daljeg razvoja saznajnih sposobnosti korisnika. Ujedno, savremeni veb ozbiljno dovodi u pitanje vekovima građenu kulturološku matricu učenja zasnovanog na „dubokom čitanju“ – koncept na kojem je bio zasnovan razvoj nauke u prošlosti. Prema Karu, savremeni veb ne samo da loše utiče na naše sposobnosti koncentracije i dubokog, kreativnog razmišljanja, već i trajno menja vekovima ustaljeni način na koji naši umovi funkcionišu. Ovakav razvoj događaja uslovljen je savremenim vebom, u okviru kojeg dominantnu ulogu igraju metamediji poput kompanije Gugl (Google), koja oblikuje ne samo veb, već diktira i ponašanje korisnika. Ključne reči: internet, Gugl, Nikolas Kar, veb, kognitivne sposobnosti

1

Autor je kustos-saradnik za odnose sa javnošću Muzeja u Smederevu i student diplomskih akademskih studija – master na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, smer komunikologija. Kontakt sa autorom: [email protected].

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

73

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

Uvod Uključujući se u dinamičnu i intelektualno stimulišuću raspravu koja zaokuplja akademsku, ali i mnogo širu javnost, u ovom radu i mi ćemo se zapitati „Da li nas Gugl zaglupljuje?“. Pitanje se i dalje postavlja u stručnim publikacijama, po forumima, blogovima i stranicama popularnih časopisa. Prošlo je nešto više od dve godine od objavljivanja značajnog eseja Nikolasa Kara2 „Da li nas Gugl zaglupljuje? Šta internet čini našim mozgovima?“ (Is Google making us stupid? What does the Internet do to our brains?) (Carr, 2008a). Pomenuti esej, ali i drugi radovi Kara, objedinjuju brojne strahove, nedoumice, ali i neznanja i zablude u vezi sa internetom. Nikolas Kar nije slučajno na pijedestalu kritike kao jedan od najeminentnijih kritičara interneta – obrazovan, elokventan, domišljat, insajder iz IT industrije, advokat ne baš malog broja zabrinutih (neki bi rekli „konzervativnih“) mislilaca današnjice. Kada je Nikolas Kar postavio ovo pitanje u proslavljenom eseju objavljenom u magazinu Atlantik Mantli (Atlantic Monthly), podstaknuti su debata i talas zabrinutosti oko toga kako internet utiče na promene u ponašanju korisnika. Ujedno, on je pomogao da se razbistri jedna od najznačajnijih rasprava u vreme interneta, debatu koja bi trebalo da pruži odgovor na dilemu – dok masovno uživamo u dobrobitima interneta, da li žrtvujemo našu sposobnost da pažljivo čitamo i duboko i kreativno razmišljamo? Gotovo da je nemoguće ne odreagovati na naziv koji implicira proces zaglupljivanja čiji smo, možda, i mi sastavni deo. Dodajte tome i ime jedne od najbogatijih i najuticajnijih kompanija današnjice, ne samo u sferi IT, već i mnogo šire gledano, i ne preostaje nam ništa drugo već da se i mi ozbiljnije pozabavimo temom koja se nameće. U tekstu ćemo upotrebiti esej Nikolasa Kara kao polaznu osnovu za analizu uticaja interneta na kognitivne sposobnosti korisnika, ali i promenu kulturološke matrice oblikovane knjigom. Iako će ovo biti glavni problemi kojim se naš rad bavi, neizostavno je da raspravu proširimo uključivanjem savremenih teoretičara i kritičara interneta koji se bave ovom, ali i brojnim drugim aspektima savremenog veba. Neke od tema koje ćemo otvoriti deluju skrajnuto, ali njihovo se razmatranje čini kao neophodno za bolje razumevanje savremenog interneta i pravaca u kojima bi mogao da evoluira.

2

Nikolas Kar je pisac i konsultant, autor veoma popularnih knjiga, eseja i posećenog bloga na veb adresi www.roughtype.com. On predstavlja jednog od vodećih kritičara savremenog interneta, autor je veoma popularnih knjiga, prevedenih na nekoliko stranih jezika, a koje su štampane u više izdanja. Teme kojima sa bavi su: informacione tehnologije, internet, fenomen „cloud computing“-a, kao i uticaj digitalnih tehnologija na ponašanje korisnika.

74

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Kar svoje argumente uključuje u jedno od najinteresantnijih istraživanja intelektualnih i kulturoloških posledica korišćenja interneta koje su do sada publikovane. Kao što to istorijski i naučni dokazi potvrđuju, naši umovi se menjaju kao odgovor na naša iskustva. Savremene tehnologije koje koristimo da pronalazimo, čuvamo i delimo informacije, prema Karu, bukvalno imaju moć da ponovo iscrtaju staze za naše neurone (Carr, 2008a). Polazeći od ideje da svaka informaciona tehnologija sadrži određenu etiku, Kar objašnjava kako je štampana knjiga bila u službi usredsređivanja naše pažnje, na taj način promovišući dubokoumne i kreativne misli. Potpuno suprotno od knjige, internet podstiče užurbano i napeto prikupljanje manjih delova informacije iz različitih izvora. Etika koja stoji iza najnovije informacione tehnologije je etika industrijalaca, etika brzine i učinkovitosti – etika redefinisanog tejlorizma primenjenog u Guglovim savršenim algoritmima za pretraživanje na internetu, kao i brojnim drugim poslovnim poduhvatima ove kompanije (Carr, 2008a). U skladu sa proklamovanim ciljevima osnivača kompanije Gugl „da organizuju svetsku informaciju i učine je univerzalno dostupnom i korisnom“, Leri Pejdž (Larry Page) i Sergej Brin (Sergey Brin), nekadašnji studenti i matematički genijalci sa Stenforda, a danas vodeći ljudi ove kompanije, više ne kriju da im je krajnji cilj „konačna mašina za pretraživanje koja je pametna poput čoveka – čak i pametnija“ (cit. u Carr, 2008a). Kritičari Gugla (Battelle, 2003; Lovink, 2008; Lovink, 2010; Rogers, 2009; Salkever, 2003; Vaidhyanatan, 2010; i dr.) smatraju da ovako eksplicitno pojašnjen cilj kompanije, kada malo dublje promislimo, dezavuiše zvanični slogan kompanije Gugl – „ne čini zlo“. Ujedno, sada sve jasnije proviruju ne tako altruistički ciljevi čuvene kompanije, već novi biznis modeli i društveni obrasci, koji, prema Karu, trajno remodeluju naše umove (Carr, 2008a). Kao jedna od važnih trajnih posledica ovog procesa koji je već započeo, ogleda se u tome da smo, zahvaljujući internetu, postali veštiji u pretraživanju i preletanju, a da zanemarujemo veštine koncentracije, kontemplacije i dubokog promišljanja. Ova esencijalno važna pitanja o uticaju savremenog interneta i digitalne tehnologije uopšte (ciljano označenog imenom najznačajnije internet kompanije današnjice – Gugl) na naše sposobnosti čitanja, učenja i razumevanja aktuelizuju se svaki put kada iz Guglove laboratorije Guglpleks (Googleplex) u Mauntin Vjuu u Kaliforniji oglase pokretanje savršenije platforme za pretragu ili neku od novih besplatnih aplikacija za korisnike interneta ili drugih multimedijalnih platformi. Naziv eseja je i priznanje za najmoćniju internet kompaniju. Koristeći Gugl kao metaforu za internet današnjice Nikolas Kar je upotrebio lukav trik – smišljeno bombastičan naziv, sa CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

75

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

ciljem da mobiliše i uključi u raspravu ne samo užu grupu internet stručnjaka i akademskih kritičara, već i znatno širi auditorijum (milione korisnika) koji se zanima za dešavanja na vebu. Pokušaćemo da kroz ovaj rad u obrisima predstavimo neke od najznačajnijih tema kojima se bave kako akademska i stručna, tako i mnogo šira javnost (književnici, filozofi, novinari...), poput tema o ulozi interneta na procese spoznaje, intelektualnog razvoja i učenja u budućnosti. Uvećano zanimanje za ovakve teme svakako je razumljivo, s obzirom na to da internet reprezentuje zeitgeist savremenog sveta i da tako sveobuhvatno utiče na naše živote. Mnoge od tema su, iako od velikog značaja za živote miliona ljudi širom sveta, u našoj stručnoj javnosti na marginama naučnog interesovanja. Živimo u vremenu koje se dinamično i nepredvidivo menja, a kritika iz koje bi trebalo da se rađaju neka od rešenja za nagomilane probleme upotrebe interneta mora biti gotovo sinhrona sa dešavanjima o kojima govorimo. Zadatak nije lak, jer naučnicima i istraživačima ne ostavlja, ponekad previše lagodnu, prednost vremenske distance iz koje proizilazi više mogućnosti za kvalitetnije i sveobuhvatnije sagledavanje društvenih fenomena. Iz ovakvog sinhroniciteta neretko se rađaju, što je sasvim razumljivo, nedovoljno dobro postavljene argumentacije, a samim tim i oštre kritike ovakvih argumentacija (Passig, 2010). Međutim, moramo pružiti makar priznanje za hrabrost onima koji se usuđuju da izađu pred stručnu javnost sa smelim stavovima i argumentacijom. Istorija nam je pokazala da ovakva nastojanja generišu intelektualnu raspravu i unapređuju nauku. Baš zbog toga, u ovom radu ćemo, uz pomoć argumenata Nikolasa Kara i njegovih kritičara, pokušati da razumemo samo jedan od važnijih segmenata savremene kritike interneta, onog koji se odnosi na dileme o korisnosti i štetnosti upotrebe interneta.

Plivanje u plićacima interneta Danas je i najvećim tehno-skepticima veoma jasno da će rasprave o internetu nastaviti da zaokupljuju kako naučnu tako i širu javnost u budućnosti. Ekspanzija upotrebe interneta demantovala je kritičare koji su u internetu videli efemernu pojavu (Passig, 2010: 2). Savremena kritika interneta danas je usmerena ka konsekvencama upotrebe interneta. U 2007. godini autor Endrju Kin (Andrew Keen) objavio je knjigu The Cult of the Amateur. How Today`s Internet is Killing Our Culture, koja je bila pozdravljena od dela javnosti kao prva ozbiljnija kritika Web 2.0 vrednosnog sistema. Međutim, ubrzo su je mnogi IT stručnjaci odbacili kao jeftinu propagandu i zajedljivu kritiku predstavnika jednog dela medijskog establišmenta. Iste godine se u magazinu Tagesšpigl (Ta76

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

gesspiegel) pojavio tekst pod naslovom „Internet te zaglupljuje“ autora Henrika Brodera u kojem on ističe kako je „... Internet glavni uzrok infantilizacije i zaglupljivanja našeg društva“ (cit. u: Passig, 2010: 3). Iza ovakve zabrinutosti, ako ne i cinizma, krije se decenijama održavan strah i kritičnost prema masama i mas-medijima, kao distributerima jednolične kulture, faktora zaglupljivanja, nekoga ko ohrabruje pasivni konzumerizam, konzervativizam... a sve je to nešto što bi se teško moglo pripisati savremenom internetu (Bowman i Willis, 2003; O`Reilly, 2005; Anderson, 2007). Dok bi se Kin i njemu slični mogli okarakterisati „kao isprazan i ljubomoran odgovor stare medijske klase“ (Lovink, 2010: 2) na ekspanziju i masovnu upotrebu veb 2.0 tehnologije u kreiranju veb sadržaja, slučaj sa Karom je potpuno drugačiji. Nikolas Kar reprezentuje zabrinutost velikog broja ljudi u vezi sa uticajem tehnologije na procese razmišljanja savremenog čoveka. Njegova knjiga The Big Switch. Rewiring The World from Edison to Google (Carr, 2008b) za samo dve godine doživela je čak osam izdanja. U ovoj knjizi Kar se naročito bavio fenomenom kompjuterizacije u oblacima (cloud computing), temom koja je predmet promišljanja kako IT stručnjaka, tako i ekonomista, filozofa, novinara i mnogih drugih. Za Kara je ova nova etapa u razvoju kompjuterske tehnologije uvertira u kraj poimanja personalnog računara kakvog smo ga do sada razumeli i koristili – kao autonomnog čvora u distribuiranoj mreži. Na sceni su trenutno veliki igrači poput kompanije Gugl, čiji je cilj, prema priznanju Sergeja Brina, suosnivača ove kompanije, da kreiraju „...veštački mozak koji je pametniji od vašeg mozga“ (cit. u Lovink, 2010:2). Poslednje poglavlje knjige, simbolički nazvano „iGod“, jeste nagoveštaj budućih stremljenja ne samo Kara, već i mnogih drugih – da u savremenu kritiku interneta uvede „neurološki zaokret“, tačnije da u fokus svojih istraživanja postave esencijalna pitanja u vezi sa budućnošću ljudskih kognitivnih sposobnosti u okruženju koje toliko zavisi od digitalnih tehnologija (Lovink, 2010: 2). Nadovezujući se na ideje i autoritet čuvenog Maršala Makluana, Kar daje zanimljivo mišljenje da „... medij nije samo poruka. Medij je um. On oblikuje ono što vidimo i kako ga vidimo“ (cit. u Lovink, 2010: 2). Iako se prevashodno bavi kritikom uticaja interneta na kognitivne sposobnosti korisnika, u pomenutom poglavlju Kar daje naznake i ekonomske kritike Gugla, kao vodeće internet kompanije današnjice. Prema Karu, današnji internet stavlja naglasak na brzinu, dok mi (korisnici) postajemo „neuroni veba“. U tom kontekstu, prema Karu, „...što više linkova posećujemo, stranica pogledamo ili prenosa podataka obavimo, više inteligencije veb stiče,

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

77

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

više ekonomske vrednosti poseduje i više profita oslobađa“ (cit. u Lovink, 2010: 2). Holandsko-australijski teoretičar medija i kritičar savremenog interneta Hert Lovink (Geert Lovink) usmerava pažnju ka istraživanju prema nešto drugačijim pitanjima, koja su nezaobilazna za razumevanje pravaca u kojima se kreće veb današnjice: „kolonizacija realnog vremena“ od vodećih svetskih pretraživača, i naročito Gugla kao najdominantnijeg među njima (Lovink, 2010), Guglova hegemonija nad onlajn sadržajima, kao i globalni fenomeni uticaja pretraživača na oblikovanje ne samo interneta, već i navika korisnika i uspostavljanja novih obrazaca ponašanja korisnika (Lovink, 2008). „Guglizacija“3 nas, usled fenomena konvergencije medija, vodi ne samo velikim promenama u sferi medijske i IT industrije i ekonomskoj dominaciji velikih kompanija okupljenih oko koncepta mašina za pretraživanje, već i mnogo značajnijim konsekvencama formiranja novih društvenih i kulturoloških fenomena – „društva pretrage“ (society of query) (Lovink, 2008). Prema mišljenju jednog od pionira kompjuterskih nauka Jozefu Vajcenbaumu (Joseph Weizenbaum), ovaj novi društveni koncept nije mnogo odmakao od Deborovog koncepta „društva spektakla“, osim što se danas od nas eksplicitno zahteva da učestvujemo u interakciji. Prema Lovinku, „..još uvek nije osmišljena strategija za život u doba postspektakla“, i da je zbog toga neophodno pojačati raspravu u javnosti o širim društvenim aspektima interneta (Lovink, 2010: 4). Lovink vidi Karovu kritiku kao plodotvornu, ali smatra da je danas „temeljna ekonomska (ako izuzmemo marksističku) analiza Gugla, kao i pitanja uticaja besplatnog i otvorenog veoma nepopularna“ (Lovink, 2008: 2). Zbog toga, kritika interneta pre zaokupljuje pažnju neformalno okupljenih kritičara kulture oko portala Edž (Edge) 4, nego mediologe ili komunikologe. Velikim brojem tekstova na pomenute, i njima Termin „guglizacija“ (od googlization) je neologizam koji su prvi uveli u upotrebu Aleks Salkever (Alex Salkever) i Džon Batel (John Battelle) 2003. godine kako bi opisali fenomen laganog („puzećeg“), ali stalnog razvitka, Guglovih tehnologija za pretraživanje na vebu i nove estetike, koju kompanija nameće. Prema njihovom mišljenju, guglizacija vodi ka sve većem broju veb aplikacija, struktura za transfer podataka i servisa. Na taj način, poslove, čije je obavljanje tradicionalno shvatano kao polje delovanja institucija i organizacija koje ne potiču iz domena digitalnih tehnologija, preuzimaju nove kompanije koje su razvijane na konceptu mašina za pretraživanje. Gugl osvaja sve više prostora i uvećava broj korisnika. Posledice ovog procesa raznolike su: od uvećanja kapitala i urušavanja konkurencije, preko novih modela ponašanja korisnika, do uspostavljanja novih biznis modela (vidi Battelle, 2009; Salkever, 2003).

3

4

Edž (Edge) predstavlja, prema rečima urednika, „organizaciju dubokoumnih mislilaca, vizionara iz domena nauke i kulture“, koji nisu čvrsto povezani u organizacionom smislu. Zbog toga bismo projekat Edge pre mogli posmatrati kao panel za diskusiju i razmenu mišljenja (katkad i oštru intelektualnu raspravu) između nekih od najuticajnijih mislilaca različite naučne provenijencije, nego kao organizaciju u pravom smislu reči. U svakom slučaju, u duhu savremene komunikacije kojom dominira medij kakav je internet, veb sajt www.edge.org je svakako vredan pažnje i redovnog posećivanja, kao izvor informacija o najnovijim trendovima među savremenim intelektualnim krugovima, pre svega u SAD.

78

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

slične, teme koje portal www.edge.org nudi na uvid, potvrđuje se da mnogi autori raznolike intelektualne provenijencije, uključujući i Kara, „pametno ekspolatišu anglo-američku opsednutost bilo čime što se odnosi na um, mozak i svest – mainstream naučno izveštavanje se jednostavno ne može zasititi svega toga“ (Lovink, 2008: 2). Sa esejom Is Google making us stupid? Nikolas Kar odlazi korak dalje u istraživanju posledica upotrebe veba. On nadograđuje čvrstu, i argumentima strukturisanu sopstvenu građevinu kritike savremenog interneta. U pomenutom eseju iz 2008. godine, na samom početku, Nikolas Kar se priseća čuvene i neverovatno neobične scene iz flma Stenlija Kjubrika 2001: Odiseja u svemiru u kojoj superkompjuter HAL setnim „glasom“ moli astronauta Dejva Boumana da obustavi isključivanje memorije koja kontroliše veštačku inteligenciju pomenute supermašine. Sugestivan početak eseja ima za cilj da nam ukaže na to šta je crvena nit koja se provlači kako kroz ovaj esej, tako i kroz njegove druge tekstove – internet ima tu moć i sposobnost da ispisuje nove staze po kojima se kreću neuroni u našim mozgovima i na taj način, poput ranijih medija u ljudskoj istoriji, sveobuhvatno utiče na društvene procese. Ujedno, a to je po Karu još važnije, internet menja naše umove, kognitivne sposobnosti i načine razmišljanja (Carr, 2008; Carr, 2010). Ovakav stav može izgledati kao da naginje u pravcu MakLuan-Inisovog tehnološkog determinizma – stav koji je, prema mišljenju Lorimera, manjkav (Lorimer, 1998: 30). Međutim, argumenti Kara nisu omeđeni samo komunikacijskim okvirom, već su svakako i u domenu psihologije interneta i zanimljivi su za dalja razmatranja. Za Kara, kao i mnoštvo drugih pisaca, internet je, kada se pojavio u širokoj upotrebi, bio bogomdan. Kao što svi znamo prednosti ovog medija su nebrojene. Međutim, problem je nastao kada je, prema rečima Kara, „...Net postao univerzalni medij, prenosnik većine informacija koje protiču kroz moje oči i uši pravo u moj um“ (Carr, 2008a). Maršal MakLuan je još davnih šezdesetih godina prošlog veka isticao da mediji nisu samo pasivni prenosioci informacija, već da u procesu obezbeđivanja informacija za naše umove mediji oblikuju i proces našeg promišljanja. Analogno tome, Kar ističe da ono što se isprva ukazivalo kao velika prednost i olakšanje (internet kao obilje informacija za istraživanje), sada je generator problema – „...čini mi se da Net postepeno urušava moju sposobnost koncentracije i kontemplacije. Moj um sada očekuje da prima informacije na način na koji ih net distribuira – kroz veoma brz tok sićušnih delova informacije“ (Carr, 2008a). Slično Karu i Skot Karp (Scott Karp), autor uticajnog bloga o onlajn medijima, govori o tome kako je od večito gladnog CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

79

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

čitaoca knjiga postao aktivni čitalac na vebu. Karp se, slično Karu, pita da li se ovo dogodilo usled promene u načinu čitanja, ili zbog promene načina razmišljanja koji je uslovljen internetom? (Carr, 2008a). Lakoća pristupa i upotrebe internet pretrage, uz ometanja i preusmeravanja pažnje korisnika usled čestih preleta između veb stranica su, prema priznanju Kara, narušili sposobnost koncentracije. „Ja ne mislim na način na koji sam to nekada činio“ (Carr, 2008a), piše Kar. Razlog tome leži u činjenici da je on postao čitalac koji preleće preko teksta ili neobavezno iščitava štivo na internetu. Ova vrsta čitanja se potpuno razlikuje „od one vrste dubokog čitanja koje nalaže redosled štampanih stranica, i koje je vredno ne samo zbog znanja koje stičemo iz autorovih reči, već i zbog intelektualnih vibracija koje takve reči pokreću u našim umovima. Unutar mirnih predela kakve pred nama otvara smireno i koncentrisano čitanje, ili bilo kakav drugi čin kontemplacije, mi stvaramo naše asocijacije, stvaramo naše zaključke ili analogije, pokrećemo nove ideje... Ako izgubimo te mirne predele, ili ih ispunimo informacijama, žrtvovaćemo nešto mnogo važnije, ne samo unutar nas samih, već i u našoj kulturi“ (Carr, 2008a). Međutim, uprkos tome što su Kar i Karp dvojica uticajnih blogera, anegdote, lična priznanja i nagađanja nam ne pomažu previše. Zbog toga se Kar poziva na najnovija naučna istraživanja – poput studije o onlajn pretraživačkim navikama, koje je sprovedeno u Velikoj Britaniji (University College London). Istraživači nam sugerišu kako smo svi akteri u procesu koji je već započeo, procesu promene načina na koji čitamo i mislimo. Tokom ovog istraživanja naučnici su otkrili da korisnici veba pokazuju određenu vrstu čitalačkih aktivnosti, koje bismo pre mogli smatrati preletanjem stranica teksta, nego pravim čitanjem (Carr, 2008a). Prateći istraživanja iz ovog domena, Kar pojačava svoju argumentaciju rezultatima najnovijih istraživanja. U eseju novijeg datuma The Web Shatters Focus, Rewires Brain (Carr, 2010b), koji je objavljen u čuvenom magazinu Vajrd (Wired), između ostalog, izdvaja rezultate istraživanja profesora Gerija Smola (Gary Small) sa američkog univerziteta UCLA, sprovedenog na uzorcima iskusnih veb surfera i onih koji su tek početnici. Istraživanje je pokazalo intenzivniju moždanu aktivnost kod iskusnih korisnika veba. Rezultati su kasnije potvrđeni dodatnim ispitivanjima, koja su pokazala još jednu neverovatnu činjenicu – moždane aktivnosti manje iskusnih korisnika su znatno uvećane nakon samo sat vremena dnevno na vebu tokom nekoliko dana. Izgledalo je da će ovakvi rezultati ići u korist apologeta Gugla. Međutim, profesor Smol je zaključio da povećana aktivnost u umovima korisnika veba ne znači a priori i bolju moždanu aktivnost. „Trenutna eksplozija digitalnih tehnologija ne samo 80

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

da menja način na koji živimo i komuniciramo, zaključuje Smol, već brzo i temeljno menja naše umove“, izdvaja Kar najvažniji zaključak ovog istraživanja (Carr, 2010b). Njegova najnovija knjiga The Shallows: What the Internet is Doing to Our Brains (Carr, 2010a) dočekana je sa velikim iščekivanjem kako od čitalaca tako i od kritike. Argumentaciju, iz sada već čuvenog eseja, sa kojom je svesno ušao u polemiku sa brojnim kritičarima, Kar je nastavio da razrađuje, smelo tvrdeći da će krajnji ishod našeg stalnog prebacivanja sa „prozora“ na kompjuteru, užurbanog preleta između veb sajtova uz pomoć hiperlinkova, te nekontrolisanog i ubrzanog korišćenja mašina za pretraživanje na internetu biti naše zaglupljivanje. Karov vodeći argument, koji se najvećim delom zasniva na kritici savremenog interneta kao uzroka umanjivanja čovekovih kognitivnih sposobnosti, u pomenutoj knjizi se dalje razvija, a argumentacija pojačava najnovijim rezultatima istraživanja. Na osnovu ovog, ali i „tuce drugih studija koje su sproveli psiholozi, neurobiolozi i edukatori“, napominje Kar, idemo „ka istom zaključku: kada odlazimo na veb, mi ulazimo u okruženje koje promoviše brzo čitanje, užurbano i nervozno razmišljanje, kao i površno učenje“ (Carr, 2010b).

