Retirement Planning

fjVk;jesaV
Iykfuax

fjVk;jesaV
Iykfuax
MkW- vkj-ih- flag
MkW- vfurk flag

izdk'kd ,oa forjd

iwju ,.M lUl]
gY}kuh

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

© ys[kd

izFke laLdj.k %
ewY; %

2007

150/-

izdk'kd ,oa forjd

iwju ,.M lUl]
dkyk<aqxh pkSjkgk] gY}kuh
eqnzd % vfjLVks fizafVax izsl
,-9 MhMh, 'ksM~l vks[kyk vkS|ksfxd {ks= Qst-I,
ubZ fnYyh-110020

lefiZr
ije iwT; firk
Lo0 MkW- jktef.k flag th dks
ftuds ea=or opuksa us gekjs O;fDrRo dks
fn'kk iznku dhA

& jk?kosUæ ,oa vfurk

us'kuy gkbMªksbySfDVªd ikoj dkjiksjs'ku fy-

lans'k
eSaus ;g vuqHko fd;k gS fd ukSdjh is'kk deZpkjh fo'ks"kdj vf/kdkjhx.k
lsok fuo`fÙk ds rRdky ckn fdlh xaHkhj chekjh ls xzflr gks tkrs gSaA ;|fi ;g
viokn Hkh gks ldrk gS fdUrq ;g lR; gSA bl ij eSaus Lo;a dkQh fpUru&euu
,oa v/;;u fd;k gS A esjs fopkj esa bldk eq[; dkj.k ;g gS fd os viuh cnyh
fLFkfr dks utj vankt djrs jgrs gSa vkSj vUrrksxRok okLrfodrk ls Hkkx dj
vius Åij gh vijk/k djrs gSA tks lR; gS ;fn ge mlls Hkkxsaxs rks ge vius
dks gh d"V nsaxsA exj blls dSls NqVdkjk ik;k tk,\ bldk lVhd mÙkj gS
okLrfodrk ls u Hkkxs cfYd fLFkfr ds vuq:i vius dks <+kysaA lsokfuo`Ùk thou
dks lq[kn vkSj vkuUne; cukus dk mik; gS & fjVk;jesaV Iykfuax ! bl iqLrd
esa lsokfuo`Ùk thou ds reke igyqvksa dk lekos'k fd;k fd;k gSA
fdlh Hkh O;fDr dh ftUnxh esa dqN Hkh fuf'pr ugha gksrk fdUrq ,d ckr
izR;sd deZpkjh dh ftUnxh esa fuf'pr gksrh gS vkSj og gS lsokfuo`fÙk thou
lq[kn ,oa vkuUne; O;rhr gksA
Jh flag dk ;g iz;kl blh fn'kk esa ,d nhid dh rjg gSA og lk/kqokn ds
ik= gSaA blls reke tu ykHkkfUor gkssaxs] ,slk esjk ekuuk gSA eSa Jh flag dks bl
iqLrd dh jpuk ds fy, gkfnZd 'kqHkdkeuk,a nsrk gwaA fuLlansg] muds bl iz;kl
ls dbZ thou ubZ fn'kk&ubZ jks'kuh izkIr djsaxsA
eSa dkeuk djrk gwa ftl ije mÌs';] n`f"Vdks.k o Hkkouk ls bl mRd`"V
iqLrd dh jpuk dh xbZ gS] mlesa vuojr lQyrk dh izkfIr gksA

¼lq/khj prqosZnh½
funs'kd ¼dkfeZd½

×¾ÖÂÖµÖ ÃÖæ“Öß
×¾ÖÂÖµÖ ¯ÖϾÖê¿Ö :
†¬µÖÖµÖ ‹ú :
 ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ : - †£ÖÔ †Öî¸ü ˆ§êü¿µÖ

1-16

†¬µÖÖµÖ ¤üÖê :
 ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †Öî¸ü Æü´Ö
 †³µÖÖÃÖ

17-35

†¬µÖÖµÖ ŸÖß­Ö :
 ‹ú ÃÖã×­ÖµÖÖê×•ÖŸÖ •Öß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß
 †³µÖÖÃÖ

36-54

†¬µÖÖµÖ “ÖÖ¸ü :
 þÖÖãµÖ ¸üÖÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö
 †³µÖÖÃÖ

55-83

†¬µÖÖµÖ ¯ÖÖò“Ö :
 ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ µÖÖê•Ö­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖŸ´Ö×­Ö³ÖÔ¸ü †£ÖÔ¿ÖÖáÖ
 †³µÖÖÃÖ
†¬µÖÖµÖ ”û:ü :
 ãú”û ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ÃÖã>k¾Ö

84-109

110-120

†¬µÖÖµÖ ÃÖÖŸÖ :
 †Ö¯Öúß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ : ‹ú ÃÖÓ¯ÖæÖÔ †³µÖÖÃÖ 121-125

†Ö³ÖÖ¸ü
‡ÃÖ ¯Öãß֍ú êú ¯ÖÏê¸üÖÖÁÖÖêŸÖ ÁÖß ÃÖã¬Ö߸ü ãú´ÖÖ¸ü “ÖŸÖã¾Öì¤üß •Öß, ×­Ö¤êü¿Öú (úÖٴ֍ú),
‹­Ö0‹“Ö0¯Öß0ÃÖß0 êú ¯ÖÏ×ŸÖ Æü´Ö †¯Ö­Öß éúŸÖKŸÖÖ ¯Öύú™ü ú¸üŸÖê Æïü ו֭֍êú †Ö¿Öá¾ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ
¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü­Ö ÃÖê Æü´Ö †¯Ö­Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úÖê µÖÆü þֺþ¯Ö ¤êü ¯ÖÖµÖê…
ÃÖִ֐ÖÏß ÃÖӍú×»ÖŸÖ ú¸ü­Öê êú Îú´Ö ´Öë ÁÖß †Ö¸ü0†Ö¸ü0¯Öß0 ØÃÖÆü •Öß, †¾ÖúÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
úÖµÖԍúÖ¸üß ×­Ö¤êü¿Öú (úÖٴ֍ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ­Ö), ±ú×™üÔ»ÖÖ‡Zt¸ü úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö †Ö±òú ‡Ó×›ÍüµÖÖ êú
ÃÖã>k¾ÖÖë êú «üÖ¸üÖ ÆüÖ×ÃÖ»Ö Æãü‹ ŸÖ£µÖ ˆ­ÖúÖ †Ö³ÖÖ¸ü ¯Öύú™ü ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ Æü´Öë ¯ÖÏê׸üŸÖ ú¸üŸÖê Æïü…
»ÖêÖ­Ö êú ¤üÖî¸üÖ­Ö ÁÖß ™üß0ÃÖß0 Ö㯟ÖÖ, ´ÖÆüÖ¯ÖϲÖӬ֍ú ‹¾ÖÓ ÁÖß ‹ÃÖ0‹­Ö0 ¾Ö´ÖÖÔ, ´Ö㏵Ö
†×³ÖµÖÓŸÖÖ, ™ü­Öú¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ‹­Ö0‹“Ö0¯Öß0ÃÖß0 «üÖ¸üÖ ÃÖ´ÖµÖ-ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü פüµÖê ÖµÖê ÃÖãã>k¾Ö
‹¾ÖÓ ¯ÖÏê¸üÖÖ êú ×»Ö‹ ˆ­ÖúÖ †Ö³ÖÖ¸ü ¾µÖŒŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ÃÖÖ£Ö Æüß ÁÖß ´ÖÖê‡­Ö ÖÖ­Ö, †×¬ÖúÖ¸üß
(´ÖÖ.ÃÖÓ.), ÁÖß ¸ü֍êú¿Ö dqekj Ö㯟ÖÖ, ¯Öãß֍úÖ»ÖµÖÖ¬µÖÖ, ÁÖßü ¿Öî»Öê¿Ö ãú´ÖÖ¸ü »ÖÖê×ÆüµÖÖ,
×¾Ö³Ö֐ÖÖ¬µÖÖ ¯Öãß֍úÖ»ÖµÖ ×¾ÖKÖ­Ö, †Ö´ÖϯÖÖ»Öß ‡ÓÙüß™ü¶æ™ü Æü»«üÖ­Öß êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ¯ÖÖ¾Ö¸ü
Ùêü¿Ö­Ö ´Öë úÖµÖÔ¸üŸÖ ÃÖ´ÖÃŸÖ †×¬ÖúÖ׸üµÖÖë †Öî¸ü ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë êú «üÖ¸üÖ ×¤üµÖê Ö‹ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
×¾Ö“ÖÖ¸üÖë êú ×»Ö‹ Æü´Ö éúŸÖK Æïü…
†Ö¸ü Æü´Ö ÁÖß ³Ö¸üŸÖ ØÃÖÆü •ÖµÖÖ»Ö, ÃÖÆüֵ֍ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ úÖ ‡ÃÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ו֍Îú ­Ö ú¸ëü ŸÖÖê µÖÆü
³Öæ״֍úÖ †¬Öæ¸üß ¸üÆü •ÖÖ‹Öß… ‡­Öúß Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú úÖµÖÔ ¿Öî»Öß êú ÃÖÖ£Ö ÁÖß ³Öã¯Öê­¦ü ¯ÖÏÃÖÖ¤ü,
ÃÖÆüֵ֍ú úÖ •ÖÖê ÃÖÆüµÖÖêÖ geaê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æãü†Ö ˆÃ֍êú ×»Ö‹ Æü´Ö ‡­Öúê †Ö³ÖÖ¸üß Æïü…
†ÓŸÖ ´Öë Æü´Ö ‡ÃÖ ¯Öãß֍ú êú ¯Öύúֿ֍ú ´ÖîÃÖÃÖÔ iwju ,.M lUl] gY}kuh úÖê ¯Öæ¸üß ºþ×“Ö êú
ÃÖÖ£Ö ¯ÖύúÖ¿Ö­Ö ´Öë פüµÖê ÖµÖê ÃÖÆüµÖÖêÖ êú ×»Ö‹ ¬Ö­µÖ¾ÖÖ¤ü ¤êü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü…
MkW- jk?kosUæ izrki flag
MkW- vfurk flag

×¾ÖÂÖµÖ ¯ÖϾÖê¿Ö
‹­Ö0‹“Ö0¯Öß0ÃÖß0 úß ™ü­Öú¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ´Öë ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö­Ö ×¾Ö³ÖÖÖ úÖ ¤üÖ×µÖŸ¾Ö
ÃÖÓ³ÖÖ»Ö­Öê êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ¯Ö׸üÃÖ¸ü ´Öë Æüß ÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖ‡›ÒüÖê ™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖê­™ü¸ü êú ¯ÖÏÖ“ÖÖµÖÔ êú ºþ¯Ö ´Öë úÖµÖÔ
ú¸ü­Öê úÖ ³Öß ÃÖㆾÖÃÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æãü†Ö … ‡ÃÖß ²Öß“Ö Æü´ÖÖ¸êü ×­Ö¤êü¿Öú (úÖٴ֍ú) ´ÖÆüÖê¤üµÖ, ÁÖß
ÃÖã¬Ö߸ü ãú´ÖÖ¸ü “ÖŸÖã¾Öì¤üß •Öß «üÖ¸üÖ ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖë êú ×»Ö‹ ãú”û ×¾ÖÂÖµÖÖë úß ‹ú ÃÖæ“Öß
×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ úß Ö‡Ô ×•Ö­Ö ¯Ö¸ü ¾µÖ֏µÖÖ­Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¾ÖÖÔ ´Öë ‹ú
×¾Ö¾Öêú ¯ÖæÖÔ ×­ÖÖÔµÖ »Öê­Öê úß Ö´ÖŸÖÖ ¯Öî¤üÖ ú¸ü­Öê úÖ ˆ§êü¿µÖ ×­Ö×ÆüŸÖ £ÖÖ … ‡­ÆüßÓ ×¾ÖÂÖµÖÖë ´Öë
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ ‹ú £ÖÖ ×•ÖÃÖ ¯Ö¸ü ¾µÖ֏µÖÖ­Ö ¤êü­Öê úß ŸÖîµÖÖ¸üß êú Îú´Ö ´Öë †¬µÖµÖ­Ö ׍úµÖÖ
ÖµÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖִ֐ÖÏß •Öã™üÖ‡Ô Ö‡Ô…
•ÖîÃÖê - •ÖîÃÖê •Ö֭֍úÖ¸üß ²ÖœÍüŸÖß ÖµÖß ŸÖ£ÖÖ †­µÖ ¯ÖÆü»Öã†Öë ¯Ö¸ü ¬µÖÖ­Ö ÖµÖÖ, ²Öê“Öê­Öß ²ÖœÍü­Öê
»ÖÖß ŒµÖÖë ׍ú Æü´Ö­Öê þֵÖÓ †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ×»Ö‹ ³Öß úÖê‡Ô µÖÖêt­ÖÖ ­ÖÆüà ²Ö­ÖÖ‡Ô £Öß… ãú”û
†×ŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú ¯ÖÆü»Öã†Öë •ÖîÃÖê ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ´Öë †¯Ö­Öß ÛãÖןÖ, ÃÖã×­ÖµÖÖê×•ÖŸÖ •Öß¾Ö­Ö
¿Öî»Öß, þÖÖãµÖ ¸üÖÖ ‹¾ÖÓ †ÖŸ´Ö×­Ö³ÖÔ¸ü †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ ‡ŸµÖÖפü ¯Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ׍úµÖÖ •ÖÖ­ÖÖ
†Ö¾Ö¿µÖú »ÖÖÖ… †ŸÖ: Æü´Ö­Öê ¯ÖϵÖÖÃÖ ×úµÖÖ ×ú †ÖÃÖÖ­Ö ³ÖÖÂÖÖ, וÖÃÖ´Öë ×Æü­¤üß, †ÓÖÏs•Öß, ˆ¤ãÔü
‡ŸµÖÖפü êú ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ¿Ö²¤ü †ÖŸÖê Æïü, úÖ ‡ÃŸÖê´ÖÖ»Ö ×úµÖÖ •ÖÖµÖ ŸÖÖ׍ú ´Öæ»Ö ²ÖÖŸÖ úß ŸÖ¸ü±ú »ÖÖêÖÖë
úÖ ¬µÖÖ­Ö †ÖúÙÂÖŸÖ ÆüÖê… ”ûÖê™üß-”ûÖê™üß úÆüÖ×­ÖµÖÖë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê Æü´Ö­Öê †¯Ö­Öß ²ÖÖŸÖ ¸üÖ­Öê úÖ
³Öß ¯ÖϵÖÖÃÖ ×úµÖÖ Æîü ŸÖÖ׍ú ×¾ÖÂÖµÖ ­Ö߸üÃÖ ­Ö »ÖÖê…
‡ÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¯Ö¸ü ™ÒêüØ­ÖÖ êú Îú´Ö ´Öë ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¾ÖÖÔ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ¯Ö ÃÖê ¾ÖÔú¸ü ŸÖ£ÖÖ ÃÖã¯Ö¸ü¾ÖÖ‡•Ö¸ü
ÃÖӾ֐ÖÔ êú ´ÖÖ£Öê ¯Ö¸ü †Ö‡Ô »Öú߸ëü ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ¯Ö׸ü“Öֵ֍ú ÆüÖêŸÖß Æïü ׍ú ‡ÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¯Ö¸ü †³Öß ŸÖú
ÖÓ³Ö߸üŸÖÖ ÃÖê ­ÖÆüà ÃÖÖë“Ö Ã֍úÖ µÖÖ •µÖÖ¤üÖ ¬µÖÖ­Ö ­ÖÆüà פüµÖÖ µÖÖ •Ö֭֍úÖ׸üµÖÖë úÖ †³ÖÖ¾Ö ¸üÆüÖ Æîü
†Öî¸ü µÖפü ÃÖÆüß ×¤ü¿ÖÖ µÖÖ •Ö֭֍úÖ¸üß ×´Ö»Öê ŸÖÖê †³Öß ÃÖê ³Öß ²Ö֍úß êú •Öß¾Ö­Ö úÖ»Ö úÖê
ÃÖã×­ÖµÖÖê×•ÖŸÖ ×úµÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ŸÖ²Ö Æü´Öë »ÖÖÖ ×ú ‡ÃÖ ¯Öãß֍ú êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ‹êÃÖê ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß
×´Ö¡ÖÖë úÖê ú´Ö ÃÖê ú´Ö †¯Ö­Öß ”ûÖê™ß ÃÖß ÃÖÖê“Ö ÃÖê ¯Ö׸ü×“ÖŸÖ ú¸ü֍ú¸ü ˆ­Æëü þֵÖÓ êú ×»Ö‹ ‹ú
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ ú¸ü­Öê ´Öë †¯Ö­ÖÖ ŸÖã“”û ÃÖÆüµÖÖêÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü ÃÖê ŸÖÖê †“”ûÖ ÆüÖêÖÖ…
×¾Ö×¢ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖãµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ×¾ÖÂÖµÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ »ÖÖêÖÖë êú ¯ÖÖÃÖ •Ö֍ú¸ü ˆ­ÖÃÖê
•Ö֭֍úÖ׸üµÖÖò ‹ú¡Ö úß ŸÖ£ÖÖ Æü´ÖÖ¸üß úÖê×¿Ö¿Ö Æîü ׍ú ¯ÖÖšüúÖë êú ÃÖ´ÖÖ ‡ÃÖ •Ö֭֍úÖ¸üß êú
×­Ö“ÖÖê›Íü úÖê †×ŸÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏßÖãŸÖ ú¸ëü ŸÖÖ׍ú ˆ­Æëü úÖê‡Ô •Ö×™ü»ÖŸÖÖ ­ÖÆüà ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖê
ŸÖ£ÖÖ †ÖÃÖÖ­Öß ÃÖê ‡Ã֍úÖ »ÖÖ³Ö ˆšü֍ú¸ü †¯Ö­Öß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ ú¸ü­Öê ´Öë ‡ÃÖ ¯Öãß֍ú úß
ÃÖÖ£ÖԍúŸÖÖ úÖê ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü Ã֍ëú …
»ÖêÖú