Vajcenbaumov legat. Da li je tehnoskepticizam od koristi? Nekadašnji profesor čuvenog MIT-a Jozef Vajcenbaum (Joseph Weizenbaum) još 1976. godine rezignirano je pisao kako je „novi svet koji se stvarao na temeljima široke upotrebe instrumenata koji su nam štedeli vreme, ostao osiromašena verzija starog, jer počiva na negaciji onih direktnih iskustava koja su kreirala osnovu za, i u stvari sačinjavala, staru realnost“ (cit. u Carr, 2008a). Sa dolaskom mehaničkog sata naši umovi su počeli da funkcionišu poput satova. Prema Karu, problem je u tome što su promene o kojima govori Vajcenbaum otišle mnogo dalje od ove metafore. Odjeke ove promene osećamo i u upotrebi savremene digitalne tehnologije. Obrazlažući svoju argumentaciju Kar se poziva i na istaknutog savremenog dramskog pisca Ričarda Formena (Richard Foreman), koji u eseju The Pancake People objavljenom na portalu www.edge.org poziva na javnu diskusiju o uticaju kompjutera u procesu promene svesti ljudi. Formen ističe kako je za njega intelektualac oduvek bio čovek „koji potiče iz tradicije Zapadne kulture u kojoj je ideal bio kompleksna, zgusnuta, poput katedrale strukturisana i visoko obrazovana i artikulisana osoba... lično konstruisana i jedinstvena verzija celokupnog nasleđa Zapadne civilizacije“ (Foreman, 2005). Međutim, danas smo svedoci procesa koji ukida ovaj vekovni ideal. I sami smo CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

81

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

svedoci „zamene kompleksne unutrašnje punoće sa novom vrstom – samorazvijajuće, koja je nastala pod pritiskom informacijskog preopterećenja i tehnologije trenutne dostupnosti“ (Foreman, 2005). Rezultat ovakvog procesa je sopstvo kojem je neophodno sve manje i manje od unutrašnjeg repertoara koji potiče od zgusnutog kulturnog nasleđa, jer „čim se povežemo sa golemom mrežom informacija kojoj pristupamo jednim klikom“ mi postajemo „ljudi palačinke“ – širom premazani, ali, nažalost, tankim intelektualnim slojem (Foreman, 2005). Konvencionalni naučnici često izražavaju istu zabrinutost poput Kara i Formena. Nikolas Kar postaje najglasniji portparol onog dela javnosti koji nastavlja da razvija ovu argumentaciju u pokretačko istraživanje intelektualnih i kulturnih posledica upotrebe interneta. Debata o uticaju interneta na misaone procese opstaje kao jedna od najznačajnijih u savremenoj kritici interneta. U prilog ovome dodajmo i to da je uređivački odbor Edž Fondacije (Edge Foundation, Inc.) na svom sajtu, u sklopu sekcije The Edge Annual Question – 2010, kao najznačajniju temu za razmatranje u 2010. godini odabrao pitanje: „Kako internet menja način na koji vi razmišljate?“5. Pitanje je bilo iskra koja je raspalila vatru intelektualne rasprave kako na samom sajtu tako i na stranicama naučnih časopisa ili popularnih magazina. Do sada je postavljeno oko 170 eseja kao odgovor na postavljeno pitanje. U brojnim esejima provejava tehno skepticizam. I Nikolas Kar u svojim zaključnim mislima u eseju Is Google... napominje da bi trebalo biti skeptičan u pogledu njegovog skepticizma (Carr, 2008a). Čak je i sam svestan da će ga kritika označiti kao internet luditu ili nostalgičara za istrošenom kulturološkom paradigmom, što i čini njegov najoštriji kritičar Klej Širki (Clay Shirky) (Shirky, 2008b). Uprkos tome, čvrsto se drži osnovnog argumenta, prema kojem dok svakodnevno uživamo u blagodetima interneta u potrazi za korisnim informacijama ili prosto iz želje za zabavom, istovremeno žrtvujemo naše sposobnosti „dubokog čitanja“. Ove sposobnosti su, kako ističe Kar pozivajući se na razvojnog psihologa Merien Vulf (Maryanne Wolf ), „nerazdvojne od dubokog mišljenja“ (Carr, 2008a). Krajnja konsekvenca ovog procesa „zaglupljivanja“ jeste, poput mračne vizije Kjubrikove Odseje u svemiru, da su ljudi postali toliko slični mašinama da nam se na kraju čini kao da je najhumaniji karakter sama mašina. Ovo mračno proročanstvo čuvenog sineaste, Kar dopunjuje svojim završnim mislima u eseju Is Google..., potpuno u duhu Vajcenbaumovog legata – s obzirom na to da smo u razumevanju sveta oko nas u velikoj meri postali zavisni od posredovanja kompjutera i tehnologije, naša sopstvena inteligencija stapa se sa veštačkom inteligencijom (Carr, 2008a). 5

Više informacija na http://www.edge.org/q2010/q10_print.html.

82

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

U mnoštvu je prednost. Internet entuzijasti kao kritičari argumenata Nikolasa Kara Istina je da Kar u svom eseju naglasak stavlja na eroziju sposobnosti koje su bile esencijalne za razvoj moderne nauke – koncentraciju i čitanje. Pitanja čitanja i opstanka tradicionalnog poimanja uloge knjige važna su, jer svaka promena u tom smislu čini se kao fundamentalna promena karaktera najprestižnijeg simbola Zapadne kulture. Nekolicina stručnjaka koji se bave proučavanjem savremene internet tehnologije, kao i čovekove percepcije interneta kao izvora informacija, u svojim radovima otvoreno se suprotstavila Karovoj argumentaciji prikazujući ga kao glasnogovornika konzervativnih intelektualnih strujanja u savremenoj internet kritici. Kar se može pohvaliti da je njegov esej izazvao pažnju kako u stručnoj javnosti, tako i u medijima i blogosferi. Čak i kritičar njegovog eseja Is Google...Betson (Batson) priznaje kako je Kar „važan glas današnjice“, kao i da je blog koji on uređuje „veoma vredan redovnog posećivanja i čitanja, a da su njegovi stavovi brižljivo konstruisani i proučeni“ (Batson, 2009). Međutim, na samom početku svoje kritike Karovog eseja Betson odbacuje kako Karove, tako i poglede njegovih istomišljenika, kao „plitke“, jer „...ne uviđaju humanizirajući uticaj veba 2.0“. On kritikuje Kara zbog toga što „on promene vidi kao gubitak, a ne kao nagradu“ (Batson, 2009). Kritičari Karovih argumenata raspravljaju kako se suštinska napetost koja se skriva iza eseja Nikolasa Kara, ne odnosi prvenstveno na razmišljanje, kao ni na čitanje, već da pravi pokretač Karovih argumenata dolazi iz domena kulture (Batson, 2009; Shirky, 2008). S obzirom na činjenicu da je već započeo proces slabljenja stvarnog kritičkog autoriteta literarnog sveta, Kar aktuelizuje ovu temu, jer smo svi svedoci činjenice da taj svet gubi moć postuliranja standarda u kulturi (Shirky, 2008b). U seriji rasprava sa Karom u okviru bloga enciklopedije Britanika, prvo u tekstu naslovljenom Why Abundance is Good: A Reply to Nick Carr (Shirky, 2008b), Širki ističe veoma važnu opservaciju prema kojoj internet nije prouzorkovao da ljudi prestanu da čitaju Lava Tolstoja i njegovo čuveno delo Rat i mir, jer su, prema Širkuju, dani čitanja Tolstoja odavno odbrojani. Stajući u odbranu interneta, Širki ističe kako tome nije doprineo internet kao takav, jer je ovakav trend započeo još sa etabliranjem televizije kao dominantnog medija. Strahovanja literarnog sveta potiču od činjenice da će ljudi prestati da iskazuju preterano poštovanje prema ideji čitanja knjige Rat i mir i krenuti novim putevima spoznaje (Shirky, 2008b; Shirky, 2008c). Međutim, Leri Senger (Larry Sanger), jedan od pokretača projekta Vikipedija (Wikipedia) i aktuelni urednik konkurentskog sajta Sitizendijum CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

83

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

(Citizendium)6, kritikuje ovakve Širkijeve poglede. On smatra da je odbacivanje čitanja kompleksnog i obimnog literarnog štiva, pod izgovorom zastarelog koncepta, opasan put kojim kreće čovečanstvo. On staje u odbranu Tolstoja, ističući da čitanje samo pasusa i delova knjiga vodi ka poluistinama, nepotpunom razumevanju drugog ili ukidanju pravog dijaloga. „Ukoliko je diskurs veličine tvita naša istorijska sudbina, dok individualna misao poput katedrale, koja zahteva proučavanje kako bi se razumela, više nije važna, onda smo svedoci propadanja civilizacije“ (Sanger, 2008b), rezignirano piše Senger. Na našu sreću ovakva apokaliptična preterivanja nisu izgledna (Batlles, 2008). Svedoci smo promena u načinu čitanja, koje su uslovljene dominacijom medija kakav je internet, ali, baš kao i Kar i Senger, primećujemo da je u toku „eksplozija čitanja“ (bilo temeljnog, bilo na mahove i prelet), bez presedana u istoriji. Francuski mediolog Režis Debre (Regis Debray), još 2000. godine (dakle, pre pojave i eksplozije veb 2.0 tehnologije) istakao je kako se u eri virtuelnosti često govori o kraju svačega, pa tako i o kraju čitanja, „iako se, u stvari, menja odnos prema pismu i nosiocima pisma“ (Debre, 2000: 239–240). U skladu sa tim dodajmo i Debreovo mišljenje da „se staro nikada ne vraća nepromenjeno“ i da će „povratak“ čitanja, kao i unapređenja čitanja u budućnosti značiti nove, drugačije i osvežene pristupe čitanja (Debre, 2000: 235)7. Kao pisac, Kar vidi internet kao korisno sredstvo za prikupljanje podataka, i po sopstvenom priznanju i sam ga korisiti intenzivno poslednjih desetak godina. Međutim, on žali nad sudbinom knjige, jer je veb, iako je omogućio čitalačku publiku bez presedana u istoriji čovečanstva, doveo do toga da „naše sposobnosti da interpretiramo tekst, da stvorimo bogate mentalne veze koje se formiraju kada čitamo sa puno pažnje i bez ometanja, budu ugrožene i kompromitovane“ (Carr, 2008a). Kritikujući Kara, Betson priznaje da su nam se navike promenile: „Veb je zaokupio našu pažnju i sada je uobičajena početna tačka za gotovo celokupan naš rad“ (Batson, 2009). Međutim, za razliku od knjige koja je sadržala esencijalne istine čovečanstva skoro pola milenijuma, „veb je prostor gde tragamo za znanjem koje obično ne postoji u obliku konačne, autoritativne, istine jednog autora, već kao agregat mudrosti sa mnogo sajtova“ (Batson, 2009). Prema Betsonu, knjige jesu zaslužne za uzdizanje naše kulture, ali su istovremeno zaslužne za potcenjivanje i zanemarivanje prirodnih puteva učenja – kroz usmenu interakciju unutar gru-

6

www.citizendium.org.

7

Slično Debreu i teoretičar novih medija Lev Manovič (Lev Manovich) ističe kako su novi mediji nadgradnja starih (Manovich, 2001).

84

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

pe. Potpuno suprotno od Kara, Betson u novim vidovima „čitanja“ na internetu vidi novu vrstu usmenosti – „hibridnu usmenost“ (Batson, 2009). Razmatrajući viđenja Sengera moramo napomenuti i to da on ne propušta da primeti kako su Karovi tekstovi, iako „misaono podsticajni“ i interesantni, svakako usmereni u pogrešnu metu (Sanger 2008a; Sanger, 2008b). Kar identifikuje problem, a njegove opservacije su važne. Međutim, Kar greši kada problem vidi kao kolektivni, predstavljajući ga kao tehno-socijalni, problem koji je iznad naše individualne kontrole. Prema Sengeru, Kar je prevideo suštinu problema – „pretvarati se da možemo okrivljivati druge (programere, nikako manje od toga!) za sopstveni nedostatak želje da razmišljamo dugo i naporno, samo je znak da problem leži u nama samima. Na kraju krajeva, govorimo o problemu volje, neuspehu da izaberemo da mislimo“ (Sanger, 2008b). Ubrzo nakon prvog Širkijevog članka i Karovog odgovora (Carr, 2008c), usledio je još jedan: Why Abundance Should Breed Optimism: A Second Reply to Nick Carr (Shirky, 2008c), a koji je potpuno u skladu sa Širkijevom ulogom apologete društvenog značaja interneta i najnovijeg čeda veba: društvenih mreža. Širki u mnoštvu informacija nikako ne vidi problem, naprotiv. S obzirom na činjenicu da je umnožavanje količine informacija nešto sa čime se suočavamo pet vekova unazad - od Gutenbergovog pronalaska štamparske mašine naovamo – Širki vidi problem u nedostacima filtriranja informacija (Shirky, 2008c). Širkijeva kritika postgutenbergovske ekonomije predstavlja potpuno drugačiji pristup od Karovog, jer je ovaj drugi zasnovan na psihološkim i saznajnim posledicama korišćenja interneta. Dijametralno suprotan stav Kleja Širkija predstavlja jasno istraživanje internet ekonomije i inteligentan odgovor na Karovu zabrinutost. Jer, gde Kar vidi problem, Širki vidi polaznu osnovu za napredak u budućnosti (Shirky, 2008a). Nesistematsko, ubrzano i pomalo haotično korišćenje preobilja informacija za Kara predstavlja ozbiljan problem. Prema Karu, novi načini korišćenja informacija imanentni informacijskom preopterećenju mogli bi da dovedu do toga da naši umovi postanu lenji i manje sposobni. Ova vizija se umnogome poklapa sa filmovima iz naučno-fantastičnog miljea, i svakako bi u budućnosti trebalo da ostane predmet naših promišljanja. Međutim, istovremeno moramo imati na umu da je uvođenje novih tehnologija gotovo uvek generisalo slične strahove (Prensky, 2009: 6; Passig, 2010), koji su se pokazivali neopravdanim. Gutenbergov izum demantovao je, iako mnogo vekova kasnije, Sokratov strah izrečen u Platonovom Fedru, kako će pisanje imati negativan uticaj na pamćenje i dušu učenika (Borstin, 2001: 491). Da li nam ova analogija daje za pravo da se složimo sa internet entuzijastima? CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

85

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

Naravno, i pre Nikolasa Kara bilo je naučnog razmatranja i nagađanja o uticaju interneta na naš intelekt. Pre dvadeset godina, još dok je internet bio rezervisan za mali broj tehnološki prosvećenih na bogatom Zapadu, sajber teoretičar sa MIT-ja Dejvid Poraš (David Porush) pisao je da sajberprostor menja naše umove (cit. u Green, 2010: 185–186). Istražujući analogije iz prošlosti, Poraš je tvrdio kako je otkriće interneta bez presedana u ljudskoj istoriji i da je jedino otkriće ekvivalentnog značaja uvođenje jezika i pisma (Green, 2010: 185–186). Jedan od onlajn pionira veba, Hauard Rajnhold (Howard Rheingold), još 1993. godine je sa entuzijazmom isticao kako onlajn zajednica dozvoljava članovima da postanu deo „kolektivne ekspertize ovog multiintelektualnog organizma“, svakako pod „organizmom“ podrazumevajući internet (www.rheingold.com/ vc; Green, 2010: 187). Katrin Pasig (Kathrin Passig) staje u odbranu novih tehnologija, ističući kako „odrasli ljudi danas prosto imaju previše rešenja za probleme koji više ne postoje. Zbog toga se javlja tendencija da se argumentacija usmerava ka preteranom uopštavanju zasnovanom na ličnom iskustvu“ (Passig, 2010: 7). Da li su kritika Nikolasa Kara i njegovo uporno i javno iskazivano nezadovoljstvo rezultatima upotrebe novih tehnologija, pre svega uslovljeni njegovim godinama, a manje stvarnim predmetom kritike? Pasig ističe da je ovo često jedan od motiva i „opšte mesto kritike nove tehnologije“ (Passig, 2010: 6). Žamaj Kasio (Jamais Cascio), saradnik Instituta za budućnost i viši član Instituta za etiku i nove tehnologije, izazvao je Karovu argumentaciju u članku Get smarter (Cascio, 2009), takođe objavljenom u magazinu Atlantik Mantli. Kasio je svoje ideje bazirao na činjenicama da će nas zbir problema sa kojima se čovečanstvo suočava danas – od završetka ere fosilnih goriva, preko nestašice hrane, širenja bolesti, da navedemo samo neke od najvažnijih – primorati da postanemo pametniji ako želimo da preživimo. „Većina ljudi ne shvata da je ovaj proces već u toku“ piše Kasio, i dalje ističe kako su „Karovi strahovi o uticaju wall-to-wall mogućnosti komuniciranja na čovekov intelekt, odjek objašnjenja o trajno nepotpunoj pažnji, sajber teoretičarke Linde Stoun (Linda Stone), savremenog fenomena istovremenog i simultanog izvršavanja višestrukih aktivnosti i povezivanja“ (Cascio, 2009). Međutim, kako Kasio ističe mi smo „postali toliko naviknuti na prekide, da počinjemo da shvatamo kako nam je sve teže da usmerimo pažnju, čak i kada uspemo da sebi obezbedimo mir i tišinu“ (Cascio, 2009). Pored toga, poremećaj nedostatka pažnje indukovan tehnologijom, savremeni fenomen, koji je u očima Kara i njemu sličnih viđen kao problem savremenog sveta, mnogi vide samo kao kratkoročnu poteškoću. 86

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Apologete upotrebe interneta ne smatraju da je problem u informacijskom hiperkvantitetu, već poteškoću vide u alatima za rukovanje tolikom količinom informacija i činjenici da su mnogi od alata još uvek u povoju (Cascio, 2009; Shirky, 2008a). Zabrinutost u vezi informacijskog overlouda8 podstaknuta je još u vreme kad veb nije korišćen ni u naučnim, a kamoli širokim krugovima korisnika interneta. Za razliku od Kara, Kasio gleda sa optimizmom na postignuća Gugla u sistematizaciji i organizaciji svetskog znanja, i u ovoj kompaniji ne vidi problem, već početak rešenja (Cascio, 2009). Bez mnogo promišljanja možemo reći da smo okruženi informacijama. Za razliku od ranijih medija, kada govorimo o internetu (pogotovo sa dominantnim oblikom interneta zasnovanom na tzv. veb 2.0 tehnologijama) možemo se usuditi da kažemo da je danas gotovo podjednako lako kreirati materijal za internet isto kao što je lako konzumirati ga. Redundanca i šumovi svakao su prisutni „na mreži“, ali ih ne treba mešati sa jedinstvenim glasovima i izražajnošću. Ovo umnožavanje različitih glasova na internetu i te kako može unaprediti našu sveukupnu sposobnost da mislimo (Cascio, 2009). Sa ovim se u potpunosti slaže i Stiven Džonson (Steven Johnson), autor knjige Everything Bad is Good For You. Džonson ističe kako su nas „uvećana kompleksnost i raznovrsnost medija koje smo koristili tokom prethodnog stoleća učinili pametnijim, pre nego li glupljim, i to zahvaljujući tome što su nam omogućili nove oblike kognitivne gimnastike“ (cit. u Cascio, 2009). Važno istraživanje9 koje je obuhvatilo skoro 900 različitih učesnika – predstavnika šarolikih interesnih grupa na internetu (Internet stejkholderi) – otkrilo je fascinirajuće nove poglede na to kako internet utiče na čovekovu inteligenciju, kao i na načine na koje se informacije koriste i prikazuju. Ovo istraživanje sprovedno na vebu okupilo je mišljenja i predviđanja dobro poznatih naučnika, poslovnih lidera, konsultanata, pisaca i razvojnih stručnjaka iz domena novih tehnologija, da napomenemo samo neke od njih: Klej Širki (Clay Shirky), Nikolas Kar (Nicholas Carr), Hauard Rajnhold (Howard Rheingold)..., zatim predstavnici značajnih institucija (Ministarstvo odbrane SAD-a, Federalna ko8

Termin je prvi upotrebio američki pisac i futurolog Alvin Tofler.

9

Istraživanje je sproveo „Istraživački centar Pju“ (Pew Research Center) u sklopu projekta „Internet i američki život“ (Internet and American Life) u saradnji sa „Univerzitetom Ilon“ (Elon University) i njihovim „Centrom za promišljanje interneta“ (Imagining the Internet Center) i predstavlja četvrto po redu na temu budućnosti interneta. Istraživanje je sprovedeno u periodu decembar 2009 – januar 2010. Rezultati istraživanja su bazirani na neslučajnom uzorku od 895 internet stručnjaka i drugim korisnicima interneta, okupljenih putem elektronske pošte ili poznatih sajtova za socijalno umrežavanje poput Fejsbuka ili Tvitera. Pošto su podaci zasnovani na neslučajnom uzorku, rezultati se ne mogu projektovati ni na jednu određenu ciljnu populaciju osim na same eksperte obuhvaćene ovim istraživanjem. Međutim, s obzirom na to da su velika većina njih aktivni učesnici u oblikovanju interneta, možemo ih smatrati kao kompetentne, jer su kreatori novih trendova i mišljenja. Više informacija na www.pewinternet.org

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

87

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

misija za komunikacije SAD-a, Britanski ured za komunikacije, Konzorcijum WWW...), biznis sektora (Gugl, Jahu (Yahoo), Intel, Nju Jork Tajms (The New York Times)...), kao i najznačajnijih obrazovnih ustanova (Univerzitet Harvard (Harvard University), MIT, Univerzitet Džordžtaun (Georgetown University) i mnogi drugi). Prema rezultatima istraživanja, čak 76% eksperata obuhvaćenih istraživanjem složilo se sa izjavom da će „do 2020. godine korišćenje interneta uvećati ljudsku inteligenciju; pošto je ljudima dostupan pristup velikom broju informacija bez presedana, oni će postati pametniji i biraće pametnije“ (Anderson i Rainie, 2010a). Ova brojnija grupa anketiranih stručnjaka eksplicitno je odbacila argumentaciju Kara – „Nikolas Kar nije bio u pravu: Gugl nas ne zaglupljuje“. U nastavku pojašnjenja rezultata istraživanja napominje se da se 65% eksperata složilo sa izjavom: „Do 2020. godine biće jasno da je internet unapredio sposobnosti čitanja, pisanja i prikazivanja znanja“, dok je znatno manji broj anketiranih, 32% stručnjaka, izrazio svoju zabrinutost da će „do 2020. godine biti jasno da je internet umanjio i ugrozio sposobnosti čitanja, pisanja i prikazivanje znanja“ (Anderson i Rainie, 2010a).