‹ú
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ :- †£ÖÔ †Öî¸ü ˆ§êü¿µÖ
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü †Öî¸ü ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ úÖê ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ‹ú ¤æüÃÖ¸êü úÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ
ÃÖ´Ö>k tkrk Æîü ׍ú­ŸÖã Æü´Ö µÖפü ÖÖî¸ü ÃÖê ¤êüÖë ŸÖÖê ¯ÖÖ‹¡Öê ׍ú ‹êÃÖÖ ­ÖÆüà Æîü …
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ×ŸÖ£Öß úÖê ú¸üß²Ö †ÖŸÖÖ ¤êüÖ Æü´Ö þֵÖÓ êú ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ úß †Öê¸ü
²ÖœÍü­Öê úÖ †­Öã³Ö¾Ö ú¸ü­Öê »ÖÖŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ¾Öé¨ü ÆüÖê tkrsê Æïü … úÆüÖ ³Öß tkrk Æîü ׍ú
¯ÖºãþÂÖ †¯Ö­Öê úÖê ×tÃÖ †ÖµÖ㠍úÖ ÃÖ´Ö>­Öê »ÖÖŸÖÖ Æüî ¾ÖÆü ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ³Öß ˆŸÖ­Öê
úÖ Æüß ¸üÆüŸÖÖ Æüî … µÖפü †Ö¯Ö ¾Ö¨éüÖ¾ÖãÖÖ úÖê ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ü »ÖëÖê
ŸÖÖê ÃÖ“Ö´Ö“ãÖ ¾Ö¨éü ÆüÖê tÖ‹¡ Öê … ˆ¤üÖÆü¸üÖ úê ŸÖÖ¸îü ¯Ö¸ü †¯Ö­Öê ÃÖ±úê¤ü ÆüÖŸêÖê úê¿Ö úÖê
¤üêÖú¸ü »Ö֐êÖ ¾Ö¨éüÖ¾ÖãÖÖ úß ¿Öºãþ†ÖŸÖ ´ÖÖ­Ö »ÖŸêÖê Æüï ŸÖ£ÖÖ ú×¾Ö úê¿Ö¾Ö¤üÖÃÖ úß
‡­Ö ¯ÖÛÓŒŸÖµÖÖë úê ÃÖÖ£Ö †¯Ö­Öß µÖ¾ãÖÖ¾ÖãÖÖ ÃÖê ¤üæ¸ü tÖ­Öê »ÖÖŸÖê Æüî : êú¿Ö¾Ö êúÃÖ×­Ö †ÃÖ ú¸üß, tl †¸üßÆæüò ­Ö ú¸üÖØÆü …
“ÖÓ¦ü²Ö¤ü­Ö ´ÖéÖ»ÖÖê“Ö×­Ö, ²ÖÖ²ÖÖ ú×Æü ú×Æü tk; ……
µÖÆüÖ¡ ×¾Ö­ÖÖê¤ü êú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ´Öë ¯Ö¸üÖtµÖ ³Öß ×”û¯ÖÖ Æãü†Ö ­Öt¸ü †ÖŸÖÖ Æîü µÖÖ
×±ú¸ü ‡­Ö ¯ÖÓÛŒŸÖµÖÖë ´Öë ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ êú †ÖÖê ¾µÖÛŒŸÖ ­ÖŸÖ´Öß֍ú Æüß ×¤üÖŸÖÖ Æîü %&
¿¾ÖêŸÖÖê - ¿¾ÖêŸÖÖê ÃÖ²Ö ³Ö»ÖÖê, ¿¾ÖêŸÖÖê ³Ö»ÖÖê ­Ö êú¿Ö …
1

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¿ÖÖ¸üß׸üú ºþ¯Ö ÃÖê ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ¯ÖÆãÑ“Ö­Öê ¯Ö¸ü ³Öß ¯ÖϬÖÖ­Ö´ÖÓ¡Öß êú ºþ¯Ö ´Öë
ÁÖß †™ü»Ö ײÖÆüÖ¸üß ²ÖÖt¯ÖêµÖß tß úÖ µÖÆü ²ÖµÖÖ­Ö “­Ö ŸÖÖê ´Öï ™üÖµÖ›Ôü Ææü¡ †Öî¸ü ­Ö Æüß
׸ü™üÖµÖ›Ôü Ææüò” ˆ­Öúß Ã¾ÖÃ£Ö ´Ö­ÖÖê¤ü¿ÖÖ úÖê ¤ü¿ÖÖÔŸÖÖ Æîü … tß¾Ö­Ö ¯ÖµÖÔ­ŸÖ ­ÖÖîú¸üß
ú¸üêú ׸ü™üÖµÖ›Ôü ÆüÖê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ³Öß MkW- ‹0¯Öß0tê0 †²¤ãü»Ö ú»ÖÖ´Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ¯Ö¤üÖë
ÃÖê ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³ÖÖ¸üŸÖ êú ¸üÖ™Òü¯Ö×ŸÖ ¸üÆêü ŸÖ£ÖÖ ÁÖß ´Ö­Ö´ÖÖêÆü­Ö ØÃÖÆü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú
²ÖÖ¤ü ×¾Ö¢Ö ´ÖÓ¡Öß ŸÖ£ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ tîÃÖê ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ¤êü¿Ö êú ¯ÖϬÖÖ­Ö´ÖÓ¡Öß cus… ‹êÃÖê úÖ±úß
ˆ¤üÖÆü¸üÖ Æü´ÖÖ¸êü ‡¤Ôü א֤Ôü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü tgk¡ þÖÃ£Ö ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÛãÖ×ŸÖ êú ²Ö»Ö ¯Ö¸ü
»ÖÖêÖ ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ¯Ö¸ü ÆüÖ¾Öß ¸üÆüŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ×ŸÖ£Öß úÖê
ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ ÃÖê ¤æü¸ü œÍüêú»ÖŸÖê ¸üÆüŸÖê Æïü… ‹êÃÖÖ ×ÃÖ±Ôú †¯Ö­Öß Ã¾ÖÃ£Ö ÃÖÖê“Ö êú úÖ¸üÖ
Æüß ÃÖÓ³Ö¾Ö ÆüÖê ¯ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖß×»Ö‹ úÆüÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú tß¾Ö­Ö úß ‹ú פü¿ÖÖ ÆüÖê­Öß
“ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë׍ú tß¾Ö­Ö ‹ú ¤ãü?kZ™ü­ÖÖ ­ÖÆüà Æîü … tß¾Ö­Ö ´Öë ‹ú úÖµÖÔÁÖӏֻÖÖ ‹ú
ŸÖÖ¸üŸÖ´µÖ ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ … ײ֭ÖÖ ¯»ÖÖØ­ÖÖ êú ŸÖÖê ¾µÖÛŒŸÖ ³Öß›Íü úÖ ×ÆüÃÃÖÖ
²Ö­Öú¸ü ¸üÆü tÖŸÖÖ Æîü … tîÃÖê ³Öß›Íü ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ¾µÖÛŒŸÖ “Ö»ÖŸÖÖ ­ÖÆüà ²ÖÛ»ú ³Öß›Íü
«üÖ¸üÖ “Ö»ÖÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ³Öß›Íü ÃÖê Æü™üú¸ü t¸üÖ ÃÖÖê“Ö­Öê úß
ŸÖ£ÖÖ ‹êÃÖê ÃÖ±ú»Ö »ÖÖêÖÖë úÖê †Ö¤ü¿ÖÔ ²Ö­ÖÖ­Öê úß ×t­ÖÃÖê Æü´Öë †ÖŸ´Ö²Ö»Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
ÆüÖê… ´Ö­Öã嵅 tß¾Ö­Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü Æü´Öë ÃÖét­ÖÖŸ´Öú ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë׍ú µÖÆü
Ö´ÖŸÖÖ ´Ö­ÖãµÖÖë ´Öë Æüß ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ÆüÖêŸÖß Æîü …
ÃÖãºþד֯ÖæÖÔ ÃÖê¾ÖÖ-×­Ö¾Öé×¢Ö µÖÖ­Öß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü îúÃÖß ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ ?
úÆüÖ¾ÖŸÖ Æîü ׍ú ´Ö­Öã嵅 úÖê ˆÃ֍úß ³ÖÖ¾Öß ÃÖÖê“Ö †Öî¸ü †¯Ö­Öß †ÖÖê úß
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê úß ÃÖÖ´Ö£µÖÔ Æüß ˆÃÖê †­µÖü tß¾ÖÖë ÃÖê †»ÖÖ ú¸üŸÖß Æîü… »Öê׍ú­Ö
µÖÆü ³Öß ÃÖ“Ö Æîü ׍ú Æü´Ö´ÖêÓ ÃÖê †­ÖêúÖêÓ úÖê †ÖÖê úß ÃÖÖê“Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ×¾Ö“ÖÖ¸ü
ú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ †Öî¸ü ˆÃÖê ÆüúߍúŸÖ ´Öë ²Ö¤ü»ÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ úךü­ÖÖ‡Ô ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖêŸÖß
ÆüÖêÖß… Æü¸ü ¸üÖêt Æüß ”ûÖê™üß-´ÖÖê™üß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ls ¤üÖê-“ÖÖ¸ü ÆüÖê­ÖÖ ¯Ö›üÍŸÖÖ ÆüÖêÖÖ…
‡ÃÖß ÃÖÖê“Ö êú úÖ¸üÖ Æü´Ö †¯Ö­Öê ÃÖÆüÖê¤ü¸ü tß¾ÖÖë ÃÖê †»ÖÖ ¯Öύéú×ŸÖ êú ÆîüÓ… Ö´ÖßÔ
úß ”ãû×¼üµÖÖë êú †Ö­Öê ÃÖê ”û: ´ÖÆüß­Öê ¯ÖÆü»Öê ³Öß úÖê‡Ô µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê ´Öë ¿ÖÖµÖ¤ü
úךü­ÖÖ‡Ô ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü ׍ú­ŸÖã †Ö‡‹ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸ëü ׍ú ‡ÃÖ ÃÖÓÃÖÖ¸ü ´Öë Æü´Ö ÃÖê¾ÖÖ2

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×­Ö¾Öé×¢Ö µÖÖ­Öß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú †¯Ö­Öê ¤æü¸ü êú ³Ö×¾Ö嵅 êú ²ÖÖ¸êü ´Öë îúÃÖß ÃÖÖê“Ö
¸üÖŸÖê Æïü ?
†ÖÖê úß ÃÖÖê“Ö †Öî¸ü ˆÃÖ ¯Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸ü­Öê úÖ ´Öæ»Ö-´ÖÓ¡Ö Æüß Æü´Öë ³Ö×¾ÖµÖ
êú ¯ÖÏ×ŸÖ ˆÃÖ ÆüúߍúŸÖ úÖ ÃÖÖ´Ö­ÖÖ ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ¯ÖÏê׸üŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü … ×tŸÖ­ÖÖ
TµÖÖ¤üÖ ÃÖ´ÖµÖ Æü´ÖÖ¸üß ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×¢Ö ´Öë ²Ö“ÖÖ Æîü, ˆŸÖ­Öß t»¤üß Æüß Æü´Öë ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ
úÖ ±úÖµÖ¤üÖ ˆšüÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… †ŸÖ: ¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ úÖê ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ²ÖÖŸÖÖë
úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖŸÖê Æãü‹ ×tŸÖ­Öß t»¤üß ÃÖÓ³Ö¾Ö ÆüÖê †¯Ö­Öß ÃÖê¾ÖÖ-×­Ö¾Öé×¢Ö µÖÖ­Öß
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ¯»ÖÖ­Ö ú¸ü »Öê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹:1.

´Öê¸üÖ »ÖµÖ ŒµÖÖ Æîü ?

2.

†Ö¸üÖ´Ö ÃÖê tß¾Ö­Ö ¾µÖŸÖßŸÖ ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×¢Ö µÖÖ×­Ö ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü
êú ²ÖÖ¤ü ´Öê¸üß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ‹Ó úÖî­Ö-úÖî­Ö ÃÖß ÆüÖëÖß ?

3.

µÖפü ´Öï †Öt ÃÖ“Ö´Öã“Ö ´Öë ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé¢Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ ÆæÓü, ŸÖÖê ´Öã>ê ‹ú²ÖÖ¸üÖß ´Öë
׍úŸÖ­Öê ¬Ö­Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêÖßü ?

4.

´Öã>ê ÃÖÖ´ÖÖ×tú ÃÖã¸üÖÖ ÃÖê ×tŸÖ­ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ×´Ö»ÖêÖÖ, ŒµÖÖ ˆÃÖÃÖê ´Öê¸üÖ ÖãtÖ¸üÖ
ÆüÖê ¯ÖÖ‹ÖÖ ?

»ÖÖêÖ ÃÖê¾ÖÖ-×­Ö¾Öé×¢Ö êú ²ÖÖ¤ü ¯Öã­Ö: ãÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê­Öêü ´Öë ²Ö›Íüß ×¤üŒúŸÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ
ú¸üŸÖê Æïü †Öî¸ü ˆ­Æëü ­Ö‡Ô ÃÖ““ÖÖ‡Ô ÃÖê ¤üÖê-“ÖÖ¸ü ÆüÖê­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü … ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö Æü´Öê¿ÖÖ
Æüß ú´ÖÖê²Öê¿Ö úךü­ÖÖ‡Ô ¯Öî¤üÖ ú¸üŸÖß Æîü †Öî¸ü ¾µÖÛŒŸÖ ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ‡ÃÖ †¾ÖÃÖ¸ü úß
ŸÖ»ÖÖ¿Ö ´Öë ¸üÆüŸÖÖ Æîü ׍ú ŒµÖÖ ¤îü׭֍ú tß¾Ö­Ö ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ²ÖלÍüµÖÖ ×¾Öú»¯Ö êú
ÃÖÖ£Ö ­ÖÆüà ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ †£Ö¾ÖÖ úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öê ˆ¯Ö¸ü †­Ötk­Öê ¤ü²ÖÖ¾Ö úß
ÆüÖ»ÖŸÖ ´Öë ³Ö×¾ÖµÖ-“֍Îú úß ¯ÖÏןÖ׍ÎúµÖÖ êú ×»Ö‹ îúÃÖê ¯ÖÏê׸üŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü?
ŸÖ¤Ëü­ÖãÃÖÖ¸ü, ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ²ÖÖŸÖÖë ¯Ö¸ü
×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸ü­Öê úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ Æî :1.

´Öã¦üÖñúßןÖ
3

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

2.

þÖÖãµÖ

3.

†Ö¾ÖÖÃÖ

4.

ÃÖÖ´ÖÖ×tú ÃÖã¸üÖÖ

5.

¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö …

×¾Ö¿ÖêÂÖKÖë úÖ ´ÖÖ­Ö­ÖÖ Æîü ׍ú †Ö¯ÖúÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü †Öt tSÃÖß
tß¾Ö­Ö¿Öî»Öß tß­Öê êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öß ãú»Ö †ÖµÖ ús 60% ÃÖê 85% ŸÖú ¸üÖ׿Ö
úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêÖß … ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸üú ¯ÖÖ êú ´ÖãŸÖÖײ֍ú †Öt †Ö¯Öúß
×tŸÖ­Öß TµÖÖ¤üÖ †ÖµÖ ÆüÖêÖß, ˆŸÖ­Öê Æüß †Ö¯Ö ÃÖßœÍüß êú ˆ““ÖŸÖ¸ü ¯ÖÖµÖ¤üÖ­Ö êú
׭֍ú™üü ÆüÖëÖê …
¯Ö¸ÓüŸÖã µÖÆ ü׭ֵ֝ÖÔ ŸÖÖê †Ö¯ÖúÖê ú¸ü­ÖÖ Æîü ׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ׍úÃÖ
¯ÖύúÖ¸ü úß tß¾Ö­Ö¿Öî»Öß êú ×»Ö‹ ׍úŸÖ­Öê ¯ÖîÃÖê úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêÖß … ãú”û
¾µÖÛŒŸÖ ×tŸÖ­ÖÖ ˆ­Öêú ¯ÖÖÃÖ †Öt Æîü, ˆÃÖÃÖê ú´Ö ´Öë ÖãtÖ¸üÖ ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü,
t²Ö׍ú ¤æüÃÖ¸êü ‡ÃÖÃÖê ³Öß TµÖÖ¤üÖ ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖê­Öê ¯Ö¸ü Æüßü Öãtk¸üÖ ú¸ü­Öê úß ÃÖÖê“Ö ¸üÖŸÖê
Æïü … µÖÆü Æü´ÖÖ¸üß ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ ¯ÖÓÃÖ¤ü ¯Ö¸ü ×­Ö³ÖÔ¸ ú¸üŸÖÖ Æîü … †ŸÖ: ׭֝ÖÔµÖ †Ö¯ÖúÖ
Æîü … †Ö‡‹ ! †²Ö Æü´Ö ´Öã¦üÖñúß×ŸÖ úß ²ÖÖŸÖ ú¸ëü … ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ˆÃÖ
¾ÖÂÖÔ ´Öë Æü´ÖÖ¸üß ×¸ü™üÖ¸üµÖ´Öë™ ²Ö“ÖŸÖ ×úŸÖ­Öß ÆüÖêÖß †Öî¸ü ŒµÖÖ µÖÆü ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ †Öî¸ü
†Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾ÖÂÖÖêÔ ´Öëü ´Öã¦üÖÛñú×ŸÖ úÖê ÃÖ´ÖÖµÖÖê×tŸÖ ú¸ü ¯ÖÖ‹Öß ? ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ
´Öã¦üÖÛñú×ŸÖ úß ¤ü¸ü ŒµÖÖ ÆüÖêÖß ? †Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾ÖÂÖÖêÔ ´Öë Æü´Öë ׍úŸÖ­Öß †ÖµÖ
gksxh ?
ÃÖÆüß ×¤ü¿ÖÖ ´Öë ÃÖÖê“Ö ¸üÖ­Öê êú ×»Ö‹ Æü´Öë †Öt †¯Ö­Öß ‡Û“”ûŸÖ †ÖµÖ êú
ˆ§êü¿µÖ¯ÖæÖÔ ¯ÖÆü»Öæ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ÃÖÖê“Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹, ²Ö¿ÖŸÖêÔ ×ú †­Öã´ÖÖ­Ö êú
ŸÖúÔÃÖÓÖŸÖ ×¾Öú»¯Ö †Öî¸ü ãú”û ×¾ÖßÖéŸÖ ÖÖ­ÖÖ‹Ó ÃÖÆüß-ÃÖÆüß úß tÖ‹Ó …
­µÖæ­ÖŸÖ´Ö “Ö¸üÖ ¯Ö¸ü †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ Æîü ׍ú :4

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 †Öt êú ºþ¯ÖµÖê êú ´Öæ»µÖ ÃŸÖ¸ü ¯Ö¸ü ‡Û“”ûŸÖ ¾ÖÖ×ÂÖԍ †ÖµÖ úÖ ×­Ö¬ÖÖ¸ÔüÖ
׍úµÖÖ tÖµÖ …
 ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ŸÖÖ¸üßÖ úÖ “ÖµÖ­Ö ×úµÖÖ tÖµÖ …
 †¯Ö­Öß †¯ÖêÖÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü †¯Ö­Öê ×­Ö¾Öê¿Ö ¯Ö¸ü †ÖµÖ úß †ÖîÃÖŸÖ ¤ü¸ü ¯Ö¸ü
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ †Öî¸ü ²ÖÖ¤ü úß úÛ»¯ÖŸÖ †ÖµÖ úß ÖÖ­ÖÖ úß tÖµÖ …
 †¯Ö­Öê ÃÖ³Öß ×­Ö¾Öê¿ÖÖë úß ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ´Ö֍úsÔ™ü ¾ÖÖæ úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸Ö ×­ÖµÖ×´ÖŸÖ
»ÖêÖÖë †Öî¸ü Óú¯Ö­Öß ™îüŒÃÖ úß †ÖãÖÖÖŸÖ ÃÖêØ¾ÖÖ ¯»ÖÖ­Ö úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë
¸üÖŸÖê Æãü‹ ׍úµÖÖ tÖµÖ …
 ׍úÃÖß Óú¯Ö­Öß ¯ÖϤü¢Ö ¯Öë¿Ö­Ö »ÖÖ³Ö úÖ †­Öã´ÖÖ­Ö »ÖÖÖµÖÖ tÖµÖ …
 ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë ×´Ö»Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ÃÖÖ´ÖÖ×tú ÃÖã¸üÖÖ êú »ÖÖ³Ö úÖ †­Öã´ÖÖ­Ö
»ÖÖÖµÖÖ tÖµÖ …
ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ †ÖӍú›ÍüÖë ¯Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üêú †Ö¯Ö †¯Ö­Öê ×»Ö‹ †¯Öêׁ֟Ö
¾ÖÖ×ÂÖԍú ²Ö“ÖŸÖÖë úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü … ×tŸÖ­Öß t»¤üß †Ö¯Ö ‡­Ö ²ÖÖŸÖÖë ¯Ö¸ü
†´Ö»Ö ú¸ëüÖê, ˆŸÖ­Öß t»¤üß Æüß †Ö¯Ö ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú פü­Ö ÃÖê †¯Ö­Öê ×»Ö‹
†¯Öê×ÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖúü †ÖµÖ úÖê ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸ü­Öê êú ²ÖÖ¸êü ´Öë †­Öã´ÖÖ­Ö »ÖÖÖ
¯Ö֋ӐÖê …
¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ úÖê ˆÃ֍úß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ÃÖê ×´Ö»Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ »ÖÖ³ÖÖë
êú ‡Â™üŸÖ´Ö ˆ¯ÖµÖÖêÖ êú ×»Ö‹ פü¿ÖÖ-×­Ö¤êÔü¿Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, ŸÖÖ׍ú
¾ÖÆü †¯Ö­Öê ÃÖß×´ÖŸÖ ±ú›ü úÖê ²Öãרü´ÖÖ­Öß ÃÖê ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ú¸ü Ã֍êú †Öî¸ü
†­Ö㟯ÖÖ¤üú “ÖßtÖë ¯Ö¸ü ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê ×±útæ»ÖÖ“ÖÔ úÖê ¸üÖêú Ã֍êú… ¯ÖÏŸµÖêú
¾µÖÛŒŸÖ úÖê ­Ö‹ ¯ÖÏןֵÖÖêÖÖŸ´Öú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ †Öî¸ü ²ÖÖtÖ¸ü êú †¾ÖÃÖ¸üÖë úÖê ³Öß
¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹, ŸÖÖ׍ú ¾ÖÆü †¯Ö­Öß †×³Öºþ×“Ö ŸÖ£ÖÖü ×¾Ö¿ÖêÂÖKŸÖÖ êú
5

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †Ö×£Öԍ ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓü ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü Ã֍êú †Öî¸ü ÃÖ´ÖÖt úÖ
‹ú ˆ¯ÖµÖÖêÖß ÃÖ¤üÃµÖ ²Ö­ÖÖ ¸üÆü Ã֍êú… ãú”û ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ tºþ¸üß ²ÖÖŸÖë Æïü, tÖê
Æü¸ü ׍úÃÖß êú ×»Ö‹ ¯Öã­ÖÙ­Ö¾Öê¿Ö ú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ †Öî¸ü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü tÖê¿Ö¯ÖæÖÔ
×t­¤üÖß tß­Öê êú ×»Ö‹ »ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æïü : †Ö¸üÖ´Ö¯Ö¸üÃŸÖ †Ö¤üŸÖ úÖê ”ûÖê›Íü­Öê êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê †Ö¯ÖúÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ëü …
†¯Ö­Öß †×¬ÖúŸÖ´Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­Öê ´Öë †Ö¯Öúß ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›Íüß ²ÖÖ¬ÖÖ
†Ö¯Öúß †Ö¸üÖ´Ö¯Ö¸üÃŸÖ †Ö¤üŸÖ Æüß Æîü …
 ¯ÖÏÃÖ®Ö ¸üÆü­Öê úê ׾֍ú»¯Ö úÖ “Öã­ÖÖ¾Ö ú¸ëü …
 †¯Ö­Öê †ÖÛŸ´Öú ׾֍úÖÃÖ êú ×»Ö‹ ¯ÖÏŸµÖêú פü­Ö ‹ú ?k™êü úÖ ÃÖ´ÖµÖ
׭֍úÖ»ÖêÓ …
 tÖê †Ö¯Ö­Öê ¸üÖê¯ÖÖ Æîü, ˆÃ֍úÖ ±ú»Ö “֏֭Öê êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê úÖê ¯ÖÏ׿Ö×ÖŸÖ ú¸ëü
rFkk ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ÃÖ´ÖµÖ úÖê ³Ö¸ü¯Öæ¸ü tß‹Ó …
 t²Ö ú³Öß ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ãúšüÖ úÖ †­Öã³Ö¾Ö ÆüÖê, ŸÖÖê ú³Öß ÆüÖ¸ü ­ÖÆüà
´ÖÖ­Öë ,oa ²Ö›Íêü ÃÖ¯Ö­Öê »Öê­Öê úÖ †¯Ö­Öê †Ó¤ü¸ü ÃÖÖÆüÃÖ ¯Öî¤üÖ ú¸ëü …
­ÖÖîú¸üß ¯Öê¿ÖÖ »ÖÖêÖÖë úß ‹ú ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ×¾Ö¾ÖÖפüŸÖ ÃÖ´ÖõÖÖ Æîü ׍ú
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ŒµÖÖ ú¸ëü … ãú”û ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öß †Ö٣֍ú úÖ¸üÖÖë ÃÖê ¯Öã­Ö:
úÖê‡Ô úÖ´Ö ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïüëû … ׍ú­ŸÖ㠆׬֍úŸÖ¸ü »ÖÖêÖ †Ö٣֍ú úÖ¸üÖÖë êú
¸üÆüŸÖê Æãü‹ ³Öß †Ö¸üÖ´Ö ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ­ÖÖîú¸üß µÖÖ úÖ´Ö ­ÖÆüà ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü …
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ˆ­Öêú †ÖÃÖ ¯ÖÖÃÖ êú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ´Öë ŸÖß¾ÖÎ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö
‹úÖ‹ú ¤êüÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
µÖª×¯Ö ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü úÖ ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã
†×¬ÖúŸÖ¸ü »ÖÖêÖÖë úÖê ´Ö­ÖÖê¾ÖîKÖ׭֍ú ºþ¯Ö ÃÖê µÖÆü ‹ú >™üúÖ ÃÖÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ
6

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ú¸üÖŸÖÖ Æîü … µÖÆü ¯ÖÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú ‹ú ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖ­Ö ‹¾ÖÓ
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú ÃÖÖ£Ö ²ÖÆãüŸÖ Æüß ú´Ö »ÖÖêÖ þֵÖÓ úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ¸üÖ ¯ÖÖŸÖê Æïü … ‹êÃÖß
ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ †¯ÖêÖÖ‹Ñ ¯Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖß Æïü …
1.

ˆÃÖß ÃÖÓãÖÖ ´Öë úÖµÖԍúÖ»Ö êú ×¾ÖßÖÖ¸ü úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ …

2.

׍úÃÖß ¤æüÃÖ¸êü úÖ´Ö úÖê ¯ÖÖ­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ,

3.

†ÖŸ´Ö×­Ö³ÖÔ¸ü þָüÖêtÖÖ¸ü
úÖµÖÔ úÖ»Ö ×¾ÖßÖÖ¸üÖ

ˆÃÖß ÃÖÓãÖÖ ´Öë úÖµÖԍúÖ»Ö êú ×¾ÖßÖÖ¸ü úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ü­ÖÖ »ÖÖêÖÖë úÖê
ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú †ÖúÂÖԍú ׾֍ú»¯Ö »ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü úÖµÖԍúÖ»Ö êú †Ó×ŸÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖ
úÖê ¤æü¸ü ¸üÖ­Öê êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖë úÖ ¯ÖæÖÔ ‡ÃŸÖê´ÖÖ»Ö ú¸üŸÖê Æïü …
¯ÖÏÖ‡Ô¾Öê™ü Óú¯Ö×­ÖµÖÖë µÖÖ ÃÖÓãÖÖ†Öë ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê ¯ÖϲÖӬ֍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ³Öß
¯Öã­Ö: ãú”û ¾ÖÂÖÖí êú ×»Ö‹ ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸ü µÖÖ ú­ÃÖ»™ëü™ü úß tÖÆü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü »ÖêŸÖê
Æïü… ×±ú¸ü ³Öß µÖפü †­µÖ ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¾ÖÖÔ ×tÃÖ´Öë †×¬ÖúŸÖ¸ü ¾ÖÔúÃÖÔ, ÃÖÆüֵ֍ú µÖÖ
ú­ÖßµÖ †×¬ÖúÖ¸üß ÆüÖêŸÖê Æïü, ˆ­Æëü ¿ÖÖ¸üß׸üú ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖê
Æãü‹ ŸÖ£ÖÖ †Ö٣֍ú ºþ¯Ö ÃÖê †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖê Æãü‹ µÖÖ ˆ­Öúß ‡“”ûÖ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß
Óú¯Ö×­ÖµÖÖÑ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖµÖ㠍êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾ÖéŸÖ ú¸ü ¤êüŸÖß ÆîüÓ … ²Ö›êüÍ
¯Ö¤üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë úÖ ÃÖê¾ÖÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü †­µÖ ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë êú ×»Ö‹ ‹ú ‹êÃÖÖ ÃÖÓ¤êü¿Ö
¤êüŸÖÖ Æîü tîÃÖê ׍ú Óú¯Ö­Öß úß ÃÖÖ¸üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹ò ²Ö›êüÍ ¯Ö¤üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë êú ×»Ö‹ Æüß
ÆüÖêŸÖß Æïü …
ŸÖ£ÖÖ×¯Ö ¯ÖÏÖ‡¾Öê™ü ÃÖꌙü¸ü ´Öë ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë †¯Ö­Öß ÃÖê¾ÖÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë
¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ úÖê ´ÖÖ»Öæ´Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú ˆÃÖê ÃÖê¾ÖÖ×¾ÖßÖÖ¸ü ×´Ö»ÖêÖß µÖÖ ­ÖÆüà …
׍ú­ŸÖã ¯ÖÛ²»Öú ÃÖꌙü¸ü ŸÖ£ÖÖ ÃÖ¸üúÖ¸üß ×¾Ö³Ö֐ÖÖë ´Öë ¯ÖÆü»Öê µÖÆü †Ö¤êü¿Ö ¯ÖÖ׸üŸÖ
­ÖÆüà ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ú³Öß&ú³Öß ŸÖÖê ­Ö‹ ¯Ö¤üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë êú ­ÖÖ´Ö úß
?kÖêÂ֝ÖÖ ¯Öã¸üÖ­Öê ¯Ö¤üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë úê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ö™ëü úß ŸÖÖ¸üßÖ úê ²ÖÖ¤ü ³Öß ­ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖŸÖß
ÆüîÓ …
7

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¤æüÃÖ¸üß ­ÖÖîú¸üß úß ŸÖ»ÖÖ¿Ö
ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÖîú׸üµÖÖë ´Öë †¯Ö­Öê »Öֵ֍ú ­ÖÖîú¸üß ŸÖ»ÖÖ¿Ö ú¸ü­ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú
´ÖãÛ¿ú»Ö úÖµÖÔ Æîü … ˆÃÖß Óú¯Ö­Öß ´Öë †¬Öß­ÖÃ£Ö ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ²Ö›êü ¯Ö¤ü µÖÖ×­Ö
ŸÖ¸üŒúß úß ˆü´´Öߤü ´Öë ¸üÆüŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú Óú¯Ö­ÖßµÖÖò †×¬ÖúŸÖ¸ü µÖã¾ÖÖ
ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úÖê ¯ÖÏÁÖµÖ ¤êüŸÖß ÆîüÓ ŸÖÖ׍ú ãú”û ¾ÖÂÖÖìÓ ŸÖú ¾Öê ˆ­Öúß ÃÖÓãÖÖ ´Öë
#ddjü úÖ´Ö ú¸ü Ã֍ëú …
þָüÖêtÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ
†Öt êú µÖãÖ ´Öë ¿ÖÖµÖ¤ü ú´ÖÖ‡Ô êú ×»Ö‹ µÖÆü †Ó×ŸÖ´Ö ×¾Öú»¯Ö Æîü ׍ú­ŸÖã
†ŸµÖ­ŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ‹¾ÖÓ †£ÖÔ¯ÖæÖÔ ³Öß Æîü … µÖª×¯Ö þָüÖêtÖÖ¸ü úÖ ×¾Öú»¯Ö
¿ÖÖµÖ¤ü ²ÖÆãüŸÖ †“”ûÖ ­Ö »ÖÖê ׍ú­ŸÖã µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ †£ÖÔ¯ÖæÖÔ œÍÓüÖ ÃÖê ¾µÖÃŸÖ ¸üÖêÖß …
¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ÃÖ´ÖµÖ ÃÖ²ÖÃÖê TµÖÖ¤üÖ ´Ö­ÖÖê¾ÖîKk׭֍ú ¤ü²ÖÖ¾Ö ¤êüÖÖ
tÖŸÖÖ Æîü A ‹ú ÃÖ׍ÎúµÖ ¾µÖÛŒŸÖ ‹úÖ‹ú ×­ÖۍÎúµÖ ÃÖ´Ö>k tÖ­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü
ŒµÖÖë׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ŸÖÖ¸üßÖ ŸÖú ¾ÖÆü ‹ú ×­ÖµÖ×´ÖŸÖ ×¤ü­Ö“ÖµÖÖÔ ÃÖê ²ÖѬÖÖ
¸üÆüŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ‹úÖ‹ú ¾ÖÆü ˆÃÖ ×¤ü­Ö“ÖµÖÖÔ ÃÖê ´ÖãŒŸÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ú‡Ô
deZpkfj;ksa úÖê ¤êüÖÖ ÖµÖÖ Æîü ׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ŸÖÖ¸üßÖ ÃÖê ãú”û פü­Ö ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖê Æüß
†ŸµÖ׬֍ú ŸÖ­ÖÖ¾Ö ´Öë ¸üÆü­Öê »ÖÖŸÖê Æïü … dqN úÖê ŸÖÖê ×¾Ö¤üÖ‡Ô ÃÖ´ÖÖ¸üÖêÆü ´Öë Æüß
±æú™ü&±æú™ü ú¸ü ¸üÖêŸÖê ¤êüÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ™ü­Öú¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ÃÖê ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾ÖéŸÖ
Æãü‹ ‹ú ÃÖã¯Ö¸ü¾ÖÖ‡Zt¸ü †¯Ö­Öê ײ֤üÖ‡Ô ÃÖ´ÖÖ¸üÖêÆü ´Öë ±æú™ü&±æú™ü ú¸ü ¸üÖê­Öê »ÖÖêA ˆ­Æëü
ÃÖ»ÖÖÆü ¤üß Ö‡Ô ׍ú †Ö¯Ö ãú”û פü­ÖÖë ŸÖú †³Öß ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ifjlj ´Öë Æüß ¸üÆëü]
†¯Ö­Öê úÖµÖÖÔ»ÖµÖ êú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ÃÖê ¬Ö߸êü ¬Ö߸êü ­ÖÖŸÖÖ ŸÖÖê›Íêü ‹¾ÖÓ †¯Ö­Öê ÖÖò¾Ö ´Öë
¬Ö߸êü ¬Ö߸êü ”û: ´ÖÆüß­Öê úß †¾Ö×¬Ö ´Öë þֵÖÓ úÖê ãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸ëü… ˆ­ÆüÖë­Öê ²ÖÖŸÖ ´ÖÖ­Ö
»Öß ŸÖ£ÖÖ †²Ö ¾Öê †¯Ö­Öê ÖÖò¾Ö ´Öë ãÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêú¸ü éú×ÂÖ ´Öë ºþ×“Ö »Öê­Öê »ÖÖê ŸÖ£ÖÖ
þֵÖÓ êú fy, ײÖt»Öß êú ÃÖÖ´ÖÖ­ÖÖë úß ‹ú ¤ãüúÖ­Ö ³Öß ÖÖê»Ö »Öß … ˆ­Öúß
פü­Ö“ÖµÖÖÔ bl ­Ö‹ úÖµÖÔ êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖê Ö‡Ô Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆ­ÖúÖ †¯Ö­Öê
ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ×´Ö¡ÖÖë ÃÖê ú³Öß ú³Öß ™êü»Öß±úÖê­Ö ÃÖê ÃÖӯ֍Ôú ²Ö­ÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü …
ãú”û ¾ÖÂÖÖí ¯ÖÆü»Öê ŸÖú †×¬ÖúŸÖ¸ü »ÖÖêÖ ÖÖÑ¾Ö úß †¯Ö­Öß t´Öß­Ö ¯Ö¸ü
8

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü †Öú¸ü ÖêŸÖß ú¸ü­Öê ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ÖÖÑ¾Ö ´Öë ¯Öã­Ö: ‹ú ×¾Ö­Ö´ÖÏ
׍úÃÖÖ­Ö úÖ tß¾Ö­Ö ×²ÖŸÖÖ­ÖÖ ¯ÖÃÖ­¤ü ú¸üŸÖê £Öê … †¯Ö­Öß t´Öß­Ö ¯Ö¸ü ´Öt¤æü¸üÖë
«üÖ¸üÖ ÖêŸÖß ú¸ü֍ú¸ü ‹ú †Ö­Ö­¤ü´ÖµÖ tß¾Ö­Ö ×²ÖŸÖÖŸÖê £Öê … ׍ú­ŸÖã †Öt êú ³Öæ×´Ö
ÃÖã¬ÖÖ¸ü ×­ÖµÖ´ÖÖë êú úÖ¸üÖ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê »ÖÖêÖ ÖÖÑ¾Ö úß †¯ÖêÖÖ ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë Æüß ²ÖÃÖ
tÖ­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü ŒµÖÖë׍ú ˆ­Öêú ×»Ö‹ ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ×¾Öú»¯Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÆüà Æîü… †²Ö
ŸÖÖê ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö »ÖÖêÖ éú×ÂÖ µÖÖêµÖ ³Öæ×´Ö Ö¸üߤüú¸ü þֵÖÓ ÖêŸÖß ú¸ü­Öê úß ²ÖÖŸÖ
ÃÖÖê“ÖŸÖê Æïü … ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ÃÖ´ÖµÖ ´Öë éú×ÂÖ ´Öë ³Öß ×¾Ö×³Ö®Ö ŸÖ¸üÆü úß ×¾Ö¿ÖêÂÖKŸÖÖ úß
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ Æîü tÖê ׍ú †ÖîªÖêא֍ú ú´ÖÔ“ÖÖ¸üßü ¾ÖÖÔ êú ¯ÖÖÃÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÆüà Æîü …
×±ú¸ü ³Öß ãú”û ¾µÖÛŒŸÖ tÖê×Ö´Ö »Öêú¸ü ³Öß ‡ÃÖ ŸÖ£µÖ ÃÖê ºþ²Öºþ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ úÖ±úß
´ÖêÆü­ÖŸÖ ú¸üêú ‡­Ö ÛãÖןֵÖÖë ¯Ö¸ü ×¾ÖtµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü »ÖêŸÖê Æïü …
¤æüÃÖ¸êü ׾֍ú»¯Ö êú ºþ¯Ö ´Öë »Ö?kã ˆªÖêÖ ãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸ü­ÖÖ ´ÖÖ­ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
µÖÆüÖò ³Öß µÖÆü µÖÖ¤ü ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú ‹ú ÃÖ±ú»Ö ¯Öϲ֭¬Öú µÖÖ ‹ú ÃÖ±ú»Ö
ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ÆüÖê­Öê úÖ †£ÖÔ µÖÆü ú¤üÖ×¯Ö ­ÖÆüà Æîü ׍ú †Ö¯Ö ‹ú ÃÖ±ú»Ö ˆªÖêÖ¯ÖןÖ
³Öß ÆüÖë … ‡ÃÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´Öë ãÖÖ­ÖßµÖ úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖë ŸÖ£ÖÖ †×¬ÖúÖ׸üµÖÖë êú ‡¤Ôü א֤Ôü
úÖ±úß ³Ö֐֤üÖî›Íü ³Öß ú¸ü­Öß ¯Ö›Íü Ã֍úŸÖß Æîü tÖê ׍ú †ÖîªÖêא֍ú ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¸üÆêü
¾µÖÛŒŸÖ ¿ÖÖµÖ¤ü ¯ÖÃÖ­¤ü ­Ö ú¸ëü …
†Öt ²ÖÆãüÃÖӏµÖú Öî¸ü ÃÖ¸üúÖ¸üß ÃÖÓãÖÖ‹Ñ (NGOs) ³Öß ÃÖÖ´ÖÖ×֍ú ׾֍úÖÃÖ úß
¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ µÖÖ×­Ö ¾µÖÍú ׿ցÖÖ, ™üߍú֍ú¸üÖ, ÖÏÖ´Ö ×¾ÖúÖÃÖ †Öפü ´Öë ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
µÖÖêÖ¤üÖ­Ö ú¸ü ¸üÆüß Æïü … †¯Ö­Öß µÖÖꐵ֟ÖÖ, Ö“ÖÔ ‡ŸµÖÖפü êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ‡­Ö úÖ´ÖÖë
ÃÖê »Ö֐êÖ tq›üÍŸÖê Æüï ŸÖ£ÖÖ ¬Ö­Ö »ÖÖ³Ö ³Öß ú¸üŸÖê Æüï …
†¯Ö­Öê ×»Ö‹ ³Ö×¾Ö嵅 úß ³Öæ״֍úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ú¸ü­ÖÖ
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË †¯Ö­Öß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ´Öë šüߍú »ÖÖ­Öê ¾ÖÖ»Öß
³Ö×¾Ö嵅 ´Öë þֵÖÓ úß ³Öæ״֍úÖ úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ú¸ü­ÖÖ ³Öß ‹ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ŸÖ¸üߍúÖ
ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü… úÖ´Ö ú¸ü­Öê êú ¤üÖî¸üÖ­Ö t²Ö †¾ÖúÖ¿Ö ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃÖ
†¾ÖúÖ¿Ö úÖ †Ö­Ö­¤ü ×»ÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü… ׍ú­ŸÖ㠍úÖ´Ö ­Ö ÆüÖê­Öê ¯Ö¸ü t²Ö ¯ÖæÖÔŸÖ:
9

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¾ÖúÖ¿Ö ×´Ö»Ö tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ×±ú¸ü ÛãÖ×ŸÖ ×³Ö®Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖß Æîü A tß¾Ö­Ö úÖ
†×¬Öú ³ÖÖÖ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ×¤ü­Ö“ÖµÖÖÔ µÖÖ×­Ö ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê tkÖ­ÖÖ] ŸÖîµÖÖ¸ü ÆüÖê­ÖÖ,
¤ü¶ŸÖ¸ü tÖ­ÖÖ, ¤ü°ŸÖ¸üü úß ×t´´Öë¾ÖÖ׸üµÖÖë úÖê ÃÖò³ÖÖ»Ö­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ÃÖê ²Ö¡¬ÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü
tÖê ׍ú ‹úÖ‹ú ×”û®Ö ×³Ö®Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ¯Ö™ü­ÖÖ ´Öë Ùêü™ü ²Öïú ÃÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê
¾ÖÖ»Öê ‹ú †×¬ÖúÖ¸üß ­Öê ãú”û פü­ÖÖë ŸÖú ?k¸ü ´Öë †Ö¸üÖ´Ö ×úµÖÖ ×ú­ŸÖã t²Ö ­Ö‡Ô
פü­Ö“ÖµÖÖÔ ÃÖê ãú”û פü­ÖÖë ´Öë ¾Öê ˆ²Ö Ö‹ ŸÖÖê †¯Ö­Öê ÃÖÖ£Ö Æüß ×¸ü™üÖµÖ¸ü Æãü‹ ×´Ö¡ÖÖë êú
ÃÖÖ£Ö Ã™êü™ü ²Öïú êú †¯Ö­Öê úÖµÖÖÔ»ÖµÖ êú †Ö×±úÃÖÃÖÔ Œ»Ö²Ö ´Öë ×­ÖµÖ×´ÖŸÖ
úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ÃÖ´ÖµÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü †¯Ö­ÖÖ ×™ü×±ú­Ö úÖ ›ü²²ÖÖ »Öêú¸ü tÖ­Öê »ÖÖê…
ÃÖ³Öß ×¸ü™üÖµÖ›Ôü ×´Ö¡Ö ×´Ö»Öú¸ü ãú”û ¤êü¸ü ²ÖÖŸÖë ú¸üŸÖê, ãú”û ¤êü¸ü ŸÖú ²Öïú êú
úÖ´ÖÖë ´Öë ³Öß ÃÖÆüµÖÖêÖ ú¸ü ¤êüŸÖê, ÃÖÖ£Ö ´Ösa »ÖÓ“Ö ú¸üŸÖê ×±ú¸ü ¿ÖÖ´Ö úÖê ?k¸ü ¾ÖÖ¯ÖÃÖ
»ÖÖî™ü †ÖŸÖê … ²Öïú¾ÖÖ»Öê ³Öß †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ›Ôü †Ö×±úÃÖÃÖÔ úÖê †Ö×±úÃÖ êú ÃÖÖ£Ö
²Ö­Öê †Ö×±úÃÖÃÖÔ Œ»Ö²Ö ´Öë ²Öîšü­Öê úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Öã¿Öß ÃÖê ¤êü ¤êüŸÖê £Öê … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê
ˆ­ÆüÖë­Öê †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úÖê ×±ú¸ü ÃÖê úÖµÖÔ¸üŸÖ ²Ö­ÖÖ ×»ÖµÖÖ £ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÃÖ®Ö
¸üÆü­Öê »ÖÖê … †¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö Æüß ¾µÖÛŒŸÖ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ­ÖÆüà ÆüÖê
Ã֍úŸÖÖ Æîü … ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ¬Ö߸êü ¬Ö߸êü †Ö­Öê ¿Öãºþ ÆüÖêŸÖê Æïü †Öî¸ü ÛãÖןֵÖÖò ×³Ö®Ö ÆüÖêŸÖß
“Ö»Öß tÖŸÖß Æïü …
†¯Ö­Öß ³Ö×¾Ö嵅 úß ³Öæ״֍úÖ êú ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ êú Îú´Ö ´Öë ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öê
ú´ÖtÖê¸ü ¯ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ´Öt²ÖæŸÖ ¯ÖÖ, ºþדÖ, ­Öîן֍ú ´Ö滵ÖÖë ‡ŸµÖÖפü, úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë
¸üÖŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü, ‹êÃÖê †£ÖÔ¯ÖæÖÔ ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ‹ tÖ Ã֍úŸÖê Æïü tÖê
†Ö٣֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ³Öß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë úß ¯ÖæÙŸÖ ´Öë †¯Ö­ÖÖ µÖÖêÖ¤üÖ­Ö ¤êü Ã֍úŸÖê
Æïü… ‹êÃÖê †³µÖÖÃÖ ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ×ŸÖ£Öß ÃÖê ú´Ö ÃÖê ú´Ö ¯ÖÖò“Ö ¾ÖÂÖÔ ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖê
ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŸÖÖ׍ú ˆ­Æëü šüߍú ÃÖê tÖò“ÖÖ tÖ Ã֍êú … ‹êÃÖê úÖµÖԍÎú´ÖÖë ´Öë
×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Æïü :1.