Umesto zaključka Koračati stazama Vajcenbauma ili nastaviti putovanje „informatičkim superautoputem“? Karova argumentacija i sada deluje kao veoma dobra polazna osnova za razmatranje: mehanizmi medija svakako utiču na prirodu čovekovih misli. Veb, kao jedna od emanacija interneta, predstavlja medij koji pred nas donosi mnoštvo informacija bez presedana u ljudskoj istoriji. Međutim, činjenica je da informacijsko obilje može voditi i ka nekim negativnim pojavama, poput „kulture info zalogaja“ (Carr, 2008a) – usputnih, kratkih, neplaniranih, promenljivih, teško uhvatljivih i povremenih zaustavljanja na vebu zbog pregleda često irelevantnih informacija. Posledica ove „kulture“ može biti otežan proces traganja za informacijama koje se mogu smatrati kao prioriteti našeg zadatka. O ovoj pojavi može posvedočiti svako ko danas koristi veb. Usled ovakvog načina korišćenja veba umanjuju se naše šanse da pronađemo dovoljno vremena da podrobno promišljamo o samo jednoj stvari. Ove promene u ljudskom ponašanju koje prouzrokuje veb svakako su vredne našeg daljeg promišljanja, one nas motivišu da se nešto preduzme u vezi sa tim. Ulozi za budućnost su veoma visoki. Načini pristupa pomenutom problemu veoma su raznoliki. Ovu zabrinutost, 88

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

elokventno i veoma sugestivno, a možda i na najbolji način kanalisao je Nikolas Kar. Njegova argumentacija potkrepljena je naučnim istraživanjima, paralelama iz prošlosti, dopadljiva je zbog stila i širine pogleda. U godinama koje su pred nama ove teme će sve više zaokupljati pažnju ne samo nekolicine zagriženih ljubitelja ili vatrenih protivnika interneta, ili uskog kružoka specijalizovanih medijskih kritičara, već i mnogo širih krugova korisnika veba. Tema kojom smo se bavili u ovom radu, biće samo kap u moru koje će donositi i odnositi plime i oseke interneta. Ne bismo smeli da žurimo sa zaključcima, jer sa svakim tehnološkim iskorakom napred, kao što su pokazali Pasig (Passig, 2010), ali i Kasio (Cascio, 2009), dileme u vezi sa štetnošću upotrebe novih tehnologija na naše ustaljene navike i sposobnosti uvek su bile pratilac tehničkih novotarija. Uzdržanost od nas traži i Debre: „Banalno, ali i mudro podsećanje: prema svakom revolucionarnom medijumu treba se postaviti ezopovski kao prema najgorem i najboljem mogućem izumu“ (Debre, 2000: 234). Iako utiče na naše navike, menja nekada dominantne i ustaljene načine učenja, dekonstruiše tekovine vekovne dominacije štampane knjige, mislimo da je previše pojednostavljeno reći da nas Gugl zaglupljuje. Međutim, internet svakako menja naše sposobnosti da kritički sagledavamo svet oko sebe. Nudi nam jednu stranu medalje. Zbog toga nam je neophodna nova veština, koju Lovink naziva „veštinom postavljanja pravog pitanja“ (Lovink, 2010). Istovremeno, istraživači veba pomeraju fokus istraživanja na pitanja eknomske kritike i vlasništva interneta (Lovink, 2010), formulisanju digitalnih metoda u istraživanju interneta kao jedinih autentičnih i ukorenjenih u internetu (Rogers, 2009), ili sve veće tehnološke i ekonomske dominacije Gugla (Vaidhyanatan) iz koje se rađa problem kulturne dominacije jednog koncepta koji protežira Gugl (Jeanneney, 2007). Suština nije u radikalnoj promeni arhitekture interneta, već u boljoj organizaciji upotrebe resursa kakav je internet. Prvenstveno, neophodni su nam novi pristupi u edukaciji. U tom smislu, slažemo se i sa Lovinkovim predlogom da bi u savremenoj kritici interneta trebalo krenuti dalje od Karovog „neurološkog zaokreta“ i osvrnuti se na ekonomske i društvene aspekte dominacije Gugla. U Lovinkovom tekstu veoma sugestivnog naziva The society of the query and the Googlization of our lives, napisanom u znak zahvalnosti pomenutom Jozefu Vajcenabumu, provlači se veoma važna misao koja nam može poslužiti i kao završna misao ovog teksta – „prestanite sa pretraživanjem, započnite sa propitivanjem“ (Lovink, 2008). Pa, čak i ako smo ubeđeni da je Vajcenbaum previše opterećen tumačenjem CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

89

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

informacija, i slično Katrin Pasig njegovu zabrinutost vidi kao „opšte mesto kritike tehnologije“ (Passig, 2010), važno je da istaknemo Vajcenbaumovo mudro razumevanje interneta kao medija „koji nas poziva da ga shvatamo kao proročanstvo u Delfima“ (Lovink, 2008:3). Prema Lovinku, internet će nam dostavljati odgovore na sva naša pitanja i probleme. Međutim, internet nije poput automata koji za naše ubačene novčiće izbacuje bombonice. Oko ovoga Vajcenbaum i Kar izražavaju zabrinutost, dok Lovink poziva na obezbeđivanje adekvatne edukacije sa ciljem da se korisnici pripreme da formulišu odgovarajuću pretragu. Suština je u postavljanju pravog pitanja, a ne površne pretrage koja se ogleda u nedovoljno promišljenom izboru termina pretrage prilikom ukucavanja reči u uokvireno polje na kojem piše „search“. Jer, gomila odgovora nekad nije dovoljna. Naprotiv, često može biti kontraproduktivna i sklona da nam proguta i onako limitirano slobodno vreme i navede nas na stranputicu. Međutim, kako bismo dosegli razumevanje važnosti postavljanja pravog pitanja neophodni su nam ne bilo kakvo, već odgovarajuće znanje i ekspertiza. Suština nije u oslobađanju komunikacije, jer nas ona neće odvesti ka korisnom i održivom znanju. „Komunikacija je postala ideologija“ piše Debre, dodajući da je „očigledno reč o Vulgati pobedonosnog liberalizma, pošto je naše društvo od potrošačkog konačno postalo komunikacijsko“ (Debre, 2000:245). U velikoj meri zasluga tome ide na račun kompanija poput Gugla. Evidentno je da internet temeljno menja živote miliona korisnika, ali kao i svi mediji do sada donosi dobre i loše konsekvence (Steele, 2009). Istraživanja na koje se Nikolas Kar poziva svakako će biti nastavljena u godinama koja slede, a ishod procesa savkodnevne upotrebe veba tek će biti izmeren i promišljen. Veb entuzijasti i tumači interneta na strani velikih kompanija opravdavaće (često sa dobrim razlozima) široku upotrebu veba. Međutim, dok čekamo sveobuhvatnije i pouzdanije studije na temu uticaja intreneta na kognitivne procese, moramo menjati i naš pristup u savremenoj kritici veba i digitalnih tehnologija i okrenuti se pitanjima koja smelo pokreću kritičari poput Žanenea, Lovinka, Manoviča, Rodžersa, Vaidjanatana i drugih. Koračajući stazama Vajcenbauma i drugih tehno skeptika, prošli smo i pored novijih, i za šetnju privlačnijih, staza kojima hodaju internet entuzijasti poput Prenskog, Širkija, Surovjeckog i drugih. Poslušaćemo savete Kara da ostanemo skeptični prema njegovom skepticizmu, bićemo manje euforični od pomenutih veb entuzijasta, uzdržani prema predviđanjima futurologa, obazrivi prema vešto skrivenim portparolima IT industrije ili onima koji zagovaraju mu-

90

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

drost koja se generiše u gomili10. Promišljaćemo i ubuduće na temu posledica upotrebe interneta, ali ne samo zbog straha da bismo, olako donoseći zaključke, mogli da pogrešimo i postanemo obeleženi kao još jedno od „opštih mesta kritike tehnologije“ (Passig, 2010). Jer, iako smo podstakli mnoga pitanja, a pružili malo eksplicitnih odgovora, moramo se složiti sa Debreom da je mediolog poput „čoveka na raskršću“, zato što se ne ugleda na futurologe koji stalno prizivaju moderno. Ovo od njega „neće stvoriti mudraca, ali će ga bar učiniti trezvenijim, bližim sredini nego krajnostima“ (Debre, 2000: 245).

10

Odnosi se na termin „mudrost gomile“ američkog autora Džejmsa Surovikog (James Surowiecki), koji je on popularisao u knjizi The Wisdom of Crowds: Why the Many Are Smarter Than the Few and How Collective Wisdom Shapes Business, Economies, Societies and Nations (Surowiecki, 2004).

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

91

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

Literatura Anderson, P. (2007). What is Web 2.0? Ideas, technologies and implications for education. JISC Technology and Standards Watch. Posećeno 15. 5. 2010. URL: http://www.jisc.ac.uk/media/documents/techwatch/tsw0701b.pdf . Anderson, Q. J. i Rainie, L. (2010a). The Future of the Internet IV. Pew Research Center’s Internet & American Life Project and Elon University`s Imagining the Internet Center. Posećeno 14. 3. 2010. URL: http://pewinternet.org/~/ media//Files/Reports/2010/Future%20of%20internet%202010%20-%20 AAAS%20paper.pdf. Anderson, Q. J. i Rainie, L. (2010b). The Future of cloud computing. Pew Research Center’s Internet & American Life Project and Elon University`s Imagining the Internet Center. Posećeno 11. 10. 2010. URL: http://pewinternet.org/Reports/2010/The-future-of-cloud-computing.aspxn. Batson, T. (2009). Response to Nicholas Carr’s ‘Is Google Making Us Stupid?’. Posećeno 28. 10. 2010. URL: http://campustechnology.com/Articles/2009/03/18/Response-to-Nicholas-Carr-Question-Is-Google-MakingUs-Stupid.aspx?Page=3. Battelle, J. (2003). The “Creeping Googlization” Meme. Posećeno 31. 10. 2010. URL: http://battellemedia.com/archives/2003/12/the_creeping_googlization_meme. Battles, M. (2008). Yes, the Internet Will Change Us (But We Can Handle It). Posećeno 12. 11. 2010. URL: http://www.britannica.com/blogs/2008/07/ yes-the-internet-will-change-us-but-we-can-handle-it. Bidgoli, H. (ed.). (2004). The Internet Encyclopedia. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. Borstin, Dž.D. (2001). Svet otkrića. Pripovest o čovekovoj potrazi za spoznajom sveta i sebe samog. Beograd: Geopoetika. Bowman, S. i Willis, C. (2003). We Media: How audiences are shaping the future of news and information. The Media Center at The American Press Institute. www.hypergene.net/wemedia Carr, N. (2008a). Is Google Making Us Stupid? The Atlantic Magazine Online. Posećeno 20. 5. 2010. URL: http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2008/07/is-google-making-us-stupid/6868/. Carr, N. (2008b). The Big Switch. Rewiring the World. From Edison to Google. New York, NY: W.W.Norton and Company Inc. 92

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Carr, N. (2010a). The Shallows: What the Internet is Doing to Our Brains. New York, NY: W.W.Norton and Company Inc. Carr, N. (2010b). Web Shatters Focus, Rewires Brains. Wired Magazine. Posećeno 18. 10. 2010. URL: http://www.wired.com/magazine/2010/05/ff_nicholas_carr/all/1. Carr, N. (2008c). Why Skepticism is Good? My Reply to Clay Shirky. Encyclopedia Britannica Blog: Where Ideas Matter. Posećeno 2. 12. 2010. URL: http://www.britannica.com/blogs/2008/07/why-skepticism-is-good-myreply-to-clay-shirky/. Cascio, J. (2009). Get smarter. Atlantic Magazine Online. Posećeno 12. 12. 2010. URL: http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/07/getsmarter/7548/. Collin, S. M. H. (2004). Dictionary of ICT (4th edition). London: Bloomsbury Publishing Plc. Debre, R. (2000). Uvod u mediologiju. Beograd: Clio. Douglas, A. D. i Covington, A. M. (2009). Dictionary of Computer and Internet Terms (10th edition). Hauppage, NY: Barron’s Educational Series, Inc. Foreman, R. (2005). The Pancake People, or “The Gods are Pounding My Head”. Posećeno 2. 12. 2010. URL: http://www.edge.org/3rd_culture/foreman05/ foreman05_index.html. Green, L. (2010). The Internet. An Introduction to New Media. Oxford, UK & New York, NY: Berg. Jeanneney, J.N. (2007). Google and the Myth of Universal Knowledge. Chicago, IL: Chicago University Press. Keen, A. (2007). The Cult of the Amateur. New York, NY: Doubleday. Lorimer, R. (1998). Masovne komunikacije. Beograd: Clio. Lovink, G. (2010). MyBrain.net. The Colonization of Real Time and Other Trends in Web 2.0. Eurozine. Posećeno 12. 3. 2010. URL: http://www.eurozine.com/articles/2010-03-18-lovink-en.html. Lovink, G. (2008). The society of the Query and the Googlization of our Lives. Eurozine. Originalno objavljeno na nemačkom jeziku u „Lettre International“ 81 (2008). Posećeno 25. 7. 2010. URL: http://www.eurozine.com/ pdf/2008-09-05-lovink-en.pdf. Manovich, L. (2001). New Media from Borges to HTML. U Wardrip-Fruin, N. i Montfort, N. (ed.) (2003). The New Media Reader. Cambridge: The MIT Press. Dostupno na i Internetu. Posećeno 28. 11. 2009. URL: http:// www.manovich.net/DOCS/manovich_new_media.doc. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

93

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

O`Reilly, T. (2005). What Is Web 2.0 Design. Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. Posećeno 26. 2. 2010. URL: http://oreilly.com/ web2/archive/what-is-web-20.html. Passig, K. (2010). Commonplaces of technology critique. Eurozine. Originalno objavljeno na nemačkom jeziku u magazinu „Merkur“ (12/2009.). Posećeno 11. 11. 2010. URL: http://www.eurozine.com/articles/2010-09-16-passigen.html. Prensky, M. (2009). H. Sapiens Digital: From Digital Immigrants and Digital Natives to Digital Wisdom. Posećeno 12. 2. 2010. URL: http://www.innovateonline.info/pdf/vol5_issue3/H._Sapiens_Digital-__From_Digital_Immigrants_and_Digital_Natives_to_Digital_Wisdom.pdf. Rogers, R. (2009). „The Googlization Question, and the Inculpable Engine”. U: K. Becker and F. Stalder (eds.), Deep Search: The Politics of Search Engines beyond Google, Edison, NJ: Transaction, 2009, 173-184. Tekst je dostupan na vebu. Posećeno 4. 10. 2010. URL: http://www.govcom.org/ publications/full_list/rogers_inculpable_engine_2009.pdf . Salkever, A. (2003). Google Here, There, and Everywhere. Posećeno: 31. 10. 2010. URL: http://www.businessweek.com/technology/content/dec2003/ tc20031216_9018_tc047.htm. Sanger, L. (2008a). A Defense of Tolstoy and Individual Thinker:A Reply to Clay Shirky. Posećeno 13.10.2010. URL: http://www.britannica.com/ blogs/2008/07/a-defense-of-tolstoy-the-individual-thinker-a-reply-to-clayshirky/. Sanger, L. (2008b). The Reality Club: On “Is Google Making Us Stupid”. Posećeno 11. 11. 2010. URL: http://www.edge.org/discourse/carr_google. html#sanger. Schement, J.R. (ed.). (2002). Encyclopedia of Communication and Information. New York, NY: Macmillan Reference USA, an imprint of Gale Group. Shirky, C. (2008a). It’s Not Information Overload. It’s Filter Failure. Snimak predavanja održanog u okviru konferencije Web 2.0 Expo u Njujorku 2008. godine. Posećeno 1. 11. 2010. URL: http://web2expo.blip.tv/file/1277460. Shirky, C. (2008b). Why Abundance is Good: A Reply to Nick Carr. Encyclopedia Britannica Blog: Where Ideas Matter. Posećeno 1. 12. 2010. URL: http:// www.britannica.com/blogs/2008/07/why-abundance-is-good-a-reply-tonick-carr/. Shirky, C. (2008c). Why Abundance is Should Breed Optimism: A Second Reply to Nick Carr. Encyclopedia Britannica Blog: Where Ideas Matter. Posećeno 94

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Miroslav Lazić

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

2. 12. 2010. URL: http://www.britannica.com/blogs/2008/07/why-abundance-should-breed-optimism-a-second-reply-to-nick-carr/. Shirky, C. (2008). Here Comes Everybody. New York, NY: Penguin Press. Steele, L. R. (2009). Traditional and New Media. U: Eadie, F.W. (ed.). 21st Century Communication: A Reference Handbook. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, Inc. Surowiecki, J. (2004). The Wisdom of Crowds: Why the Many Are Smarter Than the Few and How Collective Wisdom Shapes Business, Economies, Societies and Nations. New York, NY: Anchor Books. Vaidhyanatan, S. (2010). Izvodi iz knjige u pripremi dostupni su na Vebu. Posećeno 8. 9. 2010. URL: http://www.googlizationofeverything.com.

Veb sajtovi: http://www.edge.org http://www.googlizationofeverything.com http://www.govcom.org http://www.manovich.net http://www.marcprensky.com http://networkcultures.org/wpmu/geert/ http://www.pewinternet.org http://www.rheingold.com http://www.roughtype.com http://www.shirky.com

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

95

Da li nas Gugl zaista zaglupljuje?

Miroslav Lazić

Is Google Really Making Us Stupid? Summary: In this text we considered some of the most important and intriguing aspects of contemporary internet, like Web`s influences on cognitive and intelectual capabilities of Net`s users. Finding a starting point in Nicholas Carr`s essay Is Google Making Us Stupid?, with this text we also take into considerations actual and very lively debate which is taking place both within scientific circles (scientific magazines and blogs) and public domain (popular magazines and blogosphere).Current debate was initiated by previously mentioned Nicholas Carr`s essay as well as with his latest books on issues from domain of societal consequences of digital technologies usage. Making parallels between two intelecuatlly confronted arguments of the actors of debate, we tested Nicholas Carr`s arguments that present Web with its form, content and given societal context in which its development has negative effects on further development of user`s cognition. At the same time, Carr is emphasizing that Web is seriously changing cultural framework of learning based on “deep reading”, something that was creating for generations in past centuries. Thanks to that framework science and cognition was possible to develop. Carr argues that Web not only shatters our focus, deep and creative thinking but permanently rewires our brains. This conclusion is further discussed along the arguments that big IT companies, such as Google, are the ones who are playing dominant role not only in shaping contemporary Web but users behaviour on the Net. Key words: internet, Google, Nicholas Carr, web, cognition

96

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Stručni rad

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju Aleksandra Krstić1

Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

UDC 070.11 : 316.774 : 004.77 Rezime: Cilj rada je da kroz istorijat razvoja građanskog novinarstva u svetu i Srbiji prikaže prednosti i nedostatke ove pojave, predstavi izazove sa kojima se suočavaju profesionalni novinari i uputi čitaoce na razmišljanje o šansama i izazovima koje građansko novinarstvo sa sobom nosi u demokratskim društvima koja se temelje na slobodi izražavanja. Pitanja regulacije, uređivačke odgovornosti i transparentnosti građanskog novinarstva predmet su najaktuelnijih debata među medijskim stručnjacima koji nude određena rešenja u vezi sa participacijom građana u jednoj javnoj profesiji kao što je novinarstvo. Čet servisi, forumi, blogovi, bilteni, e-pošta, video zapisi na mobilnim telefonima, društvene mreže, pa samim tim i građansko novinarstvo na internetu predstavljaju pravu tehnološku i, može se reći, ljudsku revoluciju savremenog doba. Na osnovu literature, praćenja onlajn sadržaja i intervjua sa profesionalnim i građanima novinarima, zaključuje se da građansko novinarstvo ne može da ugrozi profesionalno ukoliko se tretira kao participacija građana u prikupljanju, razmeni i distribuciji informacija od značaja za širu javnost. Ključne reči: građansko novinarstvo, participativno novinarstvo, onlajn mediji, profesionalni novinari, uređivačka odgovornost, pravo na pristup informacijama

U svetu sačinjenom od informacija, u 21. veku, moramo da se zapitamo šta bi se dogodilo da više nema vesti, da novinari nemaju o čemu da izveštavaju? Da li bi televizije prestale da prave informativni program i da li bi se štampani mediji ugasili? Jedan od mogućih odgovora na ova pitanja među prvima su leta 2009. godine pokušali da daju voditelji i urednici BBC televizije. Jedna od vesti u toku emitovanja tog informativnog TV programa glasila je: „Izvinite, ali danas nema vesti“. Ono što su na ovom video-snimku prezenteri BBC-ja pri1

Kontakt sa autorkom: [email protected].