»ÖÖêú ×ÆüŸÖ ¾ÖÖ»Öê úÖµÖÔ

†¾ÖîŸÖ׭֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ¬Ö´ÖÖ£ÖÔ
†Ã¯ÖŸÖÖ»ÖÖ,ë ¿ÖîÖם֍ú ÃÖÃÓ£ÖÖ†Öë,
Ö¸üß²Ö ‹¾ÖÓ tºþ¸üŸÖ ´ÖÓ¤üÖë úÖê ´Ö¤ü¤ü
ú¸ü­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü …
10

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

2.

ÃÖӐÖßŸÖ ‹¾ÖÓ ú»ÖÖ

×t­Æëü ÃÖӐÖßŸÖ ŸÖ£ÖÖ ú»ÖÖ KÖ­Ö ÆüÖê ¾Öê
†¯Ö­Öß ú»ÖÖ úÖê ׭֏ÖÖ¸ü ú¸ü
ú»Ö֍úÖ¸ü ²Ö­Ö Ã֍úŸÖê Æï ü
ŸÖ£ÖÖ ¤æüÃÖ¸üÖë úÖê ³Öß ¯ÖÏ׿Ö×ÖŸÖ ú¸ü
Ã֍úŸÖê Æïü …

3.

†¬µÖÖÛŸ´Öú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖò

µÖפü †Ö¬µÖÖŸ´Ö ´Öë ºþ×“Ö ÆüÖê ŸÖÖê
†ÖŸ´ÖÃÖÓŸÖãÛ™ü êú ×»Ö‹ ‹êÃÖê
ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë úÖê ³Öß “Öã­ÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü …

‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü êú tß¾Ö­Ö úÖê ‹ú ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ dh ŸÖ¸üÆü ÃÖ¡¾ÖÖ¸üÖ
tÖ Ã֍úŸÖÖ Æî ŸÖ£ÖÖ †ÖòÖë ²ÖÓ¤ü ú¸üêú ‡ÃÖê ¤ãü?kZ™ü­ÖÖ ´ÖÖ­Ö »Öê­Öê ÃÖê ²Ö“ÖÖ ³Öß tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æî …
thou úÖê ÃÖæ­Öê¯Ö­Ö ÃÖê ´ÖãŒŸÖ ¸üÖ­ÖÖ

µÖפü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ‹ú ˆ×“ÖŸÖ úÖ´Ö úÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ­ÖÆüà
ú¸ü »ÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ¾ÖÆü þֵÖÓ ŸÖÖê ÓútæÃÖ ÆüÖê Æüß tÖŸÖÖ Æîü, †¯Ö­Öê ÃÖӯ֍Ôú ´Öë †Ö­Öê¾ÖÖ»Öê
úÖê ³Öß ‹êÃÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê ´Öë ÃÖ±ú»Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ˆÃ֍úß ¯ÖŸ­Öß ‹êÃÖß
¯ÖÆü»Öß ¯Öß×›ÍüŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü … ¾ÖÂÖÖí ŸÖú ¯Ö×ŸÖ †¯Ö­Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖ´ÖµÖ
úÖ †×¬ÖúÖÓ¿Ö ³ÖÖÖ †¯Ö­Öê úÖµÖÖÔ»ÖµÖ êú úÖµÖÖí ¯Ö¸ü Ö“ÖÔ ú¸üŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ²ÖÆãüŸÖ Æüß ú´Ö ÃÖ´ÖµÖ ¤êü ¯ÖÖŸÖÖ Æîü … ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ‹úÖ‹ú
ˆÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ úÖ±úß ÃÖ´ÖµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖê ³Öß ˆÃ֍úß
ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë ŸÖ£ÖÖ ­Ö‹ úÖµÖԍÎú´ÖÖë êú ÃÖÖ£Ö †¯Ö­Öê úÖê œÍüÖ»Ö­Öê êú ×»Ö‹ †ŸµÖ­ŸÖ
Æüß ú´Ö ÃÖ´ÖµÖ ×´Ö»Ö ¯ÖÖŸÖÖ Æîü … µÖפü ¾µÖÛŒŸÖ êú ¯ÖæÖÔŸÖ: “ÖÆü»Ö - ¯ÖÆü»Ö ¾ÖÖ»Öê
tß¾Ö­Ö ´Öë ‹úÖ‹ú †¾Öúֿ֐ÖÏÆüÖ êú “Ö»ÖŸÖê ÃÖã­ÖÖ¯Ö­Ö †Ö tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃÖÃÖê
×­ÖtkŸÖ ¯ÖÖ­ÖÖ úךüü­Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü …
11

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¯Ö­Öß ‡“”ûÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü
׸ü™üÖµÖ›Ôü ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê ²Ö““ÖÖë ¯Ö¸ü †¯Ö­Öß ‡“”ûüÖ úÖê »ÖÖ¤ü­ÖÖ
‹ú ¤æüÃÖ¸üß Ã¾Ö³ÖÖ׾֍ú ׍ÎúµÖÖ Æîü … ‹ú ׸ü™üÖµÖ›Ôü ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß †¯Ö­Öß
‡“”ûÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö““ÖÖë ÃÖê úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸üÖÖ´Ö úß †¯ÖêÖÖ ú¸ü­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîüa, “ÖÖÆêü ¾Öê
¯ÖÃÖÓ¤ü ú¸ëü µÖÖ ­Ö ú¸ëü … ²Ö““ÖÖë úÖê †¯Ö­Öß ºþ×“Ö êú ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ †¯Ö­Öê ׯ֟ÖÖ úß
ºþ×“Ö êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê úÖµÖÔ ú¸ü­Öê ¯Ö¸ü ú‡Ô ²ÖÖ¸ü ²ÖÖ¬µÖ ÆüÖê­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü …
ÖÖ»Öß¯Ö­Ö ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖê­ÖÖ
׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ †¯Ö­Öê úÖ´Ö, ˆÃ֍êú ´ÖÆüŸ¾Ö †Öî¸ü
¯ÖϵÖÖÃÖÖë ÃÖê úß tÖŸÖß Æîü … ׍úÃÖß ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ­Öê †¯Ö­Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖë ÃÖê ÃÖ´Ö>ÖîŸÖÖ
ú¸ü ×»ÖµÖÖ, ²ÖêbTtŸÖß ²Ö¤üÖÔ¿ŸÖ úß, ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ¬µÖÖ­Ö ú´Ö פüµÖÖ, ×´Ö¡ÖÖë
úÖê ³Öß ¤üÖÖ ×¤üµÖÖ tÖê ×ÃÖ±úÔ ¯Ö¤ü êú פüÖÖ¾Öê êú ×»Ö‹ ŸÖ£ÖÖ Ö۝֍ú £Öß, ‹êÃÖß
ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ¾ÖÆü ¾µÖÛŒŸÖ †ŒÃÖ¸ü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü µÖÖ ŸÖÖê †Ö¬µÖÖŸ´Ö úß ŸÖ¸ü±ú
´Öã›Íü tÖŸÖÖ Æîü µÖÖ Ã¾ÖµÖÓ úÖê Ö´ÖÖ ú¸ü­Öê úß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †Öî¸ü ÃÖÖê“Ö ´Öë ¾µÖÃŸÖ ¸üÆüŸÖÖ
Æîü …
×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü tß¾Ö­Ö ´Öë †ÖµÖ êú ÁÖÖêŸÖ úÖ±úß Æü¤ü ŸÖú ÃÖß×´ÖŸÖ ÆüÖê tÖŸÖê Æïü
‡ÃÖ úÖ¸üÖ £ÖÖê›Íüß ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ú¸ü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆêüÖÖ… †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú ÃÖ³Öß
†Ö¾Ö¿µÖú tºþ¸üŸÖÖë úÖê ˆ­Öúß ¾Ö¸üßµÖŸÖÖ êú Îú´Ö ´Öë ÃÖæדֲ֨ü ׍úµÖÖ tÖ‹
ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖ êú ÁÖÖêŸÖÖë úÖ ú›ÍüÖ ¯Ö¸üßÖÖ ú¸üêú ˆ­ÖúÖ tºþ¸üŸÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ŸÖÖ»Ö´Öê»Ö ãÖÖ×¯ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖ‹ … ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ú´Ö ÃÖê ú´Ö 25
¾ÖÂÖÖëÔ úÖ tß¾Ö­Ö tß­ÖÖ ŸÖÖê †Ö´Ö ²ÖÖŸÖ Æîü… †ŸÖ: £ÖÖê›Íüß ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ²Ö¸üŸÖ ú¸ü
†ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ¾µÖµÖ ´Öë ‹ú †“”ûÖ ÃÖÖ´Ö­ÖtÃµÖ ²ÖîšüÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ׍ú­ŸÖã
‡Ã֍úÖ †£ÖÔ ÓútæÃÖß úß †Ö¤ŸÖü ÃÖê ­ÖÆüà Æîü… ÓútæÃÖß úß †Ö¤ŸÖü ŸÖÖê †Ö¯ÖúÖê
†Ö¾Ö¿µÖú Ö“ÖêÔ ³Öß ­ÖÆüà ú¸ü­Öê ¤êüÖß ŸÖ£ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Ö“ÖêÔ ³Öß ¾ÖÖ¤ü&×¾Ö¾ÖÖ¤ü
úÖ ×¾ÖÂÖµÖ ²Ö­ÖëÖê… ‡ÃÖ ”ûÖê™üß ÃÖß úÆüÖ­Öß ´Öë ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ­ÖÆüà ²ÖÛ»ú ÓútæÃÖß
úß ×´Ö¿ÖÖ»Ö ¤üß Ö‡Ô Æîü :12

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

‹ú ´ÖÖ¸ü¾ÖÖ›Íüß ´Ö¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ… ´Ö¸ü­ÖÖ ŸÖÖê ÃÖ³Öß úÖê ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü… ˆÃ֍êú »Ö›Íüêú
²Öîšüú¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸ü ¸üÆêü £Öê… ”ûÖê™üÖ »Ö›ÍüúÖ ²ÖÖê»ÖÖ : ‹ú ¸üÖò»ÃÖ¸üÖòµÖÃÖ ÖÖ›Íüß
»ÖÖ­Öß “ÖÖ×Æü‹… ׯ֟ÖÖ êú †Ó×ŸÖ´Ö ÃÖ´ÖµÖ ˆ­Öúß »ÖÖ¿Ö úÖê ¸üÖò»ÃÖ¸üÖòµÖÃÖ ÖÖ›Íüß ´Öë
¸üÖú¸ü »Öê “Ö»ÖëÖê ´Ö¸ü?k™ ¯Öü¸ü…
¤æüÃÖ¸êü ³ÖÖ‡Ô ­Öê úÆüÖ : ×±útæ»Ö Ö“ÖÖÔ, †¸êü, ´Öã¤êüÔ úÖê ŒµÖÖ ¸üÖò»ÃÖ¸üÖòµÖÃÖ ´Öë »Öê
Ö‹ ׍ú ‹Ó²ÖêÃÖê›ü¸ü ÖÖ›üÍß ´Öë »Öê Ö‹, ŒµÖÖ ±úúÔ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü ? ‹Ó²ÖêÃÖê›ü¸ü ÃÖê úÖ´Ö
“Ö»Ö tÖ‹ÖÖ…
ŸÖßÃÖ¸êü ³ÖÖ‡Ô ­Öê úÆüÖ ×ú ´Öã¤êüÔ úÖê ŒµÖÖ ±úúÔ ¯Öü›ÍüŸÖÖ Æîü ‹Ó²ÖêÃÖê›ü¸ü.... ­ÖÖÆüú
úÖ Ö“ÖÖÔ ²ÖÖÓ¬Ö­ÖÖ, ¯Öê™ÒüÖê»Ö ´ÖÆÓüÖÖ , ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ÖÖ›Íüß ¤ëü ׍ú ­Ö ¤êüê Ó, ´Öê¸üÖ ŸÖÖê µÖÖ»Ö Æîü
׍ú ¾ÖÆü ¯Öã¸üÖ­Öß ŸÖ¸üúß²Ö Æüß šüߍú £Öß †£ÖßÔ ²Ö­ÖÖ »ÖëÖê †Öî¸ü Óú¬Öê ¯Ö¸ü ¸üÖ ú¸ü »Öê
“Ö»ÖëÖê …
“ÖÖî£Öê ³ÖÖ‡Ô ­Öê úÆüÖ : ´Ö¸ü?k™ü Æîü ¤æü¸ü, Ö¸ü´Öß êú פü­Ö †Öî¸ü ¤êü¿Ö ´ÖÖ¸ü¾ÖÖ›Íü…
Öã¤ü ŸÖÖê Æü´Ö t»Ö-³Öã­Ö tÖ‹asÖê Æüß, ÃÖÖ£Ö úÖî­Ö tÖ‹ÖÖ †£ÖßÔ êú ? †Öî¸ü ‡­Öúß
Øt¤üÖß-³Ö¸ü úß úÆüÖ×­ÖµÖÖÓ †Öî¸ü ‡­Öêú Øt¤üÖß ³Ö¸ü êú ÖÖê¸üÖ¬ÖÓ¬Öê.... ¾ÖîÃÖê Æüß
úÖê‡Ô ÃÖÖ£Ö tÖ­Öê úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ­ÖÆüà ŸÖÖê ‡ŸÖ­Öß ¤üÖê¯ÖÆü¸üß ´Öë úÖî­Ö ÃÖÖ£Ö tÖ‹ÖÖ ? †Ö¸îü
Æü´Ö ³Öß £Öú ´Ö¸ü tÖ‹êÖ,ê ü ²Ö»î֐ÖÖ›üÍß ´Öë ¸üÖú¸ü úê “Ö»Ö­ÖÖ šüߍú ¸üÆüêÖÖ…
¯ÖÖÓ“Ö¾Öê ­Öê úÆüÖ : ×±útæ»Ö úß ²Öú¾ÖÖÃÖ ´Öë ¯Ö›Íêü ÆüÖê, †¯Ö­Öê ?kjü tÖê Ö¬ÖÖ Æîü,
¾ÖÆüß šüߍú ÆîüA ˆÃÖß ¯Ö¸ü ²ÖÖÓ¬Ö ¤ëüÖê †Öî¸ü »Öê “Ö»ÖëÖê …
ŸÖ³Öß ²ÖÖ¯Ö tÖê ´Ö¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ, ¾ÖÆü ÃÖ²Ö ÃÖã­Ö ¸üÆüÖ £ÖÖ, ‹ú¤ü´Ö ˆšü †ÖµÖÖ †Öî¸ü
úÆü­Öê »ÖÖÖ : ´Öê¸üß “Ö¯¯Ö»Ö úÆüÖÑ ÆîüÓ ?
ˆ­ÆüÖë­Öê úÆüÖ : “Ö¯¯Ö»Ö úÖ ŒµÖÖ ú¸üÖêÖê ? ˆÃÖ­Öê úÆüÖ ×ú ´Öï ¯Öî¤ü»Ö Æüß
“Ö»ÖŸÖÖ Æòüæ … †¸êü †³Öß ‡ŸÖ­Öß tÖ­Ö ´Öã>´ÖÓêÓ ¿ÖêÂÖ Æîü, ­ÖÖÆüú úÖ Ö“ÖÖÔ ú¸ü­ÖÖ, Ö¬Öê
úÖê ÃÖŸÖÖ­ÖÖ, †Ötú»Ö ?kÖÃÖ ³Öß ´ÖÆÓüÖÖ †Öî¸ü Æü¸ü “Ößt úß >a>Vü ......... …
13

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

úÖµÖÔ ÃÖÓÍéú×ŸÖ ÃÖê ×¾ÖÁÖÖ´Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ úß †Öê¸ü
†ÓŸÖŸÖ: ‹ú ÃÖ´ÖµÖ ×¸ü™üÖµÖ›Ôü ¾µÖÛŒŸÖ úÖµÖÔ ­Öß×ŸÖ ÃÖê ×¾ÖÁÖÖ´Ö ­Öß×ŸÖ úß
†Öê¸ü ´Öã›üÍ tÖŸÖÖ Æîü … ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖ´ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ úÖ´Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü
×tÃ֍êú úÖ¸üÖ ¬Ö­Ö, ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¯ÖÏןÖšüÖ, ŸÖ¸üŒúß ‡ŸµÖÖפü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê Æïü, µÖÆü
úÖµÖÔ ÃÖÓÍéú×ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë ³Öß ÃÖ´ÖµÖ úÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÔÖ
ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×tÃÖÃÖê þÖÖµÖ¢ÖŸÖÖ, ×­Ö´ÖÖԝÖ, ‡Ô´ÖÖ­Ö¤üÖ¸üß ‹¾ÖÓ ×­ÖšüÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü,
µÖÆüß ×¾ÖÁÖÖ´Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ Æîü … µÖפü ¾µÖÛŒŸÖ ‡ÃÖ ¯Öã»Ö úÖê ¯ÖÖ¸ü ú¸ü­Öê ´Öë ÃÖÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ
´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ­ÖÆüà Æî ŸÖÖê ˆÃÖ´Öë †ÃÖã¸üÖÖ úß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ¯Öî¤üÖ ÆüÖê tÖŸÖß
Æîü †Öî¸ü ¾ÖÆü ÓútæÃÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … t²Ö¸ü¤üßÖß ×¾ÖÁÖÖ´Ö ú¸ü­ÖÖ ¿ÖÖµÖ¤ü t²Ö¸ü¤üßÖß
úÖ´Ö ú¸ü­Öê ÃÖê TµÖÖ¤üÖ ¯Öß›ÍüÖ¤üÖµÖß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü… tÖê ¾µÖ׌ŸÖ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê
³Öß ×¾ÖÁÖÖ´Ö ­Öß×ŸÖ úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ü »ÖêŸÖÖ Æîü, ¾ÖÆüß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü êú
tß¾Ö­Ö úÖ †Ö­Ö­¤ü ˆüšüÖŸÖÖ Æîü … †ŸÖ: ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ×»Ö‹ þֵÖÓ úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü
ú¸ü­ÖÖ úÖµÖÔ ÃÖÓÍéú×ŸÖ êú ¯Öã»Ö úÖê ¯ÖÖ¸ü ú¸ü ×¾ÖÁÖÖ´Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ úß †Öê¸ü tÖ­ÖÖ
´ÖÖ­ÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æêî … µÖפü †¯Ö­Öê tß¾Ö­Ö úÖ»Ö úÖê ¤üêÖë ŸÖÖê Æü´Ö ¯ÖÖ‹òÖê ׍ú †¯Ö­Öê
¯ÖæÖÔ tß¾Ö­Ö úÖê ŸÖß­Ö ³Ö֐ÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖŒŸÖ ׍úµÖÖ Æüã†Ö Æüî :1.

¯ÖÏ£Ö´Ö ³ÖÖÖ - ÃÖߏ֭Öê ¾ÖÖ»ÖÖ

-- ¯ÖÏ£Ö´Ö 20 ÃÖê 24 ¾ÖÂÖÖí ŸÖú

2.

׫üŸÖßµÖ ³Ö֐Ö- úÖµÖÔ ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ -- ˆÃ֍êú ˆ¯Ö¸üÖÓŸÖ 35 ÃÖê 40 ¾ÖÂÖÖí ŸÖú

3.

ŸÖéŸÖßµÖ ³ÖÖÖ - ×¾ÖÁÖÖ´Ö ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ -- ŸÖ¤üÖê¯Ö¸üÖÓŸÖ …

¯ÖÏ£Ö´Ö ³ÖÖÖ ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ³ÖÖÖ úß †Öê¸ü tÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ²Ö›ÍüÖ Æüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ŸÖîµÖÖ¸üß †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖß Æîü … ׍ú­ŸÖã ¤æüÃÖ¸êü ³ÖÖÖ ÃÖê ŸÖßÃÖ¸êü úß †Öê¸ü
tÖ­Öê êú ×»Ö‹ úÖê‡Ô ÖÖÃÖ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ŸÖîµÖÖ¸üß ­ÖÆüà úß tÖŸÖß Æîü … µÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
úÖ¸üÖ Æîü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü êú tß¾Ö­Ö êú †ÃŸÖ - ¾µÖÃŸÖ ¸üÆü­Öê úÖ …
³Ö×¾Ö嵅 úß úÖµÖÔ ÃÖæ“Öß
†Ö¯ÖúÖ ²Ö“ÖÖ Æãü†Ö tß¾Ö­Ö †²Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÆüÖê­Öê¾ÖÖ»ÖÖ Æîü … †ŸÖ: µÖÆü ÃÖÆüß
14

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖ´ÖµÖ Æîü †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ¯»ÖÖØ­ÖÖ ú¸ü­Öê úÖ ŸÖ£ÖÖ
ײ֟ÖÖ‹ Ö‹ tß¾Ö­Ö úÖ»Ö úß ŸÖ¸ü±ú ‹ú ­Öt¸ü ¤êüÖ­Öê ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´Ö>­Öê úÖ … ‹ú
פü»Ö“ÖÃ¯Ö úÆüÖ­Öß Æîü ׍ú ‹ú ´ÖÓפü¸ü êú ×­Ö´ÖÖÔÖ êú Ø´Ö ´Öë ¤üÖê ´Öæٟ֍úÖ¸ü ¯ÖŸ£Ö¸ü
úÖ™ü ¸üÆêü £Öê… ‹ú ²ÖæœÍüÖ ÃÖÖ¬Öã ¾ÖÆüÖò ÃÖê Öãt¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ … ˆÃÖ´Öë ‹ú ´Öæٟ֍úÖ¸ü, tÖê
úÖ±úß £ÖúÖ Æãü†Ö »ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ&¯Öæ”ûÖ ¤üÖêÃŸÖ ŸÖã´Ö ŒµÖÖ ú¸ü ¸üÆêü ÆüÖê? ˆ¢Ö¸ü ×´Ö»ÖÖ
tÖê ŸÖã´Æëü פüÖÖ‡Ô ¤êü ¸üÆüÖ Æîü … ´Öã>ê ¿ÖÖ´Ö ŸÖú ‡ÃÖ ÃÖÖ¸êü ¯ÖŸ£Ö¸ü úÖê ŸÖÖê›Íü­ÖÖ Æîü… ¾ÖÆü
†¯Ö­Öê úÖ´Ö ÃÖê Öã¿Ö ­ÖÆüà »ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ… ×±ú¸ü ¾ÖÆü ¤æüÃÖ¸êü ´Öæٟ֍úÖ¸ü êú ¯ÖÖÃÖ ÖµÖÖ
tÖê ˆÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü úÖ úÖ´Ö ú¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ ×ú­ŸÖã ²Ö›ÍüÖ ¯ÖÏÃÖ®Ö †Öî¸ü ÃÖÓŸÖã™ü פüÖ ¸üÆüÖ
£ÖÖ †Öî¸ü Öã­ÖÖã­ÖÖŸÖê Æãü‹ †¯Ö­Öê úÖ´Ö ´Öë ŸÖ»»Öß­Ö £ÖÖ … ÃÖÖ¬Öã ­Öê úÆüÖ - ¤üÖêßÖ
ŸÖã´Ö ŒµÖÖ ú¸ü ¸üÆêü ÆüÖê ? ˆÃÖ­Öê ´ÖãÍãú¸üÖŸÖê Æãü‹ úÆüÖ ×ú ´Öï ‹ú ´ÖÓפü¸ü ²Ö­ÖÖ ¸üÆüÖ
Ææüò… ¤üÖê­ÖÖê Æüß ¾µÖÛŒŸÖ ‹ú ¯ÖύúÖ¸ü êú úÖ´Ö ú¸ü ¸üÆêü £Öê… ×tÃÖ ¾µÖÛŒŸÖ ­Öê ˆ§êü¿µÖ
ÃÖ´Ö> ×»ÖµÖÖ £ÖÖ ¾ÖÆü ¯ÖÏÃÖ®Ö †Öî¸ü ˆŸÃÖÖ×ÆüŸÖ £ÖÖ rFkk †¯Ö­Öê úÖ´Ö ÃÖê ÃÖÓŸÖã™ü
£ÖÖ …
‡ÃÖ µÖÖêt­ÖÖ úÖ ˆ§êü¿µÖ ¿ÖêÂÖ tß¾Ö­Ö úÖê ÃÖãÖ¤ü ‹¾ÖÓ †Ö­Ö­¤ü´ÖµÖ ²Ö­ÖÖ­ÖÖ
Æîü … ‡ÃÖ´Öë †Ö¯Öêú ¯ÖÖÃÖ úÖ±úß ÃÖ´ÖµÖ, ×´Ö¡Ö, ¿ÖÖîú ‡ŸµÖÖפü ÆüÖê Ã֍úŸÖê Æïü †Öî¸ü
þÖÃ£Ö †Öî¸ü †Ö­Ö­¤ü´ÖµÖ tß¾Ö­Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü …
úÆü­Öê úÖ ´Öæ»Ö †£ÖÔ Æîü ׍ú ¯ÖÆü»Öê µÖÆü ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖµÖ ×ú ‡ÃÖ
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ úÖ ˆ§êü¿µÖ tß¾Ö­Ö êú ²Ö֍úß ³ÖÖÖ úÖê ÃÖæÖ¯Öæ¾Öԍú ‹¾ÖÓ
†Ö­Ö­¤ü¯Öæ¾Öԍú ײ֟ÖÖ­ÖÖ Æîü … ×±ú¸ü ŸÖÖê úÖê‡Ô ÃÖ´ÖõÖÖ ­ÖÆüà Æîü …

15

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö µÖÖêt­ÖÖ úÖ †³µÖÖÃÖ
1.
2.
3.
4.
5.

­ÖÖ´Ö
¯Önü­ÖÖ´Ö
†ÖµÖã
¯ÖãºþÂÖ /´Ö×Æü»ÖÖ
׍úÃÖ ×¾Ö³ÖÖÖ ´Öë úÖµÖÔ¸üŸÖ Æïü

6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

†Ö¯Öúß µÖÖꐵ֟ÖÖ (¿ÖîÖf.kú / ŸÖú­Öߍúß)
¾ÖÖÙÂ֍ú †ÖµÖ
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ ×¾Ö¾Ö¸üÖ
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ˆ¢Ö¸ünk×µÖŸ¾Ö
ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö úß ŸÖÖ¸üߏÖ
ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö êú ²ÖÖn ŒµÖÖ ú¸ü­Öê úß µÖÖê•Ö­ÖÖ Æîü
ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö êú ²ÖÖnü ׍úŸÖ­ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ×´Ö»ÖêÖÖ (†­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ)
ˆÃÖ ¯ÖîÃÖê úÖê îúÃÖê ÖpZ ú¸ëüÖê

14. †²Ö ŸÖú úÖ ¯ÖîÃÖÖë úÖ ×¾Ö­ÖµÖÖêÖ úÖ ×¾Ö¾Ö¸üÖ nssëü
15. †Ö¯Öêú ³Ö×¾Ö嵅 úß ŒµÖÖ µÖÖê•Ö­ÖÖ Æîü …
16. ŒµÖÖ †Ö¯ÖúÖê »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú †Ö¯Öúß ŸÖú­Öߍúß µÖÖꐵ֟ÖÖ
†Öî¸ü †­Öã³Ö¾Ö ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë úÖ´Ö †Ö‹ÖÖ …
†Ö¸ü ÆüÖÑ ŸÖÖê îúÃÖê ?
17. †Ö¯Ö †¯Ö­Öê †Ö¯Ö úÖê 10 ¾ÖÂÖÔ êú ²ÖÖn úÆüÖÓ nêüÖ­ÖÖ
“ÖÖÆü ¸üÆêü Æïü ?
18. 10 ¾ÖÂÖÔ êú ²ÖÖn †Ö¯Öúß †ÖµÖ ׍úŸÖ­Öß ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ ?
19. ŒµÖÖ †Ö¯Ö †¯Ö­Öê ³Ö×¾Ö嵅 êú µÖÖê•Ö­ÖÖ êú ×»Ö‹ ׍úÃÖß úß
´Önn »Öê­ÖÖ “ÖÖÆëüÖê †Ö¸ü ÆüÖò ŸÖÖê ²ÖŸÖ»ÖÖ‡‹ ?
20. †Ö¯Ö †¯Ö­Öê †Ö¯Ö úÖê ¿ÖÖ¸üß׸üú / ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú þÖÃ£Ö ¸üÆü­Öê
êú ×»Ö‹ ŒµÖÖ -ŒµÖÖ ú¸ëüÖê ?
16

¤üÖê
lekftd ifjorZu vkSj ge
³ÖÖ¸üŸÖ¾ÖÂÖÔ ÖÖò¾ÖÖë ÃÖê ²Ö­ÖÖ ¤êü¿Ö Æîü ×tÃ֍úß 70% ÃÖê †×¬Öú t­ÖŸÖÖ ÖÖѾÖÖëë ´Öë
¸üÆüŸÖß Æîü … ‡ÃÖ×»Ö‹ úÆüÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú ³ÖÖ¸üŸÖ ¾ÖÂÖÔ úß †ÖŸ´ÖÖ ÖÖѾÖÖëë ´Öë ×­Ö¾ÖÖÃÖ
ú¸üŸÖß Æîü … µÖÆü ³Öß ÃÖŸµÖ Æîü ׍ú ÖÖѾÖÖëë ´Öë Æüß ´Öæ»Ö ºþ¯Ö ÃÖê Æü´ÖÖ¸üß ÃÖÓÍú`ןÖ
ÃÖã¸ü×ÖŸÖ Æîü … ¿ÖÆü¸üÖë úß †¯ÖêÖÖ tÆüÖò ÖÖò¾Ö ´Öë tß¾Ö­Ö ¿ÖÖÓן֯ÖæÖÔ ¸üÆüŸÖÖ Æîü, ¾ÖÆüßÓ
¯Ö¸üïָü ¯ÖÏê´Ö ³ÖÖ¾Ö, ´Öê»Ö - tÖê»Ö ŸÖ£ÖÖ ‹ú ¤æüÃÖ¸êü êú ÃÖãÖ-¤ãüÖ ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ¸üÆü­Öê
úß ¯ÖϾÖé×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö¸ü´¯Ö¸üÖ ³Öß ¯ÖÖ‡Ô tÖŸÖß Æîü … ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ´ÖÆÓüÖÖ‡Ô ŸÖ£ÖÖ
ˆ““Ö tß¾Ö­Ö ÃŸÖ¸ü úß ³ÖÖÖ ¤üÖî›Íü ´Öë ÃÖ´ÖµÖ úß ú´Öß ŸÖ£ÖÖ ¯ÖîÃÖê úÖ †ÖúÂÖԝÖ
†×¬Öú ¤êüÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ú´Ö ÃÖê ú´Ö ‡­Ö úÖ¸üÖÖë ÃÖê ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ¸üÆü­Öê ¾ÖÖ»Öê
µÖã¾ÖÖ†Öë úÖ †×¬Öú ÃÖ´ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ¬µÖÖ­Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏןֵÖÖêא֟ÖÖ†Öë ´Öë »ÖÖÖ ¸üÆüŸÖÖ
Æîü … ¾Öê ÃÖÓ¯Ö®ÖŸÖÖ úß ¤üÖî›Íü ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æîaü ŸÖ£ÖÖ µÖÆüß ÃÖ´ÖµÖ úß ´ÖÖÓÖ Æîü… ‡­Ö
µÖã¾ÖÖ†Öë ´Öë †¯Ö­Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üt­ÖÖë ŸÖ£ÖÖ ²ÖãtãÖÖí êú ×»Ö‹ †Ö¤ü¸ü ŸÖÖê Æîü ׍ú­ŸÖã ²ÖœÍüŸÖß
†¯ÖêÖÖ†Öë êú úÖ¸üÖ ÃÖ´ÖµÖ úÖ †³ÖÖ¾Ö Æîü … †ŸÖ: ¾Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üt­ÖÖë ŸÖ£ÖÖ
²ÖtãÖÖí êú ×»Ö‹ ÃÖ´ÖµÖ ­ÖÆüà ׭֍úÖ»Ö ¯ÖÖŸÖêA ‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ²ÖqtqÖÔ Ã¾ÖµÖÓ úÖê
ˆ¯Öê×ÖŸÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü­Öê »ÖÖŸÖê Æïü ŒµÖÖë ׍ú ˆ­Öêú ¯ÖÖÃÖ úÖ±úß ÃÖ´ÖµÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü
ŸÖ£ÖÖ ˆ­Æëü ÃÖã­Ö­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ, ˆ­Öêú ¯ÖÖÃÖ ²Öîšü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ­ÖÆüà ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü …
17