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

97

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

kazali bila je tišina u studiju, bez slika i razgovora – dok su oni ćutali i gledali u kameru, u dnu ekrana je išao krol sa natpisom „No news“. Iako je ovo gledaocima možda izgledalo kao još jedna od zanimljivosti na kraju redovnog informativnog programa britanskog javnog servisa, smisao uređivačkog poteza BBC-ja može se tumačiti mnogo dublje. Informacije su suština novinarskog posla, srž informisanja javnosti i jezgro iz kojeg se i elektronski i štampani mediji razvijaju otkad postoje. Međutim, u eri interneta i svih mogućnosti koje on pruža, činjenica je da su se sve informacije preselile onlajn, na www odnosno globalnu kompjutersku mrežu. Danas skoro da nema medija u svetu koji, pored svog klasičnog oblika (novine, radio, TV) nema i svoju internet prezentaciju sa multimedijalnim sadržajima. Takođe, danas skoro da nema medijske kuće koja ne dopušta građanima da učestvuju u razmeni mišljenja i stavova o aktuelnim događajima, pa i samom kreiranju vesti. U porastu je i broj veb sajtova čiji se sadržaj sastoji isključivo od tekstova, video-snimaka ili fotografija koje su napisali/snimili/slikali „obični“ građani. Ta rasprostranjena pojava da građani aktivno učestvuju u prikupljanju i plasiranju informacija u štampanim i elektronskim medijima, i posebno na internetu, najšire se naziva građanskim novinarstvom. Priroda ovog fenomena, koji je danas već postao svakodnevna praksa ne samo velikih svetskih medijskih kuća, već gotovo svih onlajn medija, zaslužuje posebnu pažnju i dublje istraživanje. Zato bi odgovor na pitanje sa početka ovog teksta možda mogao da glasi: ako bi se ikada dogodilo da više nema vesti i da novinari nemaju o čemu da izveštavaju, imaće građani. Oni su nepresušni izvor informacija iz stvarnog života i sveta u kojem živimo, a sredstvo putem kojeg to već danas mogu da dokažu je internet. Građansko novinarstvo, koje se pojavljuje i pod terminima „javno“, „participativno“, „demokratsko“ ili „ulično novinarstvo“, jeste koncept u kojem građani i medijska publika igraju aktivnu ulogu u procesu prikupljanja, izveštavanja, analize i širenja vesti i informacija (Bowman, Willis, 2003). Cilj participativne uloge građana je da obezbedi nezavisne, pouzdane, tačne i relevantne informacije koje su osnov svakog demokratskog društva. Građani koji učestvuju u tom procesu žele da istraže neki događaj ili da pruže informaciju sa lica mesta nekog događaja, i to onu informaciju koju bi veliki mediji možda i prevideli. Građansko novinarstvo nastalo je kao odgovor na krizu javnog komuniciranja. Savremena praksa političke komunikacije, kakvu su usvojili mediji, umanjuje znanje građana o javnim poslovima, obeshrabruje njihov politički angažman, izaziva njihovo nepoverenje u vladu i političke institucije, tako da 98

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

loše utiče na nivo vođenja političkog života. Ako se uzme u obzir da je učešće dobro informisanih građana ključno za funkcionisanje demokratije, sasvim je jasan razlog nastanka građanskog novinarstva (Grbeša, 2005). Glavna ideja građanskog novinarstva je da ljudi koji nemaju profesionalno novinarsko iskustvo, a koriste sredstva modernih tehnologija, pre svega internet, mogu da stvaraju sopstvene tekstove, ili da komentarišu pisanje medija, dodajući im novo značenje. Na primer, svako može da napiše tekst na svom blogu ili internet forumu. Takođe, svako može da proveri informacije iz nekog novinskog članka i dovede u pitanje njihovu tačnost, pišući o tome na internetu. Svaki građanin ima mogućnost i da snimi neku fotografiju ili video-zapis određenih događaja, ljudi i situacija koji zavređuju da budu vesti, i da se takvi snimci postave na jedan od najpopularnijih veb sajtova, www.youtube.com. Svaki od ovih primera učešća građana u kreiranju vesti na internetu može se okarakterisati kao „novinarski čin“, naročito zbog široke upotrebe, sada već dovoljno usavršenih, tehnologija za snimanje aktuelnih događaja – od digitalnih fotoaparata do video-telefona. Upravo ta tehnologija omogućuje svakom građaninu da sam napravi vest i distribuira je globalno, uz pomoć interneta, što je nekada bilo isključivo pravo i mogućnost profesionalnih novinara i medijskih kuća. Od kada je internet ušao u svakodnevnu i rasprostranjenu upotrebu sredinom devedesetih godina 20. veka, odigrao je veliku ulogu u plasiranju vesti publici u celom svetu. Umesto da čitaju dnevne novine ili gledaju informativni program na televizijama, većina građana se danas informiše iz najrazličitijih izvora sa brojnih veb sajtova koji neguju osnovne novinarske forme. Veb sajtovi koji najčešće pružaju mogućnost razmene mišljenja ili komentara, i to u obliku „blogova“, koje piše jedna osoba, postali su izuzetno popularni. Ipak, takvi „blogovi“ imaju izvesna ograničenja zato što to nisu pravi novinarski izveštaji, već više interpretacije postojećih izveštaja o događajima, u kojima dominiraju subjektivnost, predrasude ili politička pripadnost. Nova forma internet ili onlajn novinarstva, nazvana građansko novinarstvo, uzima sve više maha među ovima koji žele da nauče kako da izveštavaju o ljudima i aktuelnim događajima u celom svetu. Jedan od glavnih postulata građanskog novinarstva je da profesionalni reporteri, novinari i producenti nemaju ekskluzivno pravo na izveštavanje o određenoj temi. Sada se pretpostavlja da publika poseduje više znanja od novinara koji se bavi određenom temom. Razlozi postojanja građanskog novinarstva uglavnom se nalaze u mišljenjima onih koji zastupaju ideju ovog fenomena – da CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

99

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

ono postoji zbog ličnih razloga osobe koja želi da nauči kako da piše u novinarskoj formi da bi to objavila na internetu. Ipak, postoji jedna zajednička nit koja povezuje sve ove razloge, a to je nezadovoljstvo medijima koji su se poslednjih godina otuđili od običnih građana. Daglas Makgil, autor svetski poznatog priručnika za građansko novinarstvo, smatra da su mediji postali reklamne i propagandne mašine koje ili promovišu određene komercijalne proizvode, ili distribuiraju vešte političke poruke koje manipulišu građanima kako bi im se oni slepo pokoravali (McGill, 2007). Zajednički cilj građanskog novinarstva je da ponovo osvoji novinarstvo kao istinsku demokratsku praksu i zbog toga se direktno odnosi i služi stvarnim životima i interesima građana. Zbog toga što se razvija dislocirano, odnosno bez postojanja središnje instance koja bi kontrolisala razmenu informacija, novinarstvo putem interneta stavlja veći naglasak na objavljivanje informacija nego na njihovo filtriranje. To znači da svako može da objavi tekst, fotografiju ili video-zapis, a od njihove zanimljivosti zavisi da li će izazvati pažnju. Za razliku od tradicionalnih medija, u kojima se proces filtriranja odvija hijerarhijski, a pre objavljivanja informacija prolazi procenu, na internetu je svaka objavljena informacija vidljiva svima, a do filtriranja dolazi putem samoregulativnih mehanizama samog interneta. Koreni građanskog novinarstva, prema nekim autorima, sežu u period osnivanja Sjedinjenih Država u 18. veku, kada su Tomas Pejn i anonimni autori „Federalističkih spisa“ postali poznati štampanjem svojih ličnih tekstova. Kasniji razvoj poštanskog sistema, zajedno sa telegrafom i telefonom, doprineli su da ljudi šire vesti na mnogo širim područjima (Gilmor, 2004). U modernom dobu, video snimak atentata na predsednika SAD Džona F. Kenedija šezdesetih godina potiče od građana koji su snimili ovu scenu. Takođe, razvoj radija i kasnije kablovske televizije doprineo je da građani iznesu svoje mišljenje pred širom publikom. U novinama su postojale, a i danas postoje, rubrike pod nazivom „Pisma uredniku“. Još pre 16 godina, kada internet nije bio tako razvijen kao danas i kada je građansko novinarstvo postojalo samo u naznakama, Nikolas Negropont je, te 1995. godine u svojoj knjizi „Being Digital“ predvideo da će svet onlajn novinarstva dati čitaocima mogućnost da, putem unapred zadatih kriterijuma, sami biraju teme vesti koje ih zanimaju, pri čemu je autor ove knjige taj fenomen nazvao „daily me“ – „svakodnevni ja“ (Negroponte, 1995). Iako je u početku ideja čitateljske preliminarne selekcije vesti zabrinjavala medijske profesionalce, Negroponteova vizija se ostvarila. Danas neki od medijskih giganata, kao što

100

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

je CNN, nude čitaocima i posetiocima svog sajta mogućnost personalizacije početnih stranica svojih veb portala. Sa usponom svetske internet mreže tokom devedesetih godina, svako je mogao da napravi svoju internet stranicu na kojoj je mogao da deli mišljenje i stavove sa celim svetom. Do 2001. godine, najraniji veb blogovi bili su usmereni uglavnom na reagovanja na aktuelne vesti i pisala ih je i čitala većinom publika koja je imala osnovna tehnička znanja o internetu i kompjuterima. Međutim, 11. septembra 2001. godine, mnogi građani bili su svedoci terorističkih napada na Njujork, a njihove priče, slike i video-snimci postali su veoma važan deo izveštavanja o događajima iz tog perioda. Tri godine kasnije, 2004. godine, kada je razorni zemljotres izazvao ogromne i smrtonosne cunami talase u Indoneziji, slike i snimci, pa i lična svedočenja velikog broja ljudi koji su bili na licu mesta emitovani su širom celog sveta. Na ideji građanskog novinarstva razvijen je koncept internet novina OhmyNews, autora Južnokorejca Oh Yeon-Hoa. Na ovom sajtu objavljuju se tekstovi građana novinara, koje pokreće moto ovog portala, a glasi „svaki građanin je reporter“. Ove internet novine pokrenute su zbog dugogodišnjeg nezadovoljstva tradicionalnom štampom i sve veće želje građana da izraze svoja mišljenja i prenesu svoja saznanja. Od kada je OhmyNews osnovan 2000. godine, on je danas izrastao u portal sa skoro milion čitalaca dnevno i 26.000 registrovanih građana reportera koji tu objavljuju svoje tekstove i slike. Autor objavljenog teksta se u sklopu ovog portala tretira kao honorarni saradnik, a činjenice iz svih tekstova pre objavljivanja proveravaju zaposleni OhmyNews-a. Za ovaj portal danas piše najširi spektar ljudi, od učenika osnovne škole, preko domaćica, do profesionalnih novinara. Pojava interneta je putem svoje praktičnosti i velike dostupnosti omogućila lakše i besplatno dolaženje do informacija, a svojim razvojem dovela je do pojave prvih građana novinara, odnosno blogera. (Blogeri su ljudi koji pišu blogove. Blogovi su internet dnevnici koji mogu biti ličnog karaktera u kojima se opisuju svakodnevne aktivnosti autora, ili mogu da budu dnevnici pojedinih manifestacija, ili tematski blogovi koje pišu i vode pojedinci, npr. filmske kritike, recenzije kompjuterskih programa itd, prim. aut.) Blogeri i njihovi blogovi postali su neverovatno popularni zahvaljujući sve manjem interesu za masovne medije, što je karakterističan slučaj u Sjedinjenim Američkim Državama, čija se publika okrenula uglavnom kablovskim kanalima, dok je gledanost nacionalnih TV mreža i čitanost štampanih medija u znatnom padu.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

101

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

Najnoviji trend u participativnom novinarstvu je pojava tzv. hiperlokalnog novinarstva, u kojem na veb portalima lokalno stanovništvo izveštava o događajima u zajednici, koje konvencionalni mediji (posebno nacionalne novine i televizije) najčešće ignorišu ili im ne posvećuju dovoljno pažnje. Lokalne medijske inicijative na taj način stiču veliki broj čitalaca koji istovremeno funkcionišu i kao „oči i uši“ određenog medija, umesto da svoju sliku sveta grade isključivo putem filtriranog gledišta rezervisanog za usku grupu novinara i urednika. Ipak, sam termin građansko novinarstvo prate određene nedoumice i kontroverze. Mnogi profesionalni novinari veruju da samo obučeni i školovani novinari mogu da razumeju strogost i etiku u novinarskom izveštavanju. Sa druge strane, postoje i oni medijski poslenici koji sami praktikuju ono što se naziva građanskim novinarstvom, i to kroz pisanje sopstvenih blogova ili komentara, van ograda i hijerarhije tradicionalnog novinarstva. Termini građansko novinarstvo i građanski novinar nisu naročito popularni među tradicionalnim novinarima ili čak među ljudima koji se bave građanskim novinarstvom zbog nepreciznih definicija samog termina. Postavljaju se mnoga pitanja u tom pravcu, a najčešće pitanje je: Zar nisu i profesionalni novinari takođe građani? Neki veb sajtovi odlučuju da radije koriste termin „nefiltrirano“ za tekstove građana novinara. Mnogi mediji danas predlažu i alternativna rešenja za naziv građanskog novinarstva, kao što su termini: masovno novinarstvo (grassroots journalism), umreženo novinarstvo (networked journalism), novinarstvo sa otvorenim izvorom (open source journalism), građanski mediji (citizen media), participativno novinarstvo (participatory media), itd. Maks Kalehof, izvršni direktor Nielsen BuzzMetrics-a, napisao je komentar na svom blogu o promeni termina građansko novinarstvo u termin umreženo novinarstvo: „Zašto da novinarstvo ne zovemo jednostavno novinarstvom – rečju koju mogu da razumeju i građani, i amateri, i mreže, i distributeri i profesionalci? Novinarstvo može da praktikuje bilo ko, bilo kada, na bilo koji način. Čak i ne morate da budete građanin ili profesionalac – možete da budete i stranac, ili čak i vanzemaljac. Ali, ipak se slažem sa generalnim zaključkom: novinarstvo nije neki ekskluzivni klub u kojem je članstvo ograničeno.“ (Kallehof, 2006). Građani novinari su „ljudi koji su se nekada svrstavali pod naziv publika i nalazili se na kraju jednosmernog medijskog sistema i tretirali se samo kao primaoci poruka“ (Rosen, 2006). Sada oni, putem novih medija i novih tehnologija, imaju mogućnost da se uključe i aktivno učestvuju u kreiranju, prikupljanju, analiziranju i širenju informacija iz stvarnog sveta. Tehnološko usavrša102

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

vanje i sve veća upotreba mobilnih telefona dovela je do razvoja potencijala ovih uređaja da transformišu ne samo ideju izveštavanja, već i da je smeste u ruke publike. Mobilna telefonija omogućuje relativno jeftin pristup svim građanima. To su čitaoci, gledaoci, slušaoci ili individue koji na objavljivanje masovnih medija reaguju „feedbackom“, tj. povratnom spregom zato što su podstaknuti određenom temom ili načinom na koji je ona obrađena. Ipak, neki autori navode određena prava koja važe i za profesionalne novinare i za građane novinare, prava koja su međusobno povezana, ali koja mogu da budu u međusobnom sukobu kada je reč o informisanju javnosti (Hiebert, Gibbons, 2000). To su: 1. pravo da znaju, 2. pravo na zaštitu sopstvenog ugleda, 3. pravo na privatnost, 4. pravo na pristup informacijama, 5. pravo na pošteno suđenje, 6. pravo na zaštitu izvora informisanja, 7. pravo na zaštitu intelektualne svojine i 8. pravo na slobodnu trgovinu i izbor pri kupovini. Popularnost i značaj građanskog novinarstva među prvima je prepoznao i BBC, koji danas u svetu važi kao primer nepristrasnog novinarstva. Građani reporteri dobili su svoje mesto na veb sajtu ove britanske medijske kuće u javljanju vesti o cunamiju Katrina krajem 2006. godine, kao i nakon terorističkog napada u londonskom metrou. Veliki svetski mediji su najpre objavili slike i video-zapise koji su građani slali mobilnim telefonima, a profesionalni novinari su tek kasnije došli na mesto nesreće. Sve je više internet stranica koje kreiraju sami građani i koje služe kao izvor informacija i korisnih fotografija profesionalnim novinarima i fotoreporterima. Takva veb strana je i Flickr, službena stranica u okviru Yahoo.com-a, koja je skoro pet godina najvažnija stranica za novinare fotoreportere. Građani novinari su često aktivni u određenim pokretima, lokalnim inicijativama ili nevladinim udruženjima, pa i političkim strankama, i to je navelo neke teoretičare, a posebno kolumniste velikih svetskih medija, da pokrenu pitanje objektivnosti participativnog novinarstva. Takvo participativno novinarstvo, kažu zagovornici ovakvog mišljenja, „zapravo samo generiše upravo problem koji želi da izbegne, tako što prestaje da bude poligon za mnogostrukost perspektiva i postaje „portparol“ određenog, unapred definisanog stava ili pozicije“ (Lemann, 2006). CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

103

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

Činjenica je da milioni ljudi koji objavljuju svoje tekstove na internetu nikome i ničim ne odgovaraju za tačnost podataka objavljenih u njima. Od miliona blogova, forumskih diskusija, komentara itd., većina tekstova koji se na internetu pročitaju mogu da se okarakterišu kao „informacijska buka“ ili „zagađenje“ zbog svoje krajnje irelevantnosti i opterećenosti dezinformacijama. Upravo su blogovi, kao veoma popularan način objavljivanja tekstova, prepoznatljivi po činjenici da je sama informacija potisnuta u drugi plan pred tehnološkim fenomenom, odnosno mogućnošću da veb dnevnik vodi svako, potpuno besplatno i bez ikakvog poznavanja veb dizajna i programiranja. Školovani novinari obično slede etičko pravilo objektivnosti, koje podrazumeva da pored nastojanja da se iznose samo činjenice, takođe treba da se trude da ostanu lično neutralni prema temi o kojoj pišu. Građani novinari, koji bi trebalo da budu fer u svom izveštavanju i da iznose samo činjenice, često nisu neutralni po pitanju tema o kojima pišu. Oni veruju da je najbolje novinarstvo ono koje je u formi dostupnoj svima, koje predstavlja vesti i teme iz javnosti, a prema činjenicama i izvorima detaljno objašnjava određeno stanovište i u isto vreme nudi ideje, mišljenja i perspektive koje se razlikuju od onog ko piše. Internet se tako, sa godinama svog ubrzanog razvoja, pokazao da je često imun na cenzuru. Endrju Bojd u svom Novinarstvu u elektronskim medijima s pravom govori o tome da kada bi bilo ko probao da zatvori samo jedan sporan sajt, istog trenutka će se to razglasiti na mnoštvo drugih sajtova širom sveta (Bojd, 2002). Zbog toga se prirodno nameće pitanje da li će pojava i širenje participativnog novinarstva u svetu potisnuti ili gotovo istisnuti one koji se profesionalno bave ovim poslom. Iz današnje perspektive, kada je građansko novinarstvo toliko razvijeno i kada se u svetu vode velike debate o prednostima i nedostacima ove pojave, čini se da ipak neće, jer postoje brojni primeri koji to i potvrđuju. Recimo, blogovi koji su vođeni tokom američke invazije u Iraku i koji su privukli najveću pažnju čitalaca bili su upravo blogovi koje su pisali profesionalni novinari, a kojima je internet pružio priliku da na neformalniji način objavljuju aktuelne izveštaje s terena. To nije participativno novinarstvo u klasičnom smislu, ali predstavlja primer mešanja žanrova i širenja vesti nekonvencionalnim putem. U građanskom novinarstvu, onlajn publika ne samo da ima mogućnost preliminarnog odabira vesti, već joj je na raspolaganju stoji i sve moćnija tehnologija i sve jednostavniji programi za korišćenje. Na taj način se publika pretvara u aktivnog učesnika u procesu medijske komunikacije. Zbog toga su tradicionalni mediji sve manje privilegovani da odlučuju o tome šta jeste a šta nije vest. Ovaj 104

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

tip novinarstva predstavlja pokušaj povratka fokusa pažnje javnosti na ono što se zaista tiče javnosti, publike, običnih građana i njihovih života. (Fouhy, 1996). Prema Robertu Huesci, profesoru komunikologije na Univerzitetu u San Antoniju, SAD, „participativno novinarstvo povlači za sobom preobražaj u ‘novinare’ i ‘dopisnike’ građana koje mediji (bilo nacionalni, bilo lokalni) obično zaobilaze ili pogrešno prikazuju, kao što su žene sa niskim primanjima, pripadnici manjina i mladi. To su one demografske grupe ili pripadnici određenih životnih stilova koji nisu privlačni oglašivačima, pa zbog toga nisu zanimljivi ni medijima.“ (Huesca, 1994). Za razliku od tradicionalnih medija koji funkcionišu kao hijerarhijske organizacije utemeljene na komercijalnim načelima, participativno novinarstvo razvija umrežene zajednice koje umesto profitabilnosti u prvi plan stavljaju dijalog, saradnju i ravnopravnost učesnika. Građansko novinarstvo se definiše i kao „idejno dobro zamišljeno jer omogućuje različita gledišta i mišljenja.“ (Collins, 2008). Građani koji rade kao novinari amateri, korišćenjem novih tehnologija, posebno interneta, pružaju profesionalnim novinarima dodatne izvore informacija u pisanom, video ili audio obliku. Ali na koji način je građansko novinarstvo povezano sa profesionalnim novinarstvom u smislu odgovornosti? Da li na internet portalima ili blogovima postoje urednici koji selektuju vesti i informacije u skladu sa novinarskom etikom i osnovnim principima novinarstva? O ovim pitanjima uređivačke odgovornosti se danas vodi velika debata koja je još 2009. godine bila jedna od važnijih tema u okviru Saveta Evrope na evropskoj konferenciji ministara zaduženih za medije i nove komunikacione servise u Rejkjaviku na Islandu. Karol Jakubovič uzima u obzir „tvrde“ i „meke“ kriterijume koji definišu medijsku organizaciju ili sadržaje-slične-medijima (media-like-content), tako što smatra da „tvrdi“ kriterijumi (npr. tehnologija za diseminaciju, periodična diseminacija, stalno zaposleni novinari) manje određuju medije i sadržaje-slične-medijima od „mekih“ kriterijuma, kojima pripadaju svrha, uređivačka politika i odgovornost i svest o normativnim, etičkim i profesionalnim standardima (Jakubowicz, 2009). U tom smislu, uređivačka politika ima različite oblike u tradicionalnim medijima i sadržajima-sličnim-medijima, ali sigurno je da danas vodeći svetski mediji u svojim onlajn sadržajima (posebno u odeljcima posvećenim komentarima publike) filtriraju komentare čitalaca, gledalaca, slušalaca na osnovu brojnih kriterijuma tako da umanjuju mogućnost da neki komentar dopre do šireg auditorijuma. Ovakva pravila, između ostalih, postavljaju mediji kao što su Reuters, RTV B92, BBC World Service i mnoge druge medijske kuće.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

105

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo omogućuje i veću ličnu slobodu autora, zato što on nije pod pritiskom autoriteta koji mu nameće određene teme i daje kratke vremenske rokove. U svetu, pa i u Srbiji, sve je više primera građanskog novinarstva u najčitanijim i najprodavanijim dnevnim novinama ili na TV kanalima, koji objavljuju natpis u novinama ili krol na TV ekranima, koji najčešće glasi: „Postanite čitalac reporter“ ili „Budite gledalac reporter“. Publika na taj način može da učestvuje u pružanju korisnih informacija velikim medijima, kao i u predlaganju tema, kritikovanju objavljenih tekstova ili priloga, ali i u reagovanju na određene izjave zvaničnika na teme koje se njih direktno tiču. Kada je reč o slobodi u novinarskom poslu, glavnu razliku između tradicionalnog i građanskog novinarstva u svojim tekstovima jasno pravi i Klajd Bentli, profesor na fakultetu za novinarstvo Univerziteta u Misuriju. On smatra da profesionalni novinari odlaze na teren da otkrivaju stvari koje ih ne zanimaju previše i to shvataju samo kao zadatak, dok građani novinari nemaju obavezu obavljanja nekog određenog zadatka (zato što ne žele da budu novinari), već imaju cilj da sa ostalom publikom podele sopstvena iskustva ili mišljenja o određenoj temi (Bentley, 2007). Građani novinari mogu da doprinesu da se određena tema produbi ili proširi i dobije na većem značaju, ukoliko se tiče šire društvene zajednice ili ima veliki uticaj na neku manju društvenu grupu. Građansko novinarstvo izazvalo je veliki broj rasprava i uzburkalo shvatanje tradicionalnog, tj. profesionalnog novinarstva. Pored sve više zagovornika ovog trenda, postoji i sve više onih koji se tome protive. Najveći kritičari su najčešće profesionalni novinari, odnosno osobe koje imaju fakultetsku diplomu novinarstva ili su se negde drugde stručno usavršavali za ovaj posao, tako da na osnovu svog znanja i veštine imaju detaljan uvid u profesiju i mogu korektno da ispunjavaju svoje novinarske zadatke. Marijana Grbeša aktuelizuje pojavu građanskog novinarstva koje, po njenom mišljenju, nameće nova pitanja kompetentnosti za obavljanje novinarskog posla, kao i za kriterijume na osnovu kojih se određuje šta je kompetentno za objavljivanje, a šta nije, kao i to ko je kompetentan da piše kao novinar, a ko ne. Grbeša uzima u obzir i da je učešće dobro informisanih građana ključ za funkcionisanje demokratije, i zbog toga zaključuje da je onda sasvim jasan razlog nastanka građanskog novinarstva (Grbeša, 2005). Činjenica da građani novinari mogu da igraju aktivnu ulogu u zajednicama o kojima pišu izazvala je brojne kritike tradicionalnih medijskih kuća, kao što je The New York Times. Ova kuća je optužila zagovornike građanskog novinarstva da zaboravljaju i zanemaruju tradicionalni cilj novinarstva, a to je objek106

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

tivnost. Mnogi profesionalni novinari danas posmatraju pojavu građanskog novinarstva sa velikom dozom skepticizma, verujući da samo školovani i učeni novinari mogu da razumeju tačnost i etiku u novinskom izveštavanju. Neki medijski stručnjaci naglašavaju određene slabosti građanskog novinarstva i podvode ih pod „tri smrtonosna E“, upućujući na termine etike, ekonomije i epistemiologije. Drugi medijski profesionalci redovno istražuju postojeće i nove veb sajtove građanskog novinarstva i navode da većini njih nedostaju kvalitet i sadržaj, kao i urednička intervencija (Grubisich, 2005). Dejvid Sajmon, nekadašnji reporter Baltimor Sun-a i producent popularne serije „The Wire“, kritikuje koncept građanskog novinarstva, tvrdeći da neplaćeni blogeri koji pišu iz hobija ne mogu da zamene školovane, profesionalne novinare. Jedan od glavnih zagovornika građanskog novinarstva je Den Gilmor, nekadašnji kolumnista San Jose Mercury News-a koji je osnovao Centar za građanske medije kako bi pomogao promociju i širenje ove vrste novinarstva. Takođe, televizijska mreža na francuskom jeziku pod nazivom Canadian Broadcasting Corporation već godinama emituje nedeljni program „5 sur 5“, koji promoviše građansko novinarstvo i učešće građana u kreiranju i plasiranju vesti i informacija. U ovom programu građani postavljaju pitanja o najrazličitijim temama i onda zajedno sa profesionalnim novinarima odlaze da intervjuišu stručnjake i osobe koje su najkompetentnije da odgovore na njihova pitanja. Džej Rosen profesor novinarstva na Univerzitetu Njujork, bio je jedan od prvih koji su podržali i promovisali javno, odnosno građansko novinarstvo. Od 1993. do 1997. godine bio je direktor „Projekta o javnom životu i štampi“, a danas vodi veb blog pod nazivom PressThink. Kada tradicionalni medij odluči da napravi priču, urednik obično dodeli tu priču jednom reporteru, zatim reporter obavlja svoj zadatak i vraća se sa pričom koja se nakon toga uređuje i štampa ili objavljuje. U slučaju građanskog novinarstva, bloger ili posmatrač može da vidi da se dešava nešto važno što zavređuje da bude vest i da upravo taj aspekt događaja izbaci u prvi plan na svom blogu ili nekom internet forumu. Što više ljudi otkrije, inače nepoznate, činjenice, priča može da se razvije i dobije sasvim drugo značenje i drugačije efekte od onih koje je novinar u svom tekstu izneo. Neki stariji i noviji primeri građanskog novinarstva govore u prilog značaja ovog koncepta u vezi sa političkim i ekonomskim posledicama koje su neke države i njihovi zvaničnici pretrpeli i u tom smislu poslužili razvoju demokratije, većoj odgovornosti funkcionera i čak bili pokretači revolucija. Na primer, Trent Lot je dao ostavku na mesto predsednika američkog Senata u decembru 2002. godine nakon što je u javnost preko CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

107

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

blogova izneta činjenica da je uputio opaske na osnovu rasne diskriminacije. Zatim, blogeri su pomogli da se diskredituju dokumenta u vezi sa nacionalnom gardom tadašnjeg predsednika Buša, koja su korišćena u jednoj epizodi emisije „60 minuta“. Vael Gonim je putem Fejsbuka pokrenuo revoluciju u Egiptu i uspeo da podigne masu koja je imala presudnu ulogu u mobilizaciji opozicije u toj zemlji, što je kasnije dovelo do toga da Hosni Mubarak ode sa vlasti. U okviru velikog broja internet sajtova posvećenih razvoju građanskog novinarstva, sve su pristunije i internetske zajednice ljudi sličnih interesa. Takve veb stranice se popularno zovu „e-pinions“ i na njima mogu da se pročitaju recenzije velikog broja proizvoda koje su napisali obični ljudi. Ipak, da bi se bolje shvatio dalji razvoj ovog fenomena, trebalo bi dublje da se analizira ono što zapravo rade ovi „ljudi iz budućnosti“, kako ih naziva teoretičar Vots Voker, odnosno ljudi koji prihvataju i koriste najnovije tehnologije (Wacker, 2004). Na nivou Evropske unije, u decembru 2007. godine usvojena je Direktiva o audiovizuelnim medijskim uslugama. U Srbiji, Zakon o javnom informisanju definiše internet kao javno glasilo, uz ostale tzv. „tradicionalne medije“. Ipak, nemoguće je na svaki internet portal primeniti sva pravila koja se odnose na javna glasila – od impresuma do postojanja glavnog i odgovornog urednika, posebno ako je portal registrovan na nekoj međunarodnoj adresi (.com, .net i slično). Takođe, mora se uzeti u obzir da je i u svetu i kod nas u ekspanziji građansko novinarstvo, u kojem građani igraju aktivnu ulogu u sakupljanju, širenju i analizi informacija. U Srbiji se ekspanzija građanskog novinarstva desila kada je eksplodiralo skladište municije u Paraćinu, jer su onlajn mediji mnogo pre tradicionalnih objavili prve slike i video snimke. Vrhunac participacije građana u aktuelnim događajima desio se za vreme nemira povodom jednostranog proglašenja nezavisnosti Kosova, kada su amaterski snimci događaja snimljeni mobilnim telefonima stavljeni na veb portale i obišli ceo svet. Informativni segment je istovremeno najposećeniji deo B92 portala, najsloženije medijske strukture na srpskom govornom području svetske mreže, a koja obuhvata strane posvećene radijskom i televizijskom programu matične kuće, transkripte najgledanijih, odnosno najslušanijih emisija, segmente posvećene kulturi, sportu, muzici. Posetiocima sajta je u svakom segmentu na raspolaganju prostor za komentar vesti ili drugih sadržaja, kroz blogove i forume. Kada je 17. februara 2008. godine jednostrano proglašena nezavisnost Kosova, te večeri i narednih dana internet sajt RTV B92 zabeležio je preko 350.000 jedinstvenih poseta, sa oko dva miliona otvorenih strana. Prema izjavi Veljka Popovića, 108

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

tadašnjeg urednika info sekcije B92.net za dnevni list Danas (objavljenoj 7. 3. 2008), to je apsolutni rekord u istoriji ovdašnjeg interneta. Time je ujedno i oboren rekord koji je ovaj portal postavio samo nekoliko nedelja ranije, na dan prvog kruga predsedničkih izbora, kada je sajt B92 posetilo 206.285 ljudi. Ipak, i ovaj rekord posećenosti oboren je nedavno, kada je 26. 5. 2011. u Srbiji uhapšen Ratko Mladić. Na informacije B92 su se pozivali i najvažniji svetski mediji, a otvoreno je čak tri i po miliona strana sajta B92.net. I na drugim domaćim veb sajtovima ima bezbroj primera građanskog novinarstva. Jedan od njih je www. creemagnet.com, odnosno Mreža kreativnih ljudi, koju čini oko 12.000 članova koji pišu za ovaj sajt i koji moraju da poštuju pravila o pisanju i objavljivanju tekstova. Zbog obilja informacija koje se svakodnevno plasiraju na internetu, neophodno je zakonski regulisati njihovu verodostojnost, ali i uvredljive sadržaje, kao što je govor mržnje, koji je različito regulisan od zemlje do zemlje. Skoro svaka država u svetu ima neki zakon koji se odnosi na internet. S obzirom na to da je internet dostupan sa bilo koje tačke na planeti, postavlja se pitanje nadležnosti država, posebno kada je u pitanju nedozvoljeni sadržaj. Tako je govor mržnje regulisan Krivičnim zakonom u Nemačkoj i primenjuje se i na internet, dok je u Americi isto takvo izražavanje potpuno slobodno. „Ono što Srbiju čeka jeste usaglašavanje propisa sa standardima Saveta Evrope i Evropske unije vezane za nove medije. I to je posao kojem treba što pre vrlo ozbiljno pristupiti“ (deo izjave Jelene Sučurlije, tadašnje pomoćnice ministarke za telekomunikacije i informaciono društvo, na Konferenciji o regulisanju slobode izražavanja na internetu, koja je održana na Fakultetu političkih nauka 8. 9. 2008. godine, prim.aut.). Jedna od poznatijih medijskih kuća u Srbiji, Frankfurtske vesti, ima veoma popularan i dosta posećen veb sajt pod nazivom Vesti-online, pogotovo zato što se ciljna grupa ovog medija kojem su tekstovi namenjeni upravo ljudi iz Srbije koji žive u dijaspori. Prema rečima Ane Ninkov, urednice informativnog sajta Vesti-online, internet je najbolje sredstvo putem kojeg svi čitaoci ovih novina i njihove onlajn verzije mogu da izraze svoje mišljenje i učestvuju u predlaganju tema, pa čak i njihovoj obradi. Ipak, postoje pravila koje je ova medijska kuća ustanovila i kojih moraju da se pridržavaju svi koji pišu, bilo da su samo čitaoci komentatori ili građani novinari. „Imam obavezu da komentare neregistrovanih korisnika pročitam i ako su u skladu sa pravilima za postavljanje na sajt, ja ih odobravam“, kaže Ana Ninkov, urednica informativnog sajta Vesti-online (intervju sa Anom Ninkov obavljen je isključivo za potrebe ovog teksta, prim. aut.). CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

109

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

Uredništvo ovog portala predvidelo je čak 22 pravila objavljivanja tekstova na internetu, među kojima su i sledeća: 1. svi komentari i poruke objavljeni na veb portalu su privatno mišljenje autora i komentatora i ne predstavljaju stavove vlasnika veb portala, njegove administracije i redakcije Vesti-online; 2. Vlasnik Vesti-online i redakcija ne odgovaraju za tačnost, potpunost i istinitost sadržine postavljenih poruka i komentara, niti stavova iznetih u njima; 3. korišćenjem ovog veb portala korisnici se obavezuju da neće postavljati poruke ili komentare koji sadrže uvrede, pretnje, psovke, pornografiju, vulgarne izraze, klevete, pozive na nasilje, izražavanje nacionalne netrpeljivosti, nazivanje pripadnika drugih nacionalnosti pogrdnim imenima, svi oblici nacionalne, rasne, verske, seksualne, rodne i bilo kakve druge mržnje i/ili netolerancije su zabranjeni; 4. banovanje (sankcionisanje) korisnika može da bude u trajanju od 1, 7, 30 dana ili trajno, otvaranje novog naloga korisnika koji je privremeno ili trajno sankcionisan nije dozvoljeno i neće biti tolerisano; 5. informacija iz privatnog života, odnosno lični pisani zapis (pismo, dnevnik, zabeleška, digitalni zapis i slično), zapis lika (fotografski, crtani, filmski, video, digitalni i slično) i zapis glasa (magnetofonski, gramofonski, digitalni i slično) – ne može se objaviti bez pristanka lica čijeg se privatnog života informacija tiče, odnosno lica čije reči, lik odnosno glas sadrži, ako se pri objavljivanju može zaključiti koje je to lice. Urednik jednog od prvih onlajn magazina u Srbiji Nova Barselona i urednik jednog od danas najposećenijih veb portala u Srbiji, Istinomer Zvonko Ninkov smatra da je građansko novinarstvo donelo daleko veću mogućnost interakcije između aktera – onih o kojima se piše, onih koji pišu i onih koji čitaju, pa uzvratno pišu – nego klasično novinarstvo. „Za razliku od klasičnog novinarstva, gde se štampanjem završavao posao, tekst na internetu tek po objavljivanju počinje da živi. Čitaoci ostavljaju svoje mišljenje o njemu, dopunjuju ga novim stavovima, obogaćuju novim informacijama“, kaže Ninkov (intervju sa Zvonkom Ninkovim obavljen je isključivo za potrebe ovog teksta, prim. aut.). Goran Janićević, TV novinar u Produkcijskoj grupi Mreža, smatra da je građansko novinarstvo pozitivna društvena pojava. „Do pre nekoliko godina svet vesti i informacija počeo je da liči na jednu diktaturu velikih koji mogu da prave vesti, emituju ih putem satelita ili interneta. Građansko novinarstvo stvara pluralizam mišljenja, jer osim velikih, i mali mogu da prave vesti i učestvuju u kreiranju javnog mnjenja. Meni lično smeta situacija u Srbiji gde se gotovo svi 110

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

mediji uhvate neke teme ili društvenog problema i onda se danima to rastavlja na proste činioce. Nedostaje obične ljudske priče i glas običnih ljudi. U medijima se prevelika pažnja daje političarima, estradnim zvezdama i stručnjacima iz raznih oblasti, tako da je građansko novinarstvo prilika da neko ko nema pristup medijima ili dobru PR službu, iskaže svoje mišljenje“, kaže Janićević (intervju sa Goranom Janićevićem obavljen je isključivo za potrebe ovog teksta, prim. aut). Ipak, oba sagovornika se slažu da treba da postoji jasna razlika između profesionalnog i građanskog novinarstva i da građansko ipak, neće smeniti profesionalno novinarstvo. Globalna kompjuterska mreža i svi njeni servisi omogućavaju ljudima, koji žive na različitim krajevima sveta i pripadaju najrazličitijim kulturama, da komuniciraju u realnom vremenu. Građanima celog sveta, pa i Srbije, omogućena je velika količina slobode i šansa da i sami pišu o onome što im se dešava, ili da izlažu sopstvena mišljenja o aktuelnim događajima, da o njima svedoče kroz svoje tekstove, video snimke ili fotografije koje plasiraju na internetu. Mnogi veliki ili mainstream mediji prepoznali su prednosti participacije građana u svojim onlajn izdanjima i poboljšali način svog izveštavanja, dajući upravo građanima priliku da sami postanu izvori novih informacija. To se vidi u velikoj rasprostranjenosti odeljaka za komentare, forume, blogove na velikom broju internet portala, ali i po sve masovnijoj pojavi specijalizovanih veb sajtova čiji informativni, zabavni, pa i edukativni sadržaj kreiraju upravo građani. Veb sajtovi ili onlajn mediji koje uređuju, stvaraju i oblikuju „obični“ građani nisu mogli da se zamisle pre samo pola veka, kada je internet bio u povoju (osim u studijama velikih mislilaca i vizionara, poput Mekluana ili Negroponta). Danas, u eri visokih tehnologija i savršenih tehnoloških uređaja, zahvaljujući demokratiji i slobodi govora i mišljenja koje razvija internet, stanovnici celog sveta mogu da budu novinari: da prikupljaju, analiziraju, selektuju i plasiraju informacije u vezi sa događajima, pojavama, ličnostima, najrazličitijim temama i fenomenima i da na taj način učestvuju u izveštavanju o sebi kao publici, što se često gubi iz vida kada je u pitanju profesionalno novinarstvo, okrenuto ka plasmanu tiraža, gledanosti televizije ili slušanosti radio-stanice ili uopšte komercijalnom efektu i zaradi putem medija. I pored svih prednosti koje građansko novinarstvo sa sobom nosi, treba biti pažljiv i insistirati na razlici između ovog i profesionalnog novinarstva. Bez obzira na to kakav je položaj današnjih medija, kome su oni okrenuti, u čijem interesu rade i na koji način izveštavaju, građansko novinarstvo ne bi smelo CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

111

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

da se podvodi pod profesionalno, da ga prevazilazi ili potiskuje. Profesionalni novinari su najpre školovani za taj posao (ili bi bar trebalo da budu), rukovode se određenim etičkim normama i profesionalnim standardima, bilo da rade u elektronskim medijima – radiju ili televiziji, ili u onlajn medijima. Novinari danas možda ne izveštavaju samo o onome što je u interesu publike, zbog sve veće učestalosti da tržište, a ne publika, diktira i teme i sagovornike i prikrivenu pristrasnost. Međutim, ako izuzmemo ovo, novinari profesionalci pitaju u ime javnosti, otkrivaju teme i informacije od interesa za publiku, i upravo za one građane kojima se obraćaju. Zbog toga građani mogu samo da pomognu novinarima da bolje i svrsishodnije rade svoj posao, da bi na kraju, u dvosmernom toku komunikacije, proizveli pravi efekat. Građansko novinarstvo je, i pored brojnih nedoumica, kontroverzi i nerazjašnjenosti, vrlo konkretan vid razvoja savremenog društva u kojem je informacija moć, samo je pitanje načina na koji se ta moć rasprostire, a ne u čijim je rukama – bilo da ih poseduju novinari ili građani, informacije se u obliku vesti, komentara, blogova, emailova, newsletters ili foruma na internetu šire nezaustavljivom brzinom i rasvetljuju sve pojave društva u kojem živimo.

112

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Literatura Anderson, D. i Itjul, B. (2004). Pisanje vesti i izveštavanje za današnje medije. Beograd: Medija centar. Bojd, E. (2002). Novinarstvo u elektronskim medijima. Beograd: Clio. Dej, L. A. (2004). Etika u medijima – primeri i kontraverze. Beograd: Medija centar. Gocini, Đ. (2001). Istorija novinarstva. Beograd: Clio. Jakubowicz, K. (2009). A New Notion of Media, Media and Information Society Division, Directorate General of Human Rights and Legal Affairs, Council of Europe Lorimer, R. (1998). Masovne komunikacije. Beograd: Clio. Mek Kvin, D. (2000). Televizija. Beograd: Clio. Bentley, C., Littau, J. i Thorson, E. (2007). Citizen Journalism and Community Building: Predictive Measures for Social Capital Generation . Association for Education in Journalism and Mass Communication, The Renaissance, Washington, DC. Posećeno 10. 5. 2009. URL: http://www.allacademic. com/meta/p203887_index.html i http://mymissourian.com. Bowman, S. i Willis, C. (2003). We the media: How Audiences are Shaping the Future of News and Information. The Media Center at the American Press Institute. Posećeno 10. 4. 2011. URL: www.hypergene.net/wemedia/download/we_media.pdf. Collins, K. (2008). Critique of editorial content: ALHURRA TV FOCUS GROUP RESEARCH PROJECT in order to Enhance News Judgment And Build Journalistic Excellence. Missouri School of Journalism. Posećeno 10. 4. 2011. URL: http://www.bbg.gov/reports/others/missourireport.pdf. Fouhy, E. (1996). Civic journalism: Rebuilding the Foundations of Democracy. Civic Partners, Pew Partnership for Civic Change. Posećeno 15. 5. 2011. URL: http://www.cpn.org/topics/communication/civicjourn.html. Gilmor, D. (2004). We the Media - Grassroots Journalism by the People, for the People”. Posećeno 15. 5. 2011. URL: www.authorama.com/we-themedia-1.html. Grbeša, M. (2005). Kriza javnog komuniciranja i ideja građanskog novinarstva. Političko obrazovanje, Vol 1. Posećeno 13. 4. 2009. URL: www.politologija. hr/cms_upload/upload/file/Grbe_a_za_pdf.pdf. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

113

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Aleksandra Krstić

Grubisich, T. (2006). blog „Potemkin Village Redux”, Online Journalism Review. Posećeno 17. 5. 2011. URL: www.ojr.org/ojr/stories/grubisich061911. Hiebert, E. i Gibbons, S. (2000). Exploring Mass Media for Changing World. Mahwah and London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Posećeno 13. 4. 2011. URL: http://books.google.com/books?id=ggnavb7-cj4C&dq. Huesca, R. (1994). Theory and Practice in Latin American Alternative Communication Research. Journal of Communication. Posećeno 25. 10. 2010. URL: http://www.questia.com/googleScholar.qst. Kallehof, M. (2006). blog „Missing the point”. Posećeno 10. 5. 2011. URL: www.buzzmachine.com. Lasica, J. D. (2003). What is Participatory Journalism?. Online Journalism Review. Posećeno 11. 5. 2011. URL: www.ojr.org/ojr/workplace/1060217106. php. Maher, V. (2007). Citizen Journalism of the UK floods? Really. Rhodes: New Media Lab, Rhodes University. Posećeno 17. 3. 2011. URL: http://www. vincentmaher.com/?p=26. McGill, D. (2007). The LARGEMOUTH – Citizen Journalism Manual. Posećeno 10. 4. 2011. URL: www.mcgillreport.org/largemouth.htm. Negroponte, N. (1996) Being digital, Vintage, 1 edition, (on-line verzija knjige). Posećeno 15.4.2009. URL: http://archives.obs-us.com/obs/english/ books/nn/bdcont.htm. Rosen, J. (2006). The People Formerly Known as the Audience. PressThink. Posećeno 12. 3. 2011. URL: http://journalism.nyu.edu/pubzone/weblogs/ pressthink/2006/06/27/ppl_frmr.html. Wacker, W. (2004). We the Media – Grassroots Journalism by the People, for the People. Posećeno 10. 3. 2011. URL: www.authorama.com.