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖÏÖµÖ: ¤êüÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú ²ÖãœÍüÖ¯Öê ´Öë ¾µÖÛŒŸÖ ´ÖÖ­Ö¾ÖßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë †Öî¸ü †ÓŸÖ«Õü¤ü
úß ¯Öß›ÍüÖ ÃÖê ÖÏ×ÃÖŸÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü … ¾Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Öî¸ü †ÓŸÖ«Õü¤ü Æü´Öë ²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü þֵÖÓ ÃÖê
tÖê›ÍüŸÖê Æïü, ´Ö£ÖŸÖê Æïü †Öî¸ü Æü´ÖÖ¸üß †ÖãÖÖ ŸÖ£ÖÖ †­ÖÖãÖÖ úÖê ™ü™üÖê»ÖŸÖê Æïü …
†ÓŸÖŸÖ: ˆ­Ö ŸÖ´ÖÖ´Ö ¯ÖÏ¿­ÖÖë úÖê ¯Öæ¸üß ÃÖ““ÖÖ‡Ô êú ÃÖÖ£Ö Æü´ÖÖ¸êü ´ÖÖ­ÖÃÖ-¯Ö™ü»Ö ¯Ö¸ü
¸üÖŸÖê Æïü …
²ÖqœÍüÖ¯Öê ´Öë ŸÖÖê µÖÆü ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ¯ÖϏָü ÆüÖê ˆšüŸÖß Æîü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü êú ˆÆüÖ¯ÖÖêÆü ÃÖê
²Ö“Ö­Öê êú ×»Ö‹ ˆÃÖê tß¾Ö­Ö¯ÖµÖZUŸÖ ÃÖŸµÖ úÖ ¯ÖÖ»Ö­Ö ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ''tîÃÖÖ
²ÖÖê†ÖêÖê, ¾ÖîÃÖÖ Æüß úÖ™üÖêÖê'' - µÖÆü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ÃÖ²Ö »ÖÖêÖ tÖ­ÖŸÖê Æïü … ¾Öê ²Ö²Öæ»Ö êú
¯Öê›Íü ÃÖê †Ö´Ö ¯ÖÖ­Öê úß úÖê×¿Ö¿Ö ú¸üŸÖê ¸üÆüŸÖê Æïü … ²ÖãœÍüÖ¯Öê ´Öë †êú»ÖÖ¯Ö­Ö, †ÓŸÖ«Õü¤ü
†Öî¸ü ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú µÖÖŸÖ­ÖÖ †¯Ö­Öß “Ö¸ü´Ö ÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖê Æïü … ¾Öé¨ü ¾µÖÛŒŸÖ
´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ¸üÖêÖÖÏÃŸÖ ÆüÖêú¸ü ú´ÖtÖê¸ü ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü, ד֛Íüד֛ÍüÖ ²Ö­Ö tÖŸÖÖ
Æîü, ×¾Ö¿ÖêÂ֍ú¸ü ×tÃ֍êú †ÖÃÖ ¯ÖÖÃÖ êú »ÖÖêÖ ˆÃÖê †¯Öê×ÖŸÖ ÃÖ´´ÖÖ­Ö ­ÖÆüà ¤êüŸÖê,
¾ÖÆü ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ¯Öß›ÍüÖ ÃÖê ™æü™ü tÖŸÖÖ Æîü… ˆÃÖê ´Ö韵Öã³ÖµÖ ÃÖŸÖÖ­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖß
²Öß“Ö ¾ÖÆü †¯Ö­Öß ¯ÖŸ­Öß, ¯Öã¡Ö-¯Öã¡Öß †Öî¸ü ²ÖÓ¬Öã - ²ÖÖÓ¬Ö¾ÖÖë úÖê ³Öß ×²Ö»Öãú»Ö ¤æüÃÖ¸êü
ºþ¯Ö ´Öë ¤êüÖŸÖÖ Æîü … ¯ÖŸ­Öß, tÖê ú³Öß ÃÖÆüµÖÖêÖß †Öî¸ü ¯ÖÏêµÖÃÖß £Öß, †²Ö ¾ÖîÃÖß ­ÖÆüà
¸üÆü Ö‡Ô Æîü … ˆüÃ֍úß ²Öê™üß †¯Ö­Öê ´ÖӐÖêŸÖ¸ü †Öî¸ü †Ö­Öê¾ÖÖ»Öê ÃÖãÖ¤ü פü­ÖÖë êú ´Ö¬Öã¸ü
ÃÖ¯Ö­ÖÖë ´Öë ÖÖê tÖŸÖß Æîü … ¾ÖÆü ¾Öé¨ü ׯ֟ÖÖ êú ¯ÖÖÃÖ †ÖŸÖß ³Öß Æîü ŸÖÖê ´ÖÆüt
†Öî¯Ö“ÖÖ׸üúŸÖÖ‹Ñ ×­Ö³ÖÖ­Öê êú ×»Ö‹ … »ÖÖêÖ ÃÖt-¬Ötú¸ü ¯ÖÖ™üá †Öî¸ü ÃÖ´ÖÖ¸üÖsÆüÖë
´Öë tÖ­Öê êú ¯ÖÆü»Öê ˆÃ֍êú ”û™ü¯Ö™üÖŸÖê ´Ö­Ö ¯Ö¸ü ÃÖÆüÖ­Öã³Öæ×ŸÖ úß ¤üÖê ²ÖæѤëü ²Ö¸üÃÖ֍ú¸ü
†¯Ö­Öê úŸÖÔ¾µÖ úß ‡×ŸÖÁÖß ÃÖ´Ö> »ÖêŸÖê Æïü … ¾Öé¨ü êú ×»Ö‹ µÖÆü †ÃÖÊ ÆüÖê ˆšüŸÖÖ
Æîü … µÖÆü ÃÖ²Ö ú™üúÖ¸üß ²Ö­Ö tÖŸÖÖ Æîü … tß¾Ö­Ö ´Öë ¯ÖÆü»Öß ²ÖÖ¸ü ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ Æîü ׍ú
¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖê ¸üÆêü ‹ú †Ö¤ü´Öß êú ¯ÖÏ×ŸÖ ¯Ö׸üt­ÖÖë êú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë îúÃÖÖ
†¯ÖÏŸµÖÖ×¿ÖŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †Ö ÖµÖÖ Æîü … ‹ú ÃÖ´ÖµÖ £ÖÖ, t²Ö ¾ÖÆü ˆ­Ö Ãֲ֍úÖê
†¯Ö­ÖÖ Ãֲ֍ãú”ûü ÃÖ´Ö>ŸÖÖ £ÖÖ … ¾Öê Æüß †²Ö ˆÃÖê ‡­Ö µÖÖŸÖ­ÖÖ¯ÖæÖÔ ÖÖÖë ´Öë
†êú»ÖÖ ”ûÖê›Íüú¸ü ׏ÖÃ֍ú »ÖêŸÖê Æïü …
‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ²ÖãtãÖÔ Ã¾ÖµÖÓ úß ŸÖã»Ö­ÖÖ †¯Ö­Öê ²ÖqtãÖÖí úß ¤êüÖ³ÖÖ»Ö ÃÖê
ú¸üŸÖê Æïü ‹¾ÖÓ ¾ÖÆüß †­Öã¿ÖÖÃÖ­Ö, ¾ÖÆüß ÃÖ´Ö¯ÖÔÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ­Æüà ÛãÖןֵÖÖêÓ úß †¯ÖêÖÖ
18

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ú¸üŸÖê Æîü … ÃÖÖ¸üß ÛãÖןֵÖÖë úÖê ÃÖ´Ö>ŸÖê Æãü‹ ³Öß ‡ÃÖ ÃÖŸµÖ úÖê ¯Ö“ÖÖ ¯ÖÖ­ÖÖ ˆ­Öêú
×»Ö‹ úÖ±úß ´ÖãÛ¿ú»Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ÖÏÖf´ÖÖ ¯Ö׸ü¾Öê¿Ö ÃÖê
׭֍ú»ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öê ²ÖãtãÖÖí êú ¯ÖÏ×ŸÖ úÖ±úß »ÖÖÖ¾Ö, ¯ÖÏê´Ö †Öפü ´ÖÆüÃÖæÃÖ
ú¸üŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖæÖÔ ÃÖ´Ö¯ÖÔÖ êú ÃÖÖ£Ö ˆ­Öúß ÃÖê¾ÖÖ ú¸üŸÖÖ Æîü … µÖÆüß †¯ÖêÖÖ ¾ÖÆü
†¯Ö­Öê ×»Ö‹ †¯Ö­Öê ²Ö““ÖÖë ÃÖê ú¸üŸÖÖ Æîü … ¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü ²Ö““Öê †Öt ús ¯ÖÏןֵÖÖêÖß
tß¾Ö­Ö ´Öë †¯Ö­Öê úÖê ãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸ü­Öê úß ÆüÖê›Íü ´Öë †¯Ö­Öê ²ÖqtãÖÖí ¯Ö¸ü tÖ­ÖꆭÖtÖ­Öê ÃÖ´ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ¬µÖÖ­Ö ­ÖÆüà ¤êü ¯ÖÖŸÖê Æïü … ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë µÖÆü tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß †Öî¸ü
³Öß †×¬Öú ¯ÖÏןֵÖÖêÖß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü …
ÆüÖ»Ö êú ¾ÖÂÖÖêÔ ´Öë ׍ú‹ Ö‹ ÃÖ¾ÖìÖÖ ²ÖŸÖÖŸÖê Æïü ׍ú ¾ÖîÀ¾Öߍú¸üÖ êú ²ÖÖ¤ü úß
¯ÖßœÍüß ´Öë ׍úÃÖß ´ÖãÃÖß²ÖŸÖ úÖ ÃÖÖ´Ö­ÖÖ ú¸ü­Öê úÖ †­Öã³Ö¾Ö ú´Ö Æîü … ‡­ÖÃÖê ¯ÖÆü»Öê
úß ‹ú µÖÖ ¤üÖê ¯ÖßêœÍüßµÖÖÑ ¤êü¿Ö úß †ÖtÖ¤üß, ¤êü¿Ö êú ×¾Ö³ÖÖt­Ö, †Ö٣֍ú
²Ö¤üÆüÖ»Öß ‡ŸµÖÖפü tîÃÖê ²ÖÆãüŸÖ ÃÖß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ¡ÖÖÃÖ¤üßµÖÖë ÃÖê ºþ²Öºþ Æãü‡ÔÓ ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ
ŸÖ¸üÆü ˆ­Ö´Öë ‹êÃÖê úךü­Ö †¾ÖÃÖ¸üÖë ¯Ö¸ü ײ֭ÖÖ ?k²Ö¸üÖÆü™ü êú ׭֝ÖÔµÖ »Öê­Öê úß
Ö´ÖŸÖÖ †×¬Öú £Öß … †Öt ÃÖê »ÖÖ³ÖÖ 20 ¾ÖÂÖÔ ¯Öæ¾ÖÔ ²ÖãtãÖÖí úß ¤êüÖ³ÖÖ»Ö
ú¸ü­ÖÖ úÖê‡Ô ´Öã§üÖ ­ÖÆüßÓ £ÖÖ ŒµÖÖë ׍ú µÖÆü ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¾µÖ¾ÖãÖÖ úÖ ‹ú †ÓÖ
£ÖÖ… ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß úß ²Ö­ÖÖ¾Ö™ü ´Öë Æüß ‹êÃÖß ÃÖÖ¸üß ²ÖÖŸÖÖë úÖ ¬µÖÖ­Ö
¸üÖÖ tÖŸÖÖ £ÖÖ … ׍ú­ŸÖã ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß ×tÃÖê “ÖÏê™ü ‡Ó×›üµÖ­Ö ±êú´Ö»Öß
×ÃÖÙü´Ö” êú ­ÖÖ´Ö ÃÖê ³Öß ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë tÖ­ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü, tÆüÖò ¿ÖÖê¸ü ¿Ö¸üÖ²Öê êú ²Öß“Ö
†×³Ö³Ö־֍ú, ²Ö““Öê, “ÖÖ“ÖÖ -“ÖÖ“Öß , “Ö“Öê¸êü ³ÖÖ‡Ô ²ÖÆü­Ö, ¤üÖ¤üÖ - ¤üÖ¤üß ‹ú ”ûŸÖ
êú ­Öß“Öê ÃÖÖ£Ö - ÃÖÖ£Ö ¸üÆüŸÖê £Öê, †Ö¯ÖÃÖ ´Öë ¯ÖÏê´Ö ³ÖÖ¾Ö ³Öß ÆüÖêŸÖÖ £ÖÖ, »Ö›ÍüŸÖê>Ö›ÍüŸÖê ³Öß £Öê, ׍ú­ŸÖã ¤ãü×­ÖµÖÖò êú ÃÖÖ´Ö­Öê ‹úŸÖÖ ¯ÖϤü׿ÖÔŸÖ ú¸üŸÖê £Öê … †²Ö µÖÆü
¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ú´Ö ŸÖ£ÖÖ ×±ú»´Öß ¯Ö¸ü¤êü ¯Ö¸ü TµÖÖ¤üÖ ×¤üÖŸÖÖ Æîü … ¤ü¸ü†ÃÖ»Ö ¿ÖÆü¸üÖë êú
×¾ÖßÖÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ tß¾Ö­Ö µÖÖ¯Ö­Ö êú ²ÖœÍüŸÖê Ö“ÖÔ úß ¾ÖtÆü ÃÖê ³Öß ŸÖß­Ö - ŸÖß­Ö
¯ÖßœÍüßµÖÖë úÖ ÃÖÖ£Ö ¸üÆü­ÖÖ ´ÖãÛ¿ú»Ö ÆüÖêŸÖÖ tÖ ¸üÆüÖ Æîü … †Ö¬Öã׭֍úŸÖÖ ­Öê ³Öß ‡ÃÖê
Æü¾ÖÖ ¤üß Æîü … ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ ¯ÖÃÖÓ¤ü ŸÖ£ÖÖ ”ûÖê™êü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖê ü¾Ö¸üßµÖŸÖÖ ¤üß tÖ­Öê »ÖÖß Æîü
ŸÖ£ÖÖ ³Öß›Íü&³ÖÖ›Íü ¾ÖÖ»Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úß ¾ÖtÆü ÃÖê ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê ŸÖ­ÖÖ¾ÖÖë êú úÖ¸üÖ ³Öß
‡­ÖúÖ †ÖúÂÖÔÖ ú´Ö Æãü†Ö Æîü … ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ÃÖ´²Ö­¬ÖÖë úÖê ŸÖ¸ütßÆü ¤êü­Öê êú
19