114

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Aleksandra Krstić

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

Citizens journalism – chances and challenges for professional journalism Summary: This paper aims to present the advantages and disadvantages of citizen journalism through historical evolution of this phenomenon in Serbia and throughout the world, as well as to present the challenges faced by professional journalists and to open up a space for wider public to debate about the chances and challenges brought by citizen journalism to democratic societies based on the freedom of speech. The questions about regulation, editorial responsibility and transparency of citizen journalism have been debated by many media experts who have been trying to resolve the citizens’ participation in a public profession such as journalism. Chat services, forums, blogs, newsletters, emails, video by mobile phones, social networks and citizen journalism on the interenet represent a real technological and human revolution of a modern age. According to relevant literature on online content selection and interviews with professional and citizen journalists, it can be concluded that participative journalism cannot jeopardize professional journalism as long as it is treated as citizens’ participation in information gathering, exchange and distribution that is relevant to wider public. Key words: citizen journalism, participative journalism, online media, professional journalists, editorial responsibility, the right to access information

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

115

Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju

116

Aleksandra Krstić

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Pregledni rad

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović1, Marko Ivanović

UDC 338.48 : 004.738.5 Rezime: Internet je javni globalni komunikacioni sistem međusobno povezanih računarskih mreža i namenjen je razmeni informacija različitih oblika. Često se naziva i „mrežom svih mreža“ jer u sebi integriše hiljade različitih računarskih mreža. internet predstavlja široko rasprostranjen medijum i integralni deo navika miliona korisnika. Mogućnosti interneta kao direktnog informacionog i distributivnog kanala vezane su i za razvoj uspešne veb prezentacije kako turističkih preduzeća, tako i turističkih destinacija na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou. Sa jedne strane, internet omogućava preduzećima primenu novih strategija formiranja cena i globalni pristup tržištu. Sa druge strane, potencijalnim turistima omogućava da preko veb sajta dobiju informacije o turističkoj ponudi, uporede cene i kvalitet turističkih usluga, rezervišu i kupe turističke usluga, kao i da sami formiraju turistički aranžman. Primena interneta u poslovanju hotela predstavlja važan elemenat za postizanje konkurentske prednosti na globalnom i turbulentnom turističkom tržištu. Autori daju kratak prikaz raznovrsnih mogućnosti koje nudi internet, sa posebnom analizom prisutnosti turizma grada Niša na internetu kroz uključenost ponude hotela u rezervacione sisteme i servise. Cilj rada je da se ukaže na zastupljenost ponude hotela grada Niša na internetu i na značaj budućeg širenja distributivnih i komunikacionih aktivnosti hotela grada Niša na mreži globalnih razmera. Ključne reči: internet, hoteli, turizam, grad Niš

1. Internet je globalna mreža sa oko dve milijarde i devedeset pet miliona korisnika (Internet World Stats, 2011). Primena interneta omogućila je preduzećima turističke privrede uspostavljanje kontakta sa turistima putem još jednog sredstva, koje je, za razliku od postojećih, pružilo mogućnost dvosmerne komunikacije. Osim dvosmerne komunikacije, mogu se istaći i sledeće pred1

Kontakt sa autorkom: [email protected]˝.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

117

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

nosti komunikacije putem interneta, a to su: nepostojanje fizičkih ograničenja, dinamičnost (promena sadržaja uz niske troškove), mogućnost pretraživanja i multimedija (tekst, zvuk i slika objedinjeni su u jedan dokument). Preduzeća turističke privrede koriste internet za brojne oblike komunikacije, od objavljivanja informacija o svojoj ponudi do primene elemenata promocionog miksa poput turističke propagande, direktnog marketinga i unapređenja prodaje. Primena interneta u turizmu, kao i u drugim delatnostima, promenila je klasične načine informisanja, komuniciranja i prodaje, u pravcu povećanja vrednosti i učešća onlajn poslovanja na turističkom tržištu. Vrednost evropskog turističkog onlajn tržišta rapidno se povećala u periodu od 1998. do 2008. godine, sa 0,2 na 58,4 milijarde evra, što predstavlja povećanje od oko 290%. Istovremeno, učešće interneta u prodaji usluga na evropskom turističkom tržištu se povećalo sa 0,1% na 22,5% (Internet World Stats, 2011). 2. Tokom godina povećao se broj sajtova koji sadrže turističku ponudu Srbije i grada Niša na internetu. Na dva načina moguće je pratiti ponudu hotela grada Niša na internetu. Prvi oblik prisutnosti moguće je pratiti putem njihovih sopstvenih sajtova na internetu. Drugi oblik prisutnosti hotela grada Niša može se ostvariti putem njihove uključenosti u ponudu rezervacionih sistema i servisa. Predmet istraživanja u radu su različiti pojavni oblici domaćih i inostranih turističkih sajtova, kao i hotelska ponuda grada Niša na domaćim i inostranim rezervacionim servisima i portalima. Zbog velikog broja sajtova, kao i povećanja njihovog broja svakoga dana, pretraživanje interneta je neiscrpan zadatak. Pretraživanje i analiza koja je izvršena u jednom trenutku, može biti izmenjena za kratko vreme pri čemu će rezultati biti drugačiji. Metod istraživanja, odnosno pretraživanja stranih sajtova pošao je od servisa za pretraživanje (googletravel) i od nekoliko domaćih portala (www. portal-srbija.com; www.nisyuportal.com ). Bez pretenzija da formiraju konačni popis, autori u radu su izdvojili domaće i strane sajtove koji su trenutno najposećeniji i sadrže ponudu nekog od hotela koji se nalaze na teritoriji grada Niša. Autori su izvršili delimičnu sistematizaciju hotelske ponude grada Niša na internetu na osnovu destinacijskog informacionog sistema, rezervacionih sistema i servisa, kao i pretraživača i portala.

118

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Primena savremene tehnologije u poslovanju preduzeća turističke privrede 1. Tehnologija je pokretačka snaga koja oblikuje sudbinu društva i čitavog čovečanstva. Razvoj tehnologije bitno utiče na razvoj društva, kao i na promene potreba potrošača, ali i na načine njihove satisfakcije. Informatizacija društva utiče na promenu navika potrošača i celokupnog sistema potrošnje. Primena savremene informacione i komunikacione tehnologije danas je neophodan uslov za efikasno poslovanje avio-kompanija, hotela, putničkih agencija i drugih privrednih subjekata. Na razvijenim turističkim tržištima, prodaja usluga je u potpunosti pokrivena globalnim distributivnim sistemima i onlajn rezervacionim servisima. Preduzeća turističke privrede suočena su sa promenama navika i potreba turista, kao i sa konkurencijom, što govori o izrazitoj turbulentnosti turističkog tržišta. U posmatranim uslovima primena savremene tehnologije postaje pretpostavka opstanka, rasta i razvoja preduzeća. Jedan od glavnih izazova za preduzeća turističke privrede predstavljaju stalne tehnološke promene. Zapravo, informaciona tehnologija postaje osnova njihove delatnosti, tako da uspešno poslovanje svakog preduzeća turističke privrede sve više zavisi od uspešne primene informacione tehnologije u poslovanju (Bakić, 2003: 319). Poon na osnovu sumiranja svih tehnoloških dostignuća u turizmu posle Drugog svetskog rata, po intenzitetu uticaja, izdvaja sledeća dostignuća: 1. uvođenje prvih mlaznih aviona u redovan putnički saobraćaj, 1958. godine; 2. kompjuterizacija sistema plaćanja; 3. primena kompjuterske tehnologije u turističkom poslovanju; 4. suštinske promene u sistemu prodaje turističkih usluga; 5. deregulacija u oblasti avio-saobraćaja (Poon, 1998: 60). Razvoj turizma uslovljen je razvojem različitih vidova saobraćaja. Tri fenomena, koja su doprinela transformisanju individualnih putovanja u masovni turizam su: železnica i organizovanje dužih putovanja, automobil koji je zadovoljio individualnu turističku tražnju i avion koji je skratio vreme putovanja i „približio“ turističke destinacije emitivnim tržištima. Na osnovu navedenog može se zaključiti koliko je pojava i razvoj železnice, automobila i aviona uticala na transformisanje turizma u masovni fenomen. Engleski filozof Boks u svojoj knjizi Istorija civilizacije je naveo: „Lokomotiva je više doprinela zbližavanju ljudi, nego svi filozofi, pesnici i proroci od početka sveta“. Međutim, to se odCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

119

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

nosi ne samo na lokomotivu nego i na ostala saobraćajna sredstva, a naročito na razvoj i korišćenje aviona za prevoz turista. Inovacije i primena novih tehnoloških rešenja prisutne su u mnogim oblastima poslovanja i omogućavaju pojavu novih turističkih usluga, kao i poboljšanje kvaliteta postojećih usluga. Od velikog značaja je i dinamičan tehnološki razvoj u oblasti saobraćaja i saobraćajne infrastrukture koji može bitno doprineti pojavi novih proizvoda na turističkom tržištu, „približavajući“ emitivnim tržištima daleke turističke destinacije sniženjem cene avio-karata. Faktori koji utiču na stvaranje globalnog turističkog tržišta, promene u oblasti saobraćaja i relativno snižavanje troškova prevoza, doprinose rastućoj konkurenciji između turističkih destinacija u svetu. Poslednjih godina najveći uticaj na turističko tržište imale su low-cost avio-kompanije, kao i vozovi velikih brzina u mnogim državama Evropske unije. Promene u oblasti avio-saobraćaja, uz sve izraženiju tražnju za kraćim i čestim odmorima, utiču na povećanje turističke tražnje za dostupnim destinacijama. Povećava se turistička tražnja za velikim gradovima u odnosu na tražnju za planinskim ili ruralnim destinacijama. Kompjuterizacija sistema plaćanja imala je pozitivne efekte na poslovanje preduzeća turističke privrede, ali je najviše doprinela povećanju koristi turista. CardLink predstavlja jedan od privih sistema plaćanja zasnovanog na primeni kompjuterske tehnologije. Formiranjem posebnog kompjuterskog centra sa bazom podataka o korisnicima kartica i raspoloživim sredstvima, postavljen je postupak autorizacije i plaćanja, obezbeđena je daleko veća sigurnost u kontroli finansijskih tokova za zainteresovane privredne subjekte, kao i niz prednosti za korisnike, posebno u slučajevima gubitka ili krađe kartice. Deregulacija je dovela do velikih promena u oblasti avio-saobraćaja. Neke su se avio-kompanije spojile, neke su napustile tržište, dok su nove ušle na tržište. Iako je deregulacija tržišta uticala na smanjenje cena avio-karata, profiti avio-kompanija nisu se značajno smanjili jer su regulisane minimalne cene aviokarata prouzrokovale njihovo neefikasno poslovanje. 2. Uticaj razvoja i primene informaciono-komunikacione tehnologije na poslovanje hotela, Poon predstavlja kroz tri faze: 1. knjigovodstvena faza (računovodstvo, finansije, distribucija i prodaja); 2. administrativna faza (sve vrste rezervacija usluga, procesi poslovanja na recepciji podeljeni po fazama ciklusa turiste koji se prevashodno 120

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

odnose na različite evidencije i izveštaje uključujući „back office“ poslove kao i upravljanje smeštajem); 3. taktička faza (tehnika, tehnologija i telekomunikacioni sistemi, bezbednost, kontrola i nadzor) (Poon, 1998: 160). Savremene tendencije u prodaji usluga hotela karakteriše pojava novih sofisticiranih vidova prodaje zasnovanih na savremenoj informacionoj i komunikacionoj tehnologiji. Široka primena centralnih rezervacionih i globalnih distribucionih sistema kao dominantne tehnologije i u novije vreme primena interneta, govori u prilog činjenici da je turističko tržište formirano kao „elektronsko“, na kome se komunikacija i prodaja sve više obavljaju putem elektronskih medija (e-turizam). Elektronsko poslovanje u hotelskoj industriji vezuje se pre svega za onlajn rezervacije i interakciju sa gostima i partnerima. Gostima savremena kompjuterska tehnologija omogućava, uz pomoć terminala, samoregistraciju („self check-in“) i samoodjavljivanje („self check-out“ terminals). Cilj je jednostavno i brzo registrovanje gosta uz primenu bezgotovinske naplate, korišćenjem platnih kartica. U hotelskoj industriji je prisutna dinamična ekspanzija primene interneta. Snažne promene javljaju se prvenstveno u domenu promocije i prodaje zahvaljujući spremnosti sve većeg broja turista da koriste prednosti nove tehnologije za rezervisanje, kupovinu i plaćanje turističkih usluga. Internet je pružio mogućnost pristupa globalnom tržištu malim hotelima i novim turističkim destinacijama uz relativno niske troškove. Istovremeno, hotelima je nametnuta potreba za stalnim inovacijama u kanalima prodaje u skladu sa promenama u ponašanju turista i novim tehnološkim mogućnostima. Kao rezultat primene kompjuterskih tehnologija u turizmu nastali su kompjuterski rezervacioni sistemi, o kojima će više reči biti u nastavku.

Rezervacioni i globalni distributivni sistemi Informaciona tehnologija ima velike zasluge za dinamičan razvoj hotelske industrije u svetu. U nastavku navodimo tri inovativna talasa koja su uticala na razvoj poslovanja hotela poslednjih nekoliko decenija. 1) Prvi veliki uticaj informaciono-komunikacionih tehnologija na razvoj turizma, bio je nastanak kompjuterskog rezervacionog sistema (Computer Reservation System – CRS) sedamdesetih godina prošloga veka. Posmatrani sistem bio je razvijen za poslovanje avio-kompanija. Međutim, automatizacija poslovnih aktivnosti nije zaobišla ni hotelsku industriju. Hoteli su različite tiCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

121

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

pove svojih soba sa opisima i cenama unosili u slobodan prostor baze podataka centralnih rezervacionih sistema avio-kompanija. Njihova primena omogućila je hotelima da distribuiraju svoje usluge širokom auditorijumu putem turističkih agencija, koje su bile u mogućnosti da provere raspoloživost kapaciteta i izvrše rezervaciju većeg broja usluga putem terminala u svojim filijalama. Usled globalizacije tržišta centralni rezervacioni sistemi i globalni distributivni sistemi u turizmu predstavljaju sve značajniji oblik kominiciranja i distribucije. U najpoznatije hotelske centralne rezervacione sisteme se ubrajaju: “Holidex” (“Holiday Inn”), “Hilton” (“Hilton”) i “Marsha” (“Marriott”) koji omogućavaju internet vezu i informacije o svim objektima, smeštajnim kapacitetima po vrstama i tipovima objekata u okviru konkretnog hotelskog lanca. 2) Globalni distributivni sistemi razvili su se iz rezervacionih sistema aviokompanija. Razvoj rezervacionih sistema avio-kompanija vezuje se za tehnološki razvoj u avio-saobraćaju. Šezdesetih godina prošloga veka razvili su se i prvi rezervacioni sistemi avio-kompanija koji su objedinjavali ponudu samo jedne avio-kompanije. Oni su prvo instalirani na prodajnim mestima avio-kompanija, a zatim i u turističkim agencijama. Promene potreba turista uticale su na uključivanje i hotelskih i rent-a-car usluga u rezervacione sisteme avio-kompanija. Osnovni cilj uključivanja više turističkih usluga bio je pružanje kompletne usluge turistima na jednom mestu. Budući da su potrebe turista i dalje bile podložne promenama, rezervacioni sistemi avio-kompanija se udružuju i tako nastaju nacionalni rezervacioni sistemi koji su sadržali celokupnu turističku ponudu jedne zemlje. Nacionalni rezervacioni sistemi su prvo nastali u SAD. Na njihovim osnovama su nastali globalni distribucioni sistemi. Globalni distributivni sistem predstavlja mrežu koja povezuje i integriše rezervacione sisteme različitih preduzeća turističke privrede dolazeći do krajnjeg turiste posredstvom turističkih agencija (Petrović, 2006: 112). Danas u svetu postoji oko 25 globalnih distributivnih sistema, a najznačajniji su: Amadeus, Galileo International, Sabre i Worldspan. 3) Zahvaljujući primeni globalnih distributivnih sistema, mnoga preduzeća u turizmu su stekla konkurentsku prednost. Značaj kompjuterskih rezervacionih i globalno distributivnih sistema se smanjuje povećanjem primene interneta kao izvora informacija i kao kanala distribucije turističkih usluga. Danas, internet predstavlja najznačajni talas informaciono-komunikacione tehnologije koji utiče na poslovanje hotela.

122

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Sistem distribucije u hotelima determinisan je karakteristikama hotelskog proizvoda, zaposlenog osoblja koje je u direktnom kontaktu sa potrošačima, kao i karakteristikama tehnološke podrške u hotelu koja na svojevrstan način predstavlja direktan kanal distribucije. Naime, informaciona tehnologija, a posebno internet predstavlja veoma efikasan kanal komunikacije koji omogućava brzo informisanje velikog broja potencijalnih turista uz najniže troškove. Tokom vremena mnoge usluge globalnih distributivnih sistema postale su dostupne putem interneta. Tako, npr. globalni distributivni sistem SABRE preko veb portal Travelocity jedno je od najmoćnijih sredstava promocije i prodaje sa godišnjim prihodom od oko 2,5 milijarde dolara (Sabre Holdings Annual Report, 2005). Gallileo/Apollo preko web portala “Travelpoint”, a Amadeus preko portala Amadeus link omogućava potencijalnim turistima da pronađu raznovrsne informacije o ponudi preduzeća turističke privrede, kao i da ostvare rezervaciju njihovih usluga.

Turistički pretraživači i portali 1. Efikasno korištenje pretraživačkih alata na internetu je značajna karakteristika koju korisnici treba da poseduju u cilju što efikasnije upotrebe interneta kao izvora informacija. Istraživanjem korištenja pretraživačkih alata je potvrđeno da se u procesu pretraživanja interneta koristi veoma mali broj alata. Dominantan alat je Google, uz značajno manje korištenje Yahoo i MSN alata. Pretraživač je računarski program koji pomoću ključne reči traži specifične informacije i o rezultatima pretrage obaveštava korisnika. Iako svi pretraživači, u osnovi, imaju isti cilj, razlikuju se prema brzini pretrage, načinu prikazivanja podataka, veličini baze podataka i frekvenciji njenog osvežavanja Za sva pretraživanja, korisnici najčešće koriste jedan od četiri glavna pretraživača: Google (www.google.com), Yahoo (www.yahoo.com), Microsoft Network (www.msn.com) i Ask (www.ask.com). Međutim, postoji neverovatno veliki broj pretraživača i nekoliko različitih tipova. Jedan od tipova koristi kategorije ili klasifikacije. Primer ovakvog tipa pretraživača je Yahoo. Drugi tip koristi indekser (web crawler), koji pretražuje internet tražeći stranice koje će “indeksirati”. Ovoj grupi pripadaju Altavista (www.altavista.com), Infoseek (www.infoseek. com) i Excite (www.excite.com). Posmatrani tip pretraživača koristi algoritam ili računarski program u cilju pronalaska informacija, koje su neophodne korisniku.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

123

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Kao značajni domaći pretraživači izdvajaju se sledeći: www.krstarica.com (Krstarica je istovremeno i portal), www.radar.co.rs, www.srbijainfo.com, http:// srbija.aladin.info, www.virtuelnigrad.com 2. Preduzeća i drugi korisnici se susreću sa prevelikim količinama informacija koje se nalaze u brojnim dokumentima, e-porukama i bazama podataka. Da bi korisnik pronašao relevantne i tačne podatke potrebno mu je mnogo vremena i veoma često mora da pristupi mnogim sistemima. Jedan od načina da brzo i jednostavno pronađe neophodne podatke je da koristi portale. Dok pretraživači omogućavaju oblikovanje kriterijuma za pretraživanje i pretražuju sve web strane, portali organizuju web strane po temama i omogućavaju korisniku da jednostavnije i brže pronađe neophodne podatke. Svi portali se mogu podeliti na četiri tipa: 1. komercijalni portali – namenjeni su široj javnosti i sadrže različite načine za komunikaciju (Lycos i Microsoft Network); 2. portali bazirani na interesovanju – omogućavaju jedinstven pristup nekoj grupi ljudi koji imaju slična interesovanja (portali asocijacija); 3. korporativni portali – omogućavaju pristup ključnim poslovnim informacijama nekog preduzeća; 4. portali specijalizovani za privredne delatnosti – portal drumskog transporta, turistički portali i dr. (Rainer, Turban, 2009: 140). Postoji još jedan tip portala, čija se tehnologija razlikuje od tehnologije navedenih. U pitanju su mobilni portali, kojima se može pristupiti putem mobilnih telefona. Mobilne portale imaju i neki tradicionalni portali, kao što su Yahoo, AOL i MSN. Među prvim i najuspešnijim portalima bili su portali sa turističkom ponudom. Turistički portal predstavlja veb stranicu koja pruža izvore i informacije o turizmu. Obično nude najnovije vesti, istraživanja, statističke podatke i druge usluge. Među najznačajnijim domaćim turističkim portalima mogu se izdvojiti sledeći: www.portal-srbija.com, www.nis.yuportal.com, www.niscafe.com, www. naissus.info, www.serbia-hotel.org, www.turizamusrbiji.rs, www.turizam.co.rs, www.vodic.net, www.banje-srbije.com, www.serbianportal.net, w w w. s e r b i a n touristguide.com. Planiranje troškova promotivnih aktivnosti i određivanje veličine promotivnog budžeta u preduzećima turističke privrede zavisi od brojnih činilaca, kao što su raspoloživa sredstva, ostvareni poslovni rezultati, prethodna ulaganja, konkurencija i dr. Dok je pitanje finansiranja i organizacije obavljanja promotivnih 124

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

aktivnosti na nivou turističke destinacije najčešće definisano u okviru zakona o turizmu, odnosno pratećim aktom, izvori finansiranja promotivnih aktivnosti hotela i drugih preduzeća turističke privrede čine isključivo njihova finansijska sredstva. Hoteli najčešće svoje promotivne aktivnosti obavljaju preko interneta, zahvaljujući brojnim portalima koji nude usluge promotivnih aktivnosti. Uslovi i troškovi promotivnih aktivnosti na internetu odnosno nivo članarine zavisi od portala. Sa jedne strane, postoje besplatni turistički i drugi portali, kao što je www.turizam.co.rs, a sa druge strane, za prijavu za većinu portala neophodna su novčana sredstva. Na globalnom nivou, preko portala www.zurichsystems.com koji nudi usluge promocije i rezervacije uz konektovanje na globalne distributivne sistema kao što su Sabre, Worldspan, Amadeus, Gallileo, Pegasus internet distributivni sistem, hoteli se mogu učlaniti bez godišnjih i mesečnih pretplata. U ovom slučaju reč je o plaćanju samo nadoknada za automatizaciju pojedinačno kompletiranih rezervacija i transakcija, odnosno odgovarajućeg procenta od ukupno izvršenih rezervacija noćenja i nadoknada za sve rezervacije koje su generisane preko GDS-s i IDS (internet distributivnog sistema) po rezervaciji, a ne noćenju. Posmatrani portal, pored promocije, omogućava i rezervaciju smeštaja u hotelima u Beogradu, ali ne i u Nišu. Zbog visokih troškova poslovanja hotela, izdvajanja pojedinačnih hotela za promotivne aktivnosti su obično nedovoljna, pa u tom kontekstu dolaze do izražaja prednosti hotelskih lanaca koji na globalnom nivou predstavljaju šansu za promociju manjih, nezavisnih hotela. 3. Informacije o ponudi usluga koje pružaju preduzeća turističke privrede ne mogu uvek zadovoljiti potrebe turista za sveobuhvatnim, detaljnim i aktuelnim informacijama o određenoj turističkoj destinaciji. Iz navedenog razloga prisutne su internet turističke prezentacije zemlje, regiona, grada ili lokaliteta. U cilju pružanja navedenih informacija o gradu Nišu najveći značaj imaju nacionalna turistička organizacija (Turistička organizacija Srbije – www.serbiatourism.com) i turistička organizacija na nivou grada (Turistička organizacija Niš – www.nistourism.org).

Rezervacioni servisi 1. Korišćenje centralnih rezervacionih sistema nije pristupačno svim hotelima, zato što njihova primena zahteva velika finansijska sredstva. Nove tehnologije omogućavaju posetiocima veb stranica poređenje cena u pojedinačnim turističkim destinacijama po najrazličitijim kriterijumima. Moguće je kombiCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

125

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

novati ponude, sofisticirani veb sajtovi predlažu akcije, sugerišu najbolje izbore, posetioci hotela ocenjuju sadržaje i savetuju druge putnike u vezi sa planiranjem odmora u pojedinom objektu. Na internetu su sve više zastupljeniji samostalni rezervacioni sistemi. Među onima koji postoje u turizmu mogu se izdvojiti dva tipa: putnički i hotelski rezervacioni sistemi. Internet je idealno mesto za istraživanje, planiranje i organizovanje svakog putovanja. Putnički rezervacioni servisi omogućavaju korisnicima da kupe avionske karte, rezervišu hotelske sobe i iznajmljuju automobile. Većina njih nudi uslugu praćenja i obaveštavanja korisnika o ponudi avio-karte po nižoj ceni putem e-pošte. Putnički rezervacioni servisi koji nude sveobuhvatne onlajn usluge su Expedia.com, Travelocity.com i Orbitz.com. Sve velike avio-kompanije, hoteli, turističke i agencije za iznajmljivanje automobila nude svoje usluge putem interneta. Pored navedenih usluga, Priceline.com dozvoljava korisniku da odredi cenu koju je spreman da plati za avionsku kartu ili hotelski smeštaj, a zatim traži preduzeće turističke privrede čije se usluge uklapaju u tu cenu. Putnički rezervacioni servisi predstavljaju veb sajtove, koji pored usluga rezervacije smeštaja nude i rezervacije drugih usluga, kao što su rezervacija aviokarata, rent-a-cara, kruzing putovanja, ali i informacije o lokalnim atrakcijama, vodiče kroz destinaciju, regionalne i lokalne mape, izveštaje o lokalnom vremenu, kao i detaljna vozačka uputstva. Oni imaju za cilj da kroz objedinjavanje različitih usluga omoguće korisnicima bolji kvalitet usluga, a samim tim podstaknu veći obim onlajn prodaje za veći broj tržišta i različitih tržišnih segmenata (Đelić, 2005: 14). Među najznačajnijim putničkim rezervacionim servisima, koji nude bar jedan hotel u gradu Nišu, možemo izdvojiti sledeće: www.travel. yahoo.com (tri hotela), www.expedia.com (pet hotela), www.tripadvisor.com (12 hotela, hostela i motela), www.travelocity.com (tri hotela), www.teletnetholidays. com (15 hotela, hostela i motela). VisitSerbia.org je prvi onlajn putnički rezervacioni servis u našoj zemlji. On predstavlja i turistički portal koji pruža informacije o destinacijama u Srbiji na srpskom, engleskom, nemačkom i norveškom jeziku. Za sada rezervacioni sistem je samo na srpskom i engleskom jeziku. Imajući u vidu značaj pružanja informacija na jezicima korisnika, neophodno je posmatrani turistički portal, kao i rezervacioni sistem prevesti na druge jezike. Na internetu se mogu naći i rezervacioni servisi koji sebe predstavljaju kao onlajn sisteme, a nude oflajn rezervisanje, odnosno rezervacije se ostvaruju putem upita.

126

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

3. Među najznačajnije inostrane veb sajtove koji omogućavaju rezervaciju hotelskog smeštaja, a nude ponudu bar jednog hotela u Nišu, spadaju: www.booking.com (14 hotela, hostela i motela), www.hostelworld.com (13 hotela i motela), www.hostel.com (sedam hotela, hostela i motela), www.hotels.com (pet hotela). U Srbiji, hotelski rezervacioni servisi ne postoje u velikom broju. Domaći rezervacioni servisi koji pružaju usluge smeštaja u hotelima u Nišu su: www. serbia-hotel.org (14 hotela i hostela) i www.hoteli-srbije.co.rs (šest hotela) Činjenica da su samo hoteli na teritoriji grada Beograda koristili inostrane veb sajtove za distribuciju svojih usluga pre pet godina, a danas ih koristi većina hotela na teritoriji grada Niša, ukazuje da nove tehnologije, izražene kroz internet, sve više osvajaju i hotele na teritoriji grada Niša. U narednom periodu neophodno je da i ostali hoteli u Nišu i Srbiji počnu sa uvođenjem savremenih tehnologija.

Zaključak Značaj razvoja turizma i hotelske industrije za privredni razvoj grada Niša nameće hotelima potrebu korišćenja interneta kao sredstva komunikacije i distribucije usluga. Iako razvoj i primena informaciono-komunikacione tehnologije u hotelskoj industriji Srbije i grada Niša kasni nekoliko godina zbog objektivnih okolnosti, broj hotela koji nude informacije i mogućnost rezervacije svojih usluga putem interneta se povećava. Do pre nekoliko godina, na inostranim rezervacionim servisima bilo je prisutno nekoliko hotela iz Srbije i to su pretežno bili hoteli koji su poslovali u okviru nekog hotelskog lanca i nalazili su se u gradu Beogradu. Danas se na inostranim rezervacionim servisima nalaze i ponude hotela u gradu Nišu. Bez obzira na probleme sa kojima se suočavaju hoteli u primeni informacionokomunikacione tehnologije, značajna je činjenica da se iskristalisala svest o značaju interneta kao moćnog sredstva komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji Srbije, ali i grada Niša.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

127

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Literatura Bakić, O. (2003). Marketing u turizmu. Beograd: Ekonomski fakultet. Đelić, T. (2005). Savremene informacije i e-turizam. Turistički pregled, br. 3. Beograd: Ministarstvo trgovine, turizma i usluga. Internet World Stats (2011). Posećeno: 1. 6. 2011. URL: http:// www.internetworldstats .com/stats.htm. Petrović, J. (2006). Uticaj globalizacije na promene u turizmu. Ekonomske teme, br. 3: 109–118. Poon, A. (1998). Tourism, Tehnology and Competitive strategies. Oxford. C.A.B. International. Rainer, K. i Turban, E. (2009). Uvod u informacione sisteme. (prevodilac Hailović, R.). Beograd: Data status. Sabre Holdings Annual Report, 2005. Posećeno: 20. 5. 2011. URL: http://library. corporate-ir.net/library/73/730/73098/items/197260/2005AnnualReport. pdf.

Internet izvori http://www.portal-srbija.com http://www.nisyuportal.com http://www.travel.yahoo.com http://www.expedia.com http://www.tripadvisor.com http://www.travelocity.com http://www.teletnetholidays.com http://www.booking.com http://www.hostelworld.com http://www.hostel.com http://www.hotels.com http://www.serbia-hotel.org http://www.hoteli-srbije.co.rs 128

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Petrović, Marko Ivanović

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

Internet – medium of communication and distribution in hotel industry Summary: The internet is a public global communication system of interconnected computer networks and it is intended for exchange of information in different forms. It is often referred to as “network of networks” because it integrates thousands of different computer networks. Internet has proved to be a widespread medium and integral part of the habits of millions of users. Capabilities of the internet as an information and direct distribution channel are related to the development of a successful web site of tourism enterprises and tourist destinations on the local, national and global levels. On the one hand, internet allows companies the implementation of new pricing strategies and global market access. On the other hand, it allows potential tourists to obtain information about tourism offer, compare prices and quality of tourism services, book and purchase travel services and form their own travel arrangements through the Web site. Internet adoption in the hotel business is a significant element for achieving competitive advantages in the global and turbulent tourism market. The aim of this paper is to point out the hotel offer of the city of Niš on the internet and the importance of the future expansion of distribution and communication activities of the hotel the city of Niš on the global network. Key words: internet, hotels, tourism, city of Nis.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

129

Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji

130

Jelena Petrović, Marko Ivanović

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

PRIKAZ

Koordinate (medijske) participacije

Nico Carpentier, Media and Participation: A site of ideological-democratic struggle, Intellect Ltd, Chicago-Bristol, 2011

Jelena Kleut

Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu

U pojmove koji karakterišu diskurs nauke danas, kao što su interaktivnost, multimedijalnost, konvergencija i drugi, svakako spada i pojam participacije. Iako često upotrebljavani, ovi pojmovi se retko problematizuju, te bivaju uzeti „zdravo za gotovo“, kao samorazumljivi. U monografiji Media and Participation: A site of ideological-democratic struggle (Mediji i participacija: prostor ideološko-demokratske borbe), Niko Karpentije, predavač na Slobodnom univerzitetu u Briselu i na Univerzitetu u Lahborou i redovni saradnik CM-a, ustaje protiv ove samorazumljivosti i pokazuje da je neophodno čvršće uspostaviti koordinate pojma participacija. U te svrhe autor se opredeljuje za, kako sam objašnjava, „‘gust’ teorijski opis” koji podrazumeva arheologiju paradigmi, teorija i pravaca koji rasvetljavaju centralni pojam knjige. O širini i dubini ovog poduhvata svedoči prvo poglavlje, Definisanje participacije: interdisciplinarni pregled. U njemu autor diskutuje o načinima na koje se participacija promišlja u političkim naukama, posebno u teorijama demokratije, te razlikuje minimalističku od maksimalističke vizure. U prvoj je fokus na predstavljanju i delegiranju moći, na jednosmernoj makroparticipaciji, kao i na homogenoj narodnoj volji. Iz ove vizure, participacija građana posmatra se unutar okvira institucionalizovane politike. Sa druge strane, proširenje političkog na različite sfere društvenosti omogućava formulisanje maksimalističke demokratske participacije kao vizure putem koje se traga za ravnotežom između reprezentacije i participacije, kombinujući maCM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

131

Koordinate (medijske) participacije

Jelena Kleut

kro i mikroparticipaciju sa fokusom na dvosmernosti i višesmernosti, kao i na heterogenosti interesa u društvu. Upravo ovaj širi pristup omogućuje da se participacija proučava u različitim segmentima društvenog delovanja. Pomalo nestandardno, ali svakako zanimljivo sa stanovišta pojma participacije, Karpentije se okreće oblastima prostornog planiranja, međunarodnoj razvojnoj pomoći i oblastima umetnosti i muzeologije, da bi tek na kraju analizirao učešće u masovnom komuniciranju. Nijansirajući pojam participacije autor se prvo vraća teorijama o interakciji recipijenata i medijskih tekstova, tj. teorijama o aktivnoj publici koja pregovara sa ponuđenim, hegemonskim značenjima poruka. Međutim, oštro se protivi ideji da je svako dekodiranje participativno, pošto “čitanje”, koje Karpentije problematizuje kao pristup i interakciju, predstavlja nužni, ali ne i dovoljni uslov za učešće građana u medijskoj sferi. Pristup je baziran na prisustvu (npr. prisustvo u organizaciji ili prisustvo tehnologija), dok interakcija predstavlja ostvarivanje socio-komunikativnih veza. Brkanje pristupa, interakcije i participacije slabi „političnost“ participativnih praksi. Drugim korakom u nijansiranju pojma uspostavlja se razlika između participacije u medijima i participacije putem medija. Participacija putem medija odnosi se na prilike koje postoje za ostvarivanje medijski posredovanog učešća u javnosti kao i na mogućnosti samoreprezentovanja u različitim javnim prostorima. Participacija u medijima odnosi se na učešće u stvaranju medijskih sadržaja i na učešće u odlučivanju u medijskim organizacijama. Koristeći se ovako postavljenim analitičkim okvirom, Karpentije problematizuje maksimalističko-participativne pristupe u sferi masovnog komuniciranja u koje ubraja: 1) marksističke i anarhističke teorije, kao i sovjetsku teoriju štampe, 2) teorije javnog mnjenja i deliberacije, a potom i 3) integraciju teorija međunarodnog razvoja i participacije na primeru Novog svetskog informaciono-komunikacionog poretka. U nastavku se širina diskusije produbljuje analizom konkretnih medijskih praksi unutar kojih se artikuliše participacija, pri čemu je poseban akcenat stavljen na rizike urušavanja participatornog potencijala. Prva od ovih praksi, praksa alternativnih medija i medija zajednice ima elemente srodne naporima da se uspostavi novi svetski komunikacijski poredak, te se participacija u alternativnim medijima posmatra kao protivteža nemogućnosti određenih grupa da ostvare pristup mejnstrim medijima. Međutim, upozorava autor, mediji zajednice ponekad zapadaju u opasnost lokalizma i izolacije, a njihova rizomska organizacija, koja nastaje nasuprot hijerarhijskoj strukturi komercijalnih me132

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Kleut

Koordinate (medijske) participacije

dija i medijskih javnih servisa, dovodi do eluzivnosti koja može da onemogući stvaranje osnove za zajedničko delovanje. Druga praksa je ona koja se javlja u mejnstrim medijima u susretu profesionalnih komunikatora i “običnih ljudi” u žanrovima tok šou programa i rialiti televizije. Iako u ovim žanrovima publika dobija moć da artikuliše svoje stavove, njome upravljaju “nevidiljivi” producenti i organizatori programa, zbog čega se i dalje može govoriti o medijskom prostoru koji tek uz mnoga ograničenja daje glas građanima. Na kraju, treća praksa, praksa onlajn komuniciranja “mnogih sa mnogima”, liberalizuje i učešće u (novom) mediju i učešće putem (novih) medija, ali ostaje i ključan faktor homogenizacije. Osnovna ideja iza ove analize, ujedno i jedna od centralnih ideja knjige, jeste da je potreban pristup koji će razlikovati autentičnu participaciju od pseudoparticipacije i koji će kroz detaljnu analizu konkretnih praksi ustanoviti koji su participativni potencijali suštinski realizovani i na koji način. Naizgled jednostavan, ovaj akademski zadatak ujedno obuhvata i politiku označavanja. Kako smatra Karpentije, „naše demokratske prakse su, makar delimično, strukturirane načinom na koji mislimo o participaciji“, i zato „način na koji definišemo participaciju nije samo rezultat političko-ideološke borbe, već njen integralni sastojak”. Drugim rečima, ukoliko akademska zajednica određene prakse svrsta u participativne, ona ih ujedno legitimiše kao takve. Karpentije, kao nedvosmisleni učenik kritičkih mislilaca, ovim sugeriše da je i na nauci odgovornost da traga za kontrahegemonskim delovanjem i da time, ma kako idealistički to zvučalo, zagovara ravnomerniju distribuciju moći u društvu. Iako naizgled deluje da su teorijske kontroverze i akademske diskusije iscrpljene uvodnim teorijskim poglavljem i njegovim zaključnim delom, Karpentije nastavlja linijom “gustog” teorijskog opisa i u narednih pet poglavlja koncept participacije povezuje sa drugim pojmovima (to su, prema redosledu poglavlja: moć, identitet, organizacija, tehnologija i kvalitet). Ova poglavlja takođe dopunjuje empirijski bogatim studijama slučaja. U poglavlju naslovljenom Ključna reč – moć autor se opredeljuje za strateški model moći koji razvijaju poststrukturalisti, poput Fukoa, te posmatra moć kao produktivnu, a odnose moći kao mobilne i višesmerne. Oslanjajući se na takođe fukoovsku distinkciju između diskurzivne i materijalne moći, analizira dva televizijska programa: flamanski tok šou Jan Publiek, u kojem aktivno učestvuje publika u studiju, i Barometer, koji čine video zapisi koje građani pripremaju uz pomoć produkcijskog tima belgijske televizije VRT. U obe studije slučaja Karpentije analizira odnose koji se uspostavljaju između “običnih građana” i CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

133

Koordinate (medijske) participacije

Jelena Kleut

medijskih profesionalaca, sa posebnim osvrtom na tehnike menadžmenta – pripremu učesnika, uspostavljanje pravila, pomoć pri montaži video zapisa – koji ostaju iza kulisa i koji predstavljaju osnovu iz koje profesionalci crpe moć kojoj “obični učesnici” u ovim naizgled participatornim medijskim formatima retko uspevaju da se suprotstave. Sledeće poglavlje, pod nazivom Ključna reč – identitet, naglašava da u participativnim procesima subjekatske pozicije imaju važnu ulogu. Autora posebno zanima način na koji su pozicije „običnih“ ljudi i njihovo autentično iskustvo svakodnevnog života konstruisane u odnosu na društvene elite. Karpentije se ponovo vraća na program Jan Publiek i na osnovu serije intervjua sa „običnim“ učesnicima analizira kako njihovi identiteti nastaju u odnosu na druge učesnike: slavne ličnosti, eksperte i medijske profesionalce. Druga studija slučaja u ovom poglavlju bavi se rialiti programom Temptation Island („Ostrvo iskušenja“) kao primerom minimalističke participacije. Fanovi okupljeni na forumima deidentifikuju se sa učesnicima programa čija vernost biva stavljena na iskušenje, čime se potvrđuje hegemonska interpretacija idealne veze. U petom poglavlju (Ključna reč – organizacija) fokus je na medijskim organizacijama i načinima na koje struktura utiče na participaciju. Analiza je utemeljena u Delezovim i Gatarijevim konceptima rizoma i mašine. Karpentije organizacije posmatra kao „diskurzivne mašine“, i time pitanju na koji način se proizvode (medijski sadržaji) dodaje i pitanje načina na koji se sama proizvodnja poima unutar organizacija. Tako posmatrano, različito postavljeni zahtevi za participativnošću čine diskurzivni element organizacija. U studijama slučaja analiziran je BBC-jev program Video nation („Video nacija“), kao i mreža šest belgijskih radio stanica okupljenih unutar Radio Swap-a. Šesto poglavlje, Ključna reč – tehnologija, bavi se načinima na koje tehnološki napredak maksimalizuje i/ili strukturira participatorni potencijal medija, ali i pitanjem neutralnosti tehnologija, koje su i same predmet hegemonskih projekata pošto su neminovno situirane u društvene kontekste. U svakako najzanimljivijoj studiji slučaja Karpentije iz više uglova analizira pojavu čehoslovačkog Kinoautomata na Ekspo izložbi u Montrealu 1967. godine. Ova tehnologija omogućavala je gledaocima u posebno konstruisanoj bioskopskoj sali da biraju mogući tok priče interaktivnog filma Kinoautomat – One man and his house (Jedan čovek i njegova kuća). Dok prethodne ključne reči predstavljaju matricu oko koje se relativno učestalo problematizuje koncept participacije, poslednja ključna reč zasigurno donosi novinu u semantičko polje ovog pojma. U poglavlju Ključna reč – kvali134

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Jelena Kleut

Koordinate (medijske) participacije

tet, koje je delom zasnovano na tekstu koji je objavljen upravo u ovom časopisu (CM, br. 13), Karpentije odgovara na pitanje: šta čini demokratski kvalitet medija. U prvoj studiji slučaja bavi se belgijskom platformom 16plus, koja funkcioniše po sličnom principu kao Youtube, i ponovo programom Barometer, pokazujući da publika s rezervom posmatra ove oblike participatorne prakse pošto kvalitet amaterskih video zapisa posmatra iz ugla kvaliteta mejnstrim produkcije. U drugoj studiji slučaja, fokus je na načinu na koje proizvođači unutar alternativnih medija diskurzivno konstruišu kvalitet, pregovarajući između dominantnih estetskih definicija i participatornog kvaliteta. U kratkom zaključku autor povezuje ključne pojmove u niz strukturnih elemenata koji (ko)konstruišu participativne procese i njihov intenzitet, zaokružujući time navigacioni sistem kojim se uspostavljaju koordinate pojma participacije. Knjiga Media and Participation ističe se obimnošću zahvata, koji čine temeljan i problemski orijentisan pregled prethodne literature, originalni autorovi uvidi i studije slučaja. Promišljanje participacije u širokom, ne samo medijskom kontekstu čini ovu knjigu podjednako relevantnom i za komunikologe i za istraživače iz drugih društvenih i humanističkih disciplina u kojima je ovaj koncept pronašao svoje mesto. Kao posebnu vrednost, dodajmo i to da aktuelnost teme kojom se bavi nije sprečila Karpentijea da traga za kontinuitetom i u teorijskom smislu i u pogledu analize participativnih praksi od filma do onlajn komuniciranja.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

135

Koordinate (medijske) participacije

136

Jelena Kleut

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

PRIKAZ

Estetika terorizma kao medijski fenomen

dr Vladislav Šćepanović, Medijski spektakl i destrukcija: estetika destrukcije i spektakularizacija stvarnosti : 11. septembar kao medijski fenomen, Univerzitet umetnosti – Službeni glasnik, Beograd, 2010

Suzana Obradović Umetnik Vladislav Šćepanović je viđenje teme Medijski spektakl i destrukcija izrazio i kroz izložbu slika. On uzima za svoj predmet simulakrumski svet masovnih medija i razotkriva sisteme dominacije i eksploatacije u savremenom društvu. Šćepanovićeva kritika i u slikama, pre svega, okrenuta je prema medijskoj estetici koja je prvi ešalon, avangarda, korporativnog kapitalizma i globalne hegemonije. Završio je Fakultet likovnih umetnosti na Cetinju i postdiplomske studije na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu gde radi kao docent na predmetu Crtanje i slikanje. Doktorirao je 2009. na interdisciplinarnim studijama Univerziteta umetnosti u Beogradu, Oblast teorija umetnosti i medija. Izlagao je na dvadeset samostalnih i više kolektivnih izložbi u zemlji i inostranstvu. Objavio je više naučnih radova i jednu monografiju iz Oblasti teorije umetnosti i medija. Knjiga Vladislava Šćepanovića Medijski spektakl i destrukcija govori na koji način estetika destrukcije i spektakularizacija stvarnosti u medijskom društvu utiču na stvaranje globalnog ambijenta, koji služi dominantnim ideologijama, idejama, mišljenjima, bilo da su u oblasti kulture ili politike. Autor povezuje estetiku, teoriju umetnosti i kulture sa jedne strane i teoriju medija sa druge strane. U spektakularizovanom društvu sve zavisi od reklame, biznisa, ideologije pa ni tragedija ne može da izbegne takvo predstavljanje. Šćepanović obrazlaže pitanja medijskog spektakla i destrukcije na primeru 11. septembra, događaja CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

137

Estetika terorizma kao medijski fenomen

Suzana Obradović

koji se odigrao u SAD 2001, a koji je medijski upotrebljen za legitimizaciju interesa vladajuće elite. Polje spektakla vidi kao pogodno i za teroriste jer je taj događaj iskorišćen i za njihovu promociju. Autor pokazuje da je 11. septembar jedan od ključnih događaja u promociji destrukcije i spektakularizacije stvarnosti, a na kraju razmatra i da li je taj događaj, u stvari, umetničko delo. Kroz ceo tekst se provlači pitanje sprege moći i medija. U knjizi je dato i stanovište da se mediji koriste u svrhu pravdanja destrukcije koja će se javnosti u estetizovanoj formi predstaviti kao nešto dobro i pravedno, pre svega u priči o „opravdanom“ terorizmu koje zapadne sile vrše nad drugim zemljama. Pitanja i probleme medijskog spektakla i destrukcije Šćepanović je izneo u pet celina – spektakularizacija stvarnosti, spektakl teror i mediji, estetika destrukcije, umetnost i destrukcija i 11. septembar kao medijski fenomen. U prvom poglavlju Spektakularizacija stvarnosti analizira društvene okolnosti koje stvaraju pogodnu klimu za razvijanje estetike destrukcije. Šćepanović se na početku poziva na Deborovu knjigu Društvo spektakla sa čijom objavom se 1967. godine i javlja pojam spektakla. Debor deli spektakl na koncentrovani i difuzni. Koncentrovani spektakl, karakterističan je za birokratske sisteme i on ne može da opstane bez otvorene represije, nasilja. On način realizovanja sistema koncentrovanog spektakla vidi u ponudi idealizovanih prizora koji treba da budu ostvareni u dugoročnoj strategiji, a za koje ljudi moraju biti spremni da istrpe sve teškoće. Masama vlast ne ostavlja izbor jer sama čini sve izbore. Difuzni spektakl, po mišljenju Debora, u vezi je sa robnim obiljem i za stabilne uslove razvoja modernog kapitalizma. Tu svaka roba afirmiše veličinu ukupne robne proizvodnje, a spektakl je njen glamurozni, reklamni katalog. Vreme ova dva vida spektakla je prošlo i sa postmodernim dobom nastupilo je vreme imperijalnog spektakla. U spektakularizaciji stvarnosti iščezava sve ovo što se zamišlja kao javna sfera. Integrisani spektakl, nastavljajući ono što je difuzni započeo, uništava svaki kolektivni oblik društva, individualizujući društvene aktere pred njihovim video ekranima i ostalim tehnološkim dostignućima. U isto vreme, sledeći koncentrovani oblik, nameće novo masovno društvo, novu jednoobraznost delanja i mišljenja. Počeci stvaranja društva spektakla mogu se pripisati nastanku fotografije, koja je počela oblikovanjem nove realnosti, a zatim su nastavili radio, film, ma­ sov­na štampa, televizija i kompjuterska tehnologija. Spektakularizovana stvarnost nije vezana samo za medije već za mnoge aspekte života koji se razvijaju pod medisjkim uticajem. To je stvarnost zasnovana na medijskim prizorima, koji sve više oblikuju našu realnost, jer su postali dominantni. 138