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

²ÖtÖµÖ Æü´ÖÖ¸üÖ ÃÖ´ÖÖt †²Ö úÖµÖ¤üÖë ¯Ö¸ü “Ö»Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ¯ÖÛ¿“Ö´Öß ÃÖ´ÖÖt úß
­Öú»Ö úß úÖê×¿Ö¿Ö ´Öë tã™üÖ Æîü … ÃÖ²Ö ãú”û ÆüÖ×ÃÖ»Ö ú¸ü­Öê úß ÆüÖê›Íü ´Öë »ÖÖê
ÃÖ´ÖÖt ÃÖê ÖÖò¬Öß¾ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ ×´ÖŸÖ¾µÖ×µÖŸÖÖ ÖÖµÖ²Ö ÆüÖê “Öãúß Æîü ŸÖ£ÖÖ ²ÖœÍüŸÖê
ÃÖÖ´ÖÖ×tú ßָü, ²ÖœÍüŸÖß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ‹ò ŸÖ£ÖÖ ²ÖœÍüŸÖê Ö“ÖÔ ­Öê ÖéÆüםֵÖÖë úÖê ?k¸ü
ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü ׭֍ú»Öú¸ü úÖ´Ö ú¸ü­Öê úÖê ´Öt²Öæ¸ü ú¸ü פüµÖÖ Æîü … ´Ö×Æü»ÖÖ†Öë úÖ
 S׸†¸ü ³Öß ?k¸ü êú ²ÖÖÆü¸ü úÖ±úß †ÖúÂÖԍú ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü … †ŸÖ: ˆ­Öúß Øt¤üÖß
¾µÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖß tÖ ¸üÆüß Æîü ŸÖ£ÖÖ ?k¸ü úß †Öê¸ü ¤êüÖ­Öê êú ×»Ö‹ †¯ÖêÖ֍éúŸÖ ÃÖ´ÖµÖ úß
ú´Öß ÆüÖêŸÖß Æîü …
‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ãú”û vU; ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖ¡ ³Öß Æïü ×t­Ö´Öë ¾Öê ²ÖãtãÖÔ
×¾Ö¬Ö¾ÖÖ‹ò Æïü ×t­Öêú ²Ö““Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë ãÖÖ×¯ÖŸÖ ÆÓîü ŸÖ£ÖÖ ¯Öã¸üÖ­Öß ´ÖÖ­µÖŸÖÖ†Öë êú
“Ö»ÖŸÖê ¾Öê ²Öê×™üµÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖß Æïü… ãú”û ²ÖãtãÖÔ †¯Ö­Öê ²Ö““ÖÖë êú ×¾Ö¤êü¿ÖÖë
´Öë ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ³Öß †êú»ÖÖ¯Ö­Ö ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸üŸÖê Æïü … ú³Öß ú³Öß ˆ­Æëü »ÖÖŸÖÖ
Æîü ׍ú ¾Öê ¤üß¾ÖÖ¸üÖë ÃÖê ²ÖÖŸÖêÓ ú¸ü ¸üÆêü Æïü ŒµÖÖë׍ú ˆ­Öêú ‡¤üÔ ×Ö¤Ôü ÃÖÖ¸êü ÃÖÖ¬Ö­Ö ´ÖÖîtæ¤ü
¸üÆüŸÖê Æïü »Öê׍ú­Ö úÖê‡Ô ˆ­ÖÃÖê ²ÖÖŸÖ ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ãú”êûú ‹êÃÖê
²ÖqtãÖÔ ¤Óü¯Ö×ŸÖ Æïü ×t­Öêú ²Ö““Öë ˆ­Æëü †¯Ö­Öê ÃÖÖ£Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë ³Öß »Öê Ö‹ ׍ú­ŸÖã
¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ, †ÖcÖêÆü¾ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ˆ­Æëü ¯ÖÃÖ­¤ü ­ÖÆüà †ÖµÖÖ †Öî¸ü ¾Öê ¾ÖÖ¯ÖÃÖ ³ÖÖ¸üŸÖ
»ÖÖî™ü †Ö‹… ãú”û ­Öê ŸÖÖê ´ÖúÖ­Ö Ö¸üߤüÖ ŸÖ£ÖÖ †êú»Öê ¸üÆü­Öê »ÖÖê … ãú”û ²ÖãtãÖÔ
¤ü´¯Ö×¢Ö ‹êÃÖê ³Öß Æïü ×t­Öêú ²Ö““Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖë êú ãÖÖ×¯ÖŸÖ Æïü ŸÖ£ÖÖ ×úÃÖß ³Öß ÃÖãÖ
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ úß ú´Öß ­ÖÆüà Æîü ׍ú­ŸÖã †êú»ÖÖ¯Ö­Ö ˆ­Æëü ¸üÖÃÖ ­ÖÆüß Ó †ÖŸÖÖA µÖê
†Öê»›ü ‹êt ÆüÖê´Ö úÖ ºþÖ ú¸üŸÖê Æïü… †Öê»›ü ‹êt ÆüÖê´Ö ‹ú ­Ö‡Ô ¾µÖ¾ÖãÖÖ Æîü tÆüÖÓ
²ÖãtãÖÔ ‹ú ÃÖÖ£Ö ¸üÆü Ã֍úŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖ­Ö ˆ´ÖÏ êú »ÖÖêÖÖë êú ÃÖÖ£Ö †¯Ö­Öê
×¾Ö“ÖÖ¸ü ×¾Ö×­Ö´ÖµÖ ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü … µÖÆüÖÓ ˆ­Öêú ¸üÆü­Öê ÃÖê »Öêú¸ü ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö ŸÖ£ÖÖ
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖÖ¸üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ó ¸üÆüŸÖß Æïü … ãú”û ‹êÃÖê ³Öß ˆ¤üÖÆü¸üÖ
¤êüÖê tÖ Ã֍úŸÖê Æïü ×t­Ö´Öë ¯ÖŸ­Öß úß ´Ö韵Öã ŸÖ£ÖÖ ²Ö““ÖÖë êú ×¾Ö¤êü¿Ö ´Öë ²ÖÃÖ tÖ­Öê,
ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé¢Ö tß¾Ö­Ö †¯Ö­Öß ¿Öî»Öß ´Öë ײ֟ÖÖ­Öê ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ¤êü¿Ö ´Öë ײ֟ÖÖ­Öê úß
‡“”ûÖ êú “Ö»ÖŸÖê †Ö٣֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖ´¯Ö®Ö »ÖÖêÖ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ¸üÖ×¿Ö “ÖãúÖ ú¸ü
‡­Ö †Öê»›ü ‹êt ÆüÖê´ÃÖ ( ²ÖãtãÖÔ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë êú ×»Ö‹ ÃÖ²Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖµÖãŒŸÖ †ÖÁÖµÖ
20

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ãֻÖß ×t­ÖúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ¿Ö㻍ú †¤üÖ ú¸üêú ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ
Æîü) ´Öë ¸üÆü­ÖÖ ¯ÖÃÖ­¤ü ú¸ü­Öê »ÖÖê Æïü … µÖã¾ÖÖ ¾ÖÖÔ úß ‹êÃÖß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß
†×¬ÖúŸÖ¸ü ²ÖqtãÖÔ ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ úÖê ¸üÖÃÖ ­ÖÆüà †Ö ¸üÆüß ŒµÖÖë׍ú ˆ­Öêú ×»Ö‹
tß¾Ö­Ö úÖ †£ÖÔ ×ÃÖ±úÔ úÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ ×“Ö­ŸÖÖ ­ÖÆüà Æîü … ­Ö‡Ô ¯ÖßœÍüÍß ²Ö““ÖÖë úß
†Ö¾ÖÖt ™êü»Öß±úÖê­Ö ¯Ö¸ü ÃÖã­Öú¸ü ŸÖ£ÖÖ ×úÃÖß ×¯Ö쵅 ¾µÖÛŒŸÖ úÖ ÃÖÓ¤êü¿Ö ‡™ü¸ü­Ös™ü
¯Ö¸ü ¤êüÖú¸ü †¯Ö­Öê ¯µÖÖ¸ü, Öã¿Öß †Öî¸ü Ö´Ö ‡ŸµÖÖפü ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖã»Ö³Ö ÃÖÓ¾Öê¤ü­ÖÖ†Öë
úÖê ŸÖé¯ŸÖ ú¸ü »ÖêŸÖß Æî … ¿ÖÖµÖ¤ü †Ö¬Öã׭֍ú µÖã¾ÖÖ ¾ÖÖÔ úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ ´Öë ²ÖãtãÖÖêÔ êú
×»Ö‹ tã™üÖ‡Ô Ö‡Ô ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ó, ²Öïú ´Öë ¸üÖê ÖµÖê ¯ÖîÃÖê ŸÖ£ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ êú ×»Ö‹ ×­ÖµÖ㌟Ö
­ÖÖîú¸-“Ö֍ú¸ü ‡ŸµÖÖפü üÆüß ˆ­Öúß ×t´´Öê¤üÖ¸üß êú †­ŸÖÖÔŸÖ †ÖŸÖê Æïü …
‹ú ŸÖ¸ü±ú ÃÖß­ÖßµÖ¸ü ÃÖß×™üt­Ö êú ­ÖÖŸÖê ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ñ ²ÖœÍüÖ­Öê ¯Ö¸ü tÆüÖÑ ×¾Ö“ÖÖ¸ü
ÆüÖêŸÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ¾ÖÆüà ‹êÃÖß ¤ü¿ÖÖ ´Öë ²ÖqtãÖÖÓëÔ úß ÃÖã¸üÖÖ ‹¾ÖÓ ×Æü±úÖtŸÖ ³Öüß ‹ú
ÃÖ´ÖõÖÖ ²Ö­ÖŸÖß tÖ ¸üÆüß Æîü … Æü´Ö ‹êÃÖê ׍úÃÖß ÛãÖ×ŸÖ úß ²ÖÖŸÖ ­ÖÆüßÓ ú¸ü­ÖÖ
“ÖÖÆüŸÖê ÆaS ×tÃÖ´Öë ²ÖqtãÖÖÓêÔ úß ˆ¯ÖêÖÖ, ˆ­Æëü ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Ö ú¸ü­Öê, ¯ÖÏŸÖÖ×›ÍüŸÖ ú¸ü­Öê, ?k¸ü
ÃÖê ׭֍úÖ»Ö­Öê ‡ŸµÖÖפü ´ÖÃÖ»Öê Æüï »Ö×êú­Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ‹ÃêÖß ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖÓ ³Öß úÖ±úß
†“”ûß Ã֏ӵÖÖ ´Öë ´ÖÖtî w¤ü Æüï …
³Öæ´Ö›ü»Öߍú¸üÖ úÖ ¤üÖî¸ü
­Ö²²Öê êú ¤ü¿Öú ´Öë ³Öæ´Ö›ü»Öߍú¸üÖ úÖ ¤üÖî¸ü t²Ö “Ö»ÖÖ ŸÖÖê ³ÖÖ¸üŸÖ ³Öüß
ˆÃÖÃÖê †”ãûŸÖÖ ­ÖÆüà ²Ö“ÖÖ… µÖÆü ¾ÖÖê ¤üÖî¸ü £ÖÖ t²Ö †Ö٣֍ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü
¾µÖ¾ÖãÖÖ úÖ ¯Öæ¸êü ×¾Ö¿¾Ö ´Öë ‹ú ¤æüÃÖ¸êü ÃÖê ŸÖÖ»Ö-´Öê»Ö ²Ö­ÖÖ, †Ö¾ÖÖÖ´Ö­Ö úüß
ÃÖãÖ´ÖŸÖÖ †Öî¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ׸üú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓ ²ÖœÍßÓ, ×¾Ö¿¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ´Öë ‹ú ¤æüÃÖ¸êü
¤êü¿Ö ­Öê †Ö¯ÖÃÖ ´Öë ¾µÖÖ¯ÖÖ׸üú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓ ±îú»ÖÖ­Öê úÖ ­µÖÖîŸÖÖ ×¤üµÖÖ ‡ŸµÖÖפüA
‡ÃÖ úÖ»Ö ´Öë ãú”û ­Ö‡Ô ²ÖÖŸÖë ³Öß Æãü‡Ô ×t­Öêú ŸÖÆüŸÖ ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ´ÖÖîtæ¤ü ÃÖÖ¸üß
ÃÖ³µÖŸÖÖ‹Ó ‹ú ¤æüÃÖ¸êü ÃÖê ¯Ö׸ü×“ÖŸÖ Æãü‡ÔÓ, KÖ­Ö -×¾ÖKÖ­Ö úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü Æãü†Ö ŸÖ£ÖÖ µÖפü
ú´Ö ¿Ö²¤üÖë ´Öë úÆêÓü ŸÖÖê ÃÖ´Öæ“ÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö ‹ú ÖÖÓ¾Ö êú ÃÖ¥ü¿Ö ÆüÖê ÖµÖÖ tÆüÖÓ ¤æü׸üµÖÖÓ
?k™ü Ö‡ÔÓ ŒµÖÖë ׍ú ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ¾µÖ¾ÖãÖÖ †Öî¸ü ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ˆ¯Öú¸üÖ †×ŸÖ †Ö¬Öã׭֍ú
†Öî¸ü ú´Ö Ö“ÖßÔ»Öê ÆüÖê Ö‹… ÃÖÖ¸üß t֭֍úÖ׸üµÖÖÑ ‡Ó™ü¸ü­Öê™ü ¯Ö¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê­Öê
21

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

»ÖÖß … ¤æü¸ü¤ü¿ÖÔ­Ö úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖ ¾µÖ֯֍ú Æãü†Ö †Öî¸ü ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖ´Öã“Öê ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë
×¾ÖKÖ­Ö, ׿ցÖÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‡ŸµÖÖפü »ÖÖ³ÖÖ ÃÖ³Öß Öê¡ÖÖêÓ ´Öë ‹ú †Ö¯ÖÃÖß ÃÖÆüµÖÖêÖ
‹¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ úÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ úÖµÖ´Ö ÆüÖê­ÖÖ ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö Æüã†Ö … ‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë
éú×ÂÖ ×¿ÖÖÖ, ×¾ÖKÖ­Ö, Öê»Ö †Öפü êú ¾ÖÖê Öê¡Ö, tÖê †ÖtŸÖú ×ÃÖ±úÔ ×¾Öú×ÃÖŸÖ
¤êü¿ÖÖë ´Öë Æüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö £Öê, †²Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ³Öß ÃÖã»Ö³Ö ÆüÖê ÖµÖê … ‡Ã֍úÖ †“”ûÖ
¯Ö׸üÖÖ´Ö ³Öß ÃÖÖ´Ö­Öê †ÖµÖÖ Æîü ×tÃÖ ´Öë Óú¯µÖæ™ü¸ü êú Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖÖë êú ×»Ö‹
×¾ÖÀ¾Ö êú ÃÖ³Öß ¤êü¿ÖÖë ­Öê †¯Ö­Öê ¤ü¸ü¾ÖÖtê ÖÖê»Ö ¸üÖê Æïü… ³ÖÖ¸üŸÖ †­µÖ Öê¡ÖÖë tîÃÖê
¾ÖÖÆü­Ö ×­Ö´ÖÖԝÖ, ú»Ö&¯ÖætÖí êú ×­Ö´ÖÖԝÖ, ‡»ÖÒüÖ׭֍ú ˆ¯Öú¸üÖÖë, ‡ŸµÖÖפü êú
×­Ö´ÖÖÔÖ ‹¾ÖÓ ×­ÖµÖÖÔŸÖ ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ßָü ¯Ö¸ü ²ÖÆãüŸÖ ŸÖêtß ÃÖê †¯Ö­Öß tÖÆü ²Ö­ÖÖŸÖÖ tÖ
¸üÆüÖ Æîü … †­Öã´ÖÖ­Ö Æîü ׍ú †Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ãú”û ¾ÖÂÖÖí ´Öë ¤êü¿Ö úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ²Ö¤ü»Ö
tÖ‹ÖÖ †Öî¸ü µÖÆü ׾֍úÖÃÖ¿Öᯙ ÃÖê ׾֍ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖë úß ÁÖêÖß ´Öë †¯Ö­ÖÖ Ã£ÖÖ­Ö
²Ö­ÖÖ »ÖêÖÖ …
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †ÖîªÖêא֍ú ÛãÖןÖ
³Öæ´Ö›ü»Öߍú¸üÖ êú ²ÖÖ¤ü ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖÓ ²Ö¤ü»Öß ×t­Öêú ŸÖÆüŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü ­Öê
†¯Ö­Öß ­ÖßןֵÖÖë úÖê ÃÖ´Ö-ÃÖÖ´Ö׵֍ú ŸÖ£ÖÖ †×¬Öú ¾µÖ¾ÖÆüÖ׸üú ²Ö­ÖÖµÖÖ
ŒµÖÖë׍ú ×¾ÖKÖ­Ö ‹¾ÖÓ ŸÖú­Öߍúß Öê¡Ö ´Öë Æãü‹ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö, ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë úß
†¯ÖêÖÖ†Öë ´Öë ¾Öéרü, ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ†Öë êú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö, ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë
†×­ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ †ÖŸÖӍú¾ÖÖ¤ü ‡ŸµÖÖפü ãú”û ‹êÃÖê ŸÖŸ¾Ö £Öê ×t­ÆüÖë­Öê ÃÖ¸üúÖ¸ü úß
­Öß×ŸÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ×úµÖÖ… ¯Öã¸üÖ­Öß ¤êü¿Öß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë úÖê