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Suzana Obradović

Estetika terorizma kao medijski fenomen

Autor se osvrće na odnos televizije i spektakla jer kako iznosi „televizija je najpopularnija zabava na svetu“. Ako pogledamo statističke podatke koji su objavljeni krajem 2009. godine Srbija zauzima prvo mesto po prosečnom gledanju televizije posmatrajući stanovništvo iznad petnaest godina. Neki stručnjaci to tumače viškom slobodnog vremena usled nezaposlenosti, neki nedostatkom novca za bolje sadržaje, a neki da televiziju koristimo kao izvor informacija dok razvijene zemlje više upotrebljavaju internet. Televizor je zamenio centralni sto u kući oko koga se okupljala porodica, ali on, prema rečima Gintera Andersa, nije postao pravi centar porodice. Šćepanović se osvrće sa stanovištva spektakla i govori o pseudofamilijarizaciji TV spektakla. On kaže da su „članovi porodice, u najboljem slučaju, istovremeno uključeni u carstvo spektakla, svet koji ne dele ni sa kim u stvarnom životu, ali u spektakularizovanoj stvarnosti oni taj svet dele sa milion konzumenata. Samim tim, porodica je prestrukturisana u publiku, a dnevna soba u sobu za gledanje“. Ko hoće da zna čega ima napolju, taj treba da ide kući, gde događaji čekaju da budu viđeni, zaključuje Šćepanović. U drugom poglavlju Spektakl, teror i mediji Šćepanović analizira odnos terora i savremenog postmodernog društva. Ljudi su danas fascinirani terorizmom, iako su naši životi ugroženi bolestima, raznim nesrećama. Šćepanović u tome vidi dva uzroka. Prvi je vođen težnjama nedržavnog i antihegemonističkog delovanja, a drugi interesima moćnih političkih i ekonomskih elita. Fascinaciju terorizmom, kako medija tako i posmatrača, iskoristile su vodeće globalne elite, kako bi kreirale i konstruisale javno mnjenje u pravcu delovanja svojih ciljeva. Terorizam postaje paravan za potčinjavanje i destrukciju od dominantnih sistema, kako svog naroda tako i zemalja koje su označene kao terorističke. To je način da se skrene tema sa realnih problema, kako bi se menjali zakoni, pribavljala sve veća moć, a građanima smanjivala sloboda. To se radi na račun straha od terorizma koji se neprestano i organizovano promoviše u medijima. Šćepanovićev stav je da je postmodernizam stanje, a ne epoha koja se u značajnom obimu implementirala u društvo nakon što su se modernistički oblici dva spektakla (koncentrovanog i difuznog) integrisali usled pada Berlinskog zida, a informatičko društvo preuzelo primat nad industrijskim. I terorizam prelazi iz svog dotadašnjeg u postmoderni oblik, a kao najbolji primer takvog delovanja navodi Al Kaidu. Jedan od glavnih odlika takvog terorizma je simbioza medija i terorizma, samim tim čoveka i tehnologije. Šćepanović ukratko predstavlja rad te terorističke grupe, kao i pomoći koju imaju zahvaljujući sve naprednijoj tehnologiji.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

139

Estetika terorizma kao medijski fenomen

Suzana Obradović

U trećem poglavlju Estetika destrukcije, osim istorijskog prikaza razvoja estetike kao filozofske discipline, prikazan je i sociološki aspekt estetike i njeno mesto i delovanje u industrijskom i informatičkom dobu. Autor estetiku ne ograničava na lepo, kako prirodno tako i umetničko. Govori o specifičnom polju medijske estetike – estetike destrukcije. Estetika je postala „službenica interesa moći i kapitala“. Estetika destrukcije ne obuhvata samo ružnoću i razaranje, već i mnoge oblike, „nečistog uživanja i prolazne lepote“. Ona se onda sve više vezuje za zabavu, reklamu, propagandu ili zadovoljenje seksualnih želja preko slika, ali i industrijskih proizvoda koje nam nude masovni mediji i kulturna industrija. Autor akcenat stavlja na medijsku estetiku jer je „najzastupljenija i osnovana paradigma celokupne spektakularizacije“. Kao i mediji, estetika se menja što je i uslov njenog opstanka na tržištu. Područje na kojem se estetsko najviše širi i pridobija nove predmete jeste polje novih medija. Preko televizije, mobilne telefonije, interneta, informacija poprima estetsko svojstvo, tako da vizuelno predstavlja nešto virtuelno, dajući mi utisak realnosti. Kapital je uzrok masovne estetizacije, ističe Šćepanović. Medijske industrije su shvatile da slika prodaje robu, a samim tim estetsko postaje i dominantno obeležje. Sve se estetizuje, pa i rat i razaranje, koje treba predstaviti u što primamljivijem svojstvu, kao bi mnoge industrije koje se baziraju na otvorenoj destrukciji profitirale. Mediji i terorizam su „u simbiozi“. Teroristi su shvatili da prave masovne medijske događaje, i da je takva estetika kompatibilna sa medijskom estetikom destrukcije i spektakla. Razvojem tehnologije mediji mogu da prenose događaje uživo, tako da se utrkuju sa konkurencijom ko će da ima pravovremene informacije. Kada slike destrukcije prestanu, mediji se prebacuju na efekte destrukcije kako bi što duže održali pažnju publike. Ne predstavlja se šira slika dešavanja koja je suština svake priče, već se užom slikom i neistraživanjem ide na trivijalnost kako bi se zadovoljila većina gledalaca. Šćepanović se osvrće i na produkciju holivudskih filmova – od fascinacije terorizmom još za vreme Drugog svetskog rata i filma Saboteur Alfreda Hičkoka. U filmovima i dokumentarnim emisijama prisutna je teza o suludim liderima zemalja ili organizacija koje se ne uklapaju u novi svetski poredak i žele da unište „zapadne vrednosti“. Estetizacijom politike i interesa moćnih preko filmske industrije, stvara se sve veći javni strah od novih terorističkih napada, što je kako navodi autor, neka vrsta „kulturne paranoje“, koja treba da olakša i da smisao vojnom delovanju, učini ga „normalnim“ i „iščekivanim“ zbog „opšte bezbednosti“. 140

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Suzana Obradović

Estetika terorizma kao medijski fenomen

U četvrtom poglavlju Umetnost i destrukcija analizirana je umetnost i njen odnos prema estetskom, kao i moguće delovanje u odnosu na društvene norme. Sa tehnološkim napretkom i promenjenim uslovima života, i sama umetnost se menja, kao što se promenilo njeno mesto u društvu. Umetnost je predstavljena kao jedan od retkih prostora ekspresije i slobodnog delovanja pojedinaca i interesnih zajednica. Umetnost deluje horizontalno, vertikalno i u integrativnom pravcu. Destrukciju u umetnosti autor vidi kao konstruktivnu, za razliku od destrukcije u medijima, politici i celokupnog sveta tržišta. Umetnost u savremenom svetu može postojati jedino kao destruktivna, kritička i subverzivna, a nikako kao zastupnik i podanik društva. Jer, ako bi bilo suprotno, umetnost bi zavisila od društva i stvarala bi estetsku dimenziju – ideologiju spektakla. Nije dato viđenje masovne umetnosti i šta se sve danas prikazuje kao umetničko. U poslednjem poglavlju 11. septembar kao medijski fenomen na primeru terorističkog napada na Svetski trgovinski centar i Pentagon 2001. godine koji je medijski estetizovan, dokazuje osnovnu hipotezu o estetici destrukcije, kao dominantnoj paradigmi u spektakularizovanoj stvarnosti. Snimci i slike tog događaja ponavljaju se u medijima postajući simbol destrukcije spektakla, učvršćujući se u red već dobro poznatih kao što su: ubistvo Kenedija, slike iz Vijetnama, eksplozija satelita Čelendžer, smrt princeze Dajane, Zalivskog rata... Tri dana su američki mediji prenosili događaje u vezi sa napadom, bez i jedne reklamne pauze, što je još jednom pokazalo ogromnu spektakularnu dimenziju događaja. Šćepanović navodi melodramu kao jedan od najvažnijih oblika delovanja medijske kulture u očuvanju i promovisanju dominantnih vrednosti sistema. Taj diskurs je korišćen kako bi promovisao nacionalni identitet, herojstvo i locirao neprijatelja nakon napada na Svetski trgovinski centar. Osnovne karakteristike melodrame su da preko izazvanih emocija konstruiše neprijatelja, napravi razliku između dobra i zla i postavi okvire istine i pravde. Mediji su u promovisanju ovog spektakla destrukcije imali važan udeo. Parole poput „Rat u Americi“, „Američki novi rat“ i ostali slogani koji su preplavili svetske, a naročito američke medije nakon terorističkog napada, širile su ratnu propagandu koja je trebalo da da legitimnost za rat koji se spremao. Autor navodi da je diskurs koji se javlja u vestern filmovima kao što je „traži se živ ili mrtav“, ponovo oživeo u govoru američkih političara. Vestern je neka vrsta personifikacije američkog identiteta, stvorenog na medijskoj, romansiranoj i mitskoj konstrukciji istorije. Džordž Buš je u svom govoru u kongresu 20. septembru 2001. naglasio da je povukao liniju između onih koji podržavaju CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

141

Estetika terorizma kao medijski fenomen

Suzana Obradović

terorizam i onih koji su spremni da se bore protiv njega. Izjavom „ili ste sa nama ili ste protiv nas“, on podstiče modele vestern ikonografije o sukobu dobra i zla, i čoveku sa revolverom u ruci koji je odlučio da zakon preuzme u svoje ruke (mimo međunarodnih institucija). U medijskoj reprezentaciji Al Kaida i talibani šalju drugačiju poruku od supersile, koja u svojim medijskim reprezentacijama obiluje spektaklom visoke tehnologije. To je neka vrsta rata slikama, jer oni minimalizmom predstavljaju svoj imidž (prikazani su u nošnjama iz predmodernog vremena, sa bradama koje treba da podsećaju na drevne mudrace) koji asocira na očišćenost od savremenog konzumerističkog sveta. Na javnom mnjenju je da odluči kome će dati simpatije i sa kojim modelom će se identifikovati. Šćepanović pokreće pitanje velikih narativa i promovisanje „istine“ preko medija. Mediji su prvi saopštili istinu o napadu na Svetski trgovinski centar i Pentagon pre bilo kakve stručne komisije i temeljnije analize. Javnost je po nalogu medijskih urednika bila obaveštena o tome ko je izveo napad, a uređivačka politika zavisi od vlasnika medija odnosno onih koji kontrolišu medije. Upotrebljen je događaj na način koji odgovara političkoj eliti. Najveći paradoks, smatra autor, je to što su fotografije osumnjičenih na kojima su slike ljudi za koje je dokazano da nisu učestvovali u napadu nisu povučene iz medija do današnjih dana. Mediji su tokom rata u Avganistanu i Iraku nastavili sa spektaklom koji podržava razaranja. Spektaklu nije u interesu da prikaže kovčege sa mrtvim vojnicima koji se vraćaju kući. Takva priča nije spektakularna. Sada se daje drugačija slika, drugačiji je pristup mediji kada se gleda „naš“ napad na drugu stranu. Rat je postao rat za mir, okupacije Avganistana i Iraka postale su oslobođenje, a uništavanje hrane i vode postale su humanitarne akcije i, na kraju, ubistva civila i razaranje zemalja postali su uslovi za stvaranje demokratije i slobode. Autor izdvaja i misteriozne elemente u medijskoj reprezentaciji 11. septembra kao što su krstovi nađeni u ruševinama, misterija broja 11, misteriozni znaci neposredno pre napada, fantastične slike i objekti snimljeni tokom napada i sl. Šćepanović zaključuje da ako gledamo čudovišta ili misteriozne znakove prezentovane preko medija, nećemo se pokrenuti na ozbiljnije razumevanje pojava, već ćemo pokušati da utolimo onu glad za senzacijama i banalnom estetizacijom koja je „tako karakteristična za naše vreme“. Autor postavlja pitanje da li događaj kakav je 11. septembar može biti umetničko delo. On ovaj događaj tretira kao „medijski performans a koji je 142

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Suzana Obradović

Estetika terorizma kao medijski fenomen

neosporno napravljen po eklektičkim modelima globalne medijske kulture, ali i autonomnim kulturnim narativima iz nasleđa kulture iz koje je napad lociran“. Gledati preko medija znači biti na sigurnom, odvojen od onog što može biti potencijalno opasno za nas, dakle uživati u destrukciji bez konsekvenci. Što je performans spektakularniji to je veći medijski interes. Neki autori smatraju da su teroristi izveli efekat koji prevazilazi granice mogućeg, što je ono što je po njihovom mišljenju ono čemu teži umetnost. Šćepanović smatra da je ono što je mnoge zavelo da teroristički čin vide kao umetničko delo visoka estetizovanost samog događaja, proizvedena mnogobrojnim medijskim prezentacijama. Autor smatra da je umetnost pozitivna strana društva pa nikako ovom činu ne može da pripiše umetnički karakter. Šćepanović u knjizi Medijski spektakl i destrukcija pokazuje da je estetika u informatičkom dobu daleko šira od umetnosti i da je često u medijima korišćena u svrhu promovisanja sumnjivih i često destruktivnih vrednosti. Medijski spektakl i destrukcija nas podseća da nismo svesni neslobode izbora u današnjem društvu, ali ne ukazuje na to da li možemo da se snađemo u toj neslobodi i kako da to uradimo. Tekst može svakog da podseti da bi trebalo da se vrati sopstvenim željama, a ne da bude ispunjen medijski stvorenim željama.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

143

Estetika terorizma kao medijski fenomen

144

Suzana Obradović

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

Uputstvo autorima Časopis CM objavljuje teorijske radove, pregledne radove i izvorne istraživačke radove, iz naučnih disciplina relevantnih za oblast upravljanja komuniciranjem. Pored toga CM objavljuje i aktuelne stručne radove, prevedene radove, tematske bibliografije, prikaze knjiga, izveštaje, stručne informacije i strukovne vesti. Za objavljivanje u časopisu prihvataju se isključivo originalni radovi koji nisu prethodno objavljivani i nisu istovremeno podneti za objavljivanje negde drugde, što autor garantuje slanjem rada. Svi radovi se anonimno recenziraju, posle čega redakcija donosi odluku o objavljivanju i o tome obaveštava autora u roku od najviše šest meseci. Rukopisi se šalju elektronskom poštom. Adresa redakcije je:  entar za usmeravanje komunikacija d.o.o, Maksima Gorkog 32, C 21000 Novi Sad, Srbija; E-mail: [email protected] . Rad priložen za objavljivanje treba da bude pripremljen prema standardima časopisa CM da bi bio uključen u proceduru recenziranja. Neodgovarajuće pripremljeni rukopisi biće vraćeni autoru na doradu.

Standardi za pripremu rada Obim i font. Rad treba da bude pripremljen u programu Microsoft Word, format stranice A4, font Times New Roman, (font size: 11), tastatura Serbian (Latin), jednostrukog proreda (Line spacing: Single). Maksimalni obim originalnih naučnih i preglednih radova je 24 strane), stručnih i prevedenih radova do 6 strana, izveštaja, prikaza, tematskih bibliografija 2 do 3 strane. Naslov rada. Ispod naslova rada piše se ime (imena) autora i pun naziv institucija (institucije) u kojoj radi (rade). Uz ime autora (prvog autora) treba staviti fusnotu koja sadrži elektronsku adresu autora. Ukoliko rad potiče iz doktorske ili magistarske teze u fusnoti treba da stoji i naziv teze, mesto i fakultet na kojem je odbranjena. Za radove koji potiču iz istraživačkih projekata treba navesti naziv i broj projekta, finansijera i instituciju u kojoj se realizuje.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

145

Uputstvo autorima

Rezime. Rezime dužine 150-300 reči nalazi se ispod naslova rada i sadrži cilj rada, primenjene metode, glavne rezultate i zaključke. Rezime (summary) u proširenom obliku (do 1/10 dužine rada), uz naslov teksta i ključne reči na engleskom jeziku nalazi se na kraju rada. Ključne reči. Ključne reči (najviše deset) se navode iza rezimea. Pišu se malim slovima i odvojene su kosom crtom. Rezime i ključne reči treba da budu na srpskom i jednom od svetskih jezika. Osnovni tekst. Radove treba pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje uvodni deo s određenjem cilja ili problema rada, opis metodologije, prikaz dobijenih rezultata, kao i diskusiju rezultata sa zaključcima i implikacijama. Reference u tekstu. Kada se citira referenca unutar teksta, koristiti: (prezime autora, godina izdanja). Ako autori iz različitih referenci imaju isto prezime, koristiti i inicijale autorovog imena u citatu, npr. (Hamilton, C. L., 1994) odnosno C. L. Hamilton (1994). Ako se dva ili više autora citiraju na istom mestu, treba ih navesti abecednim redom u okviru istog citata, razdvojene tačkazarezom, npr. (Brown 1991; Smith 2003). Strana imena pisati transkribovana, a kod prvog navođenja iza imena u zagradi staviti ime u originalu uz godinu publikovanja rada, npr. Pijaže (Piaget, 1960). Kada su dva autora rada, navode se prezimena oba, dok se u slučaju većeg broja autora navodi prezime prvog i skraćenica „i sar.’’. Citati. Citate ubaciti na za to odgovarajuća mesta u tekstu dokumenta (vidi primere). Svaki citat, bez obzira na dužinu, treba da prati referenca sa brojem strane uz obavezne znakove navoda na početku i na kraju citata. Za svaki citat duži od 350 znakova autor mora da ima i da priloži pismeno odobrenje vlasnika autorskih prava. Kod citiranja ili pozivanja na izvor iza citata navesti u zagradi prezime autora, godinu izdanja i stranicu, pismom kojim je štampan izvor na koji se poziva. Primer: (Veber, 1976: 341); (Weber, 1989: 59). Spisak literature / Lista referenci. Prikupiti pune bibliografske podatke izvora iz kog su preuzete informacije, uključujući i brojeve relevantnih stranica. Lista referenci sadrži samo knjige, članke i dr. izvore citirane u tekstu. Za razliku 146

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija



Uputstvo autorima

od nje, bibliografija/spisak literature predstavlja spisak relevantnih izvora ili materijala za dalje čitanje. Na kraju teksta treba priložiti spisak literature koja je navođena u tekstu. Kod navođenja literature u spisku literature na kraju spisa takođe se koristiti pismom kojim je štampan izvor na koji se poziva. Lista referenci se organizuje abecednim redom po prezimenu autora. Kada delo nema autora, navodi se naslov dela i sortira u listi ili bibliografiji prema prvoj reči u naslovu, sa uvlačenjem drugog i narednih redova reference (Word: Format/ paragraf/indentation/ special: hanging), na način kako je to prikazano u primerima, kako bi se naglasio abecedni red. Kada je u pitanju delo više autora, u slučajevima sa dva do pet autora dela, navode se prezimena i inicijali svih, dok se u slučaju šest i više autora navodi prezime i inicijali prvog i skraćenica‚ „i sar.‘‘. Kada se isti autor navodi više puta, poštuje se redosled godina u kojima su radovi publikovani. Ukoliko se navodi veći broj radova istog autora publikovanih u istoj godini, radovi treba da budu označeni slovima uz godinu izdanja npr. 1999a, 1999b... Navođenje neobjavljenih radova nije poželjno, a ukoliko je neophodno treba navesti što potpunije podatke o izvoru. Ako je u pitanju knjiga, „bibliografski podaci” treba da sadrže: Prezime, inicijale autora/urednika (godinu izdanja). Naslov dela. Mesto izdavanja: Izdavač. Primeri: Bausch, P, Haughey M. i Hourihan M. (2004). We Blog: Publishing Online with Weblogs. NY: L&A Associates. Conway F. i Siegelman J. (2005). Dark Hero of the Information Age. New York: Perseus Group. Guerin, W. L. i sar. (2005). A handbook of critical approaches to literature. New York: Oxford University Press. Луман, Н. (2001а). Друштвени системи: Основи опште теорије. Нови Сад: Издавачка књижарница Зорана Стојановића. Luhmann, N. (2001b). Znanost društva. Zagreb: Politička kultura. Makluanova galaksija, Zbornik (1971). Beograd: Narodni Univerzitet Braća Stamenković. CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

147

Uputstvo autorima

Poglavlje u knjizi navodi se na sledeći način: Luhman, N. (1986). The autopoiesis of social systems. U knjizi Geyer F. and Van.d. Teuwen J. (ur.), Sociocybernetic paradoxes: Observation, control and evolution of self-steering systems. London: Sage. Ako je u pitanju novinski članak, neophodno je navesti sledeće podatke: Prezime, inicijale autora članka (godinu, datum izdanja). Naslov članka. Naslov žurnala, broj izdanja/volumena, brojeve strana. Primer: Luhmann, N. (1992). Autopoiesis: What is Communication? Communication Theory, 2 (3), 251–259. Web dokument. Za sve informacije sa elektronskih medija pored gore navedenih podataka treba navesti datum pristupanja informacijama, ime baze podataka ili tačnu web adresu (URL): Prezime, ime autora (godina). Naziv dokumenta (kurzivom). Datum kada je sajt posećen, internet adresa sajta. Primeri: Degelman, D. (2000). APA Style Essentials. Posećeno 18. 5. 2000. URL: http://www.vanguard.edu/psychology/apa.pdf Sopensky, E. (2002). Ice rink becomes hot business. Austin Business Journal. Posećeno 16. 10. 2002. URL: http://www.bizjournals.com/austin/ stories/2002/10/14/smallb1.html Slike i tabele. Slike (crteži, grafikoni, sheme) i tabele se mogu pripremiti kompjuterskom ili klasičnom tehnologijom (tušem na paus papiru). Svaka ilustracija i tabela mora biti razumljiva i bez čitanja teksta, odnosno, mora imati redni broj, naslov i legendu (objašnjenja oznaka, šifara i skraćenica). Prilažu se na posebnim listovima papira, bez paginacije, klasifikovane po vrstama i numerisane unutar svoje kategorije (na primer, tabele 1, 2, 3... grafici 1, 2, 3...). Redni broj slike ili tabele, kao i prezime autora upisati na poleđini grafitnom olovkom. Prikazivanje istih podataka tabelarno i grafički nije dozvoljeno.

148

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija



Uputstvo autorima

Statistički podaci. Rezultati statističkih testova treba da budu dati na sledeći način: F=25.35, df=1,9, p < .001 ili F(1,9)=25,35, p < .001 i slično za druge testove. Za uobičajene statističke pokazatelje ne treba navoditi formule i reference. Fusnote i skraćenice. Fusnote treba koristiti samo za propratne komentare. Skraćenice, takođe, treba izbegavati osim izuzetno poznatih.

Ukoliko želite da se pretplatite na CM, pošaljite nam svoje podatke (ime i prezime, adresa) na e-mail: [email protected].

Naredni broj časopisa CM izaći će kao specijalno tematsko izdanje nastalo u okviru međunarodnog COST projekta Transforming audiences, transforming societies Radovi za prolećni broj časopisa CM primaju se do 4. marta 2012. godine.

CM 20 (2011) © Centar za usmeravanje komunikacija

149

CM

ČASOPIS ZA UPRAVLJANJE KOMUNICIRANJEM COMMUNICATION MANAGEMENT QUARTERLY

CM

BROJ 20 GODINA VI JESEN 2011.

Will social media save democracies? Fausto Colombo Socijalno-ekonomski položaj novinara Miroljub Radojković Sloboda novinarstva u Srbiji pod pritiskom politike i novca Ana Milojević, Aleksandra Ugrinić Upotreba Twittera za promociju sadržaja i uspostavu dvosmjerne komunikacije s korisnicima kod hrvatskih online medija Mato Brautović Da li nas Gugl zaista zaglupljuje? Miroslav Lazić Građansko novinarstvo – šanse i izazovi za novinarsku profesiju Aleksandra Krstić Internet – sredstvo komunikacije i distribucije u hotelskoj industriji Jelena Petrović, Marko Ivanović Koordinate (medijske) participacije Jelena Kleut Estetika terorizma kao medijski fenomen Suzana Obradović

BROJ 20 GODINA VI JESEN 2011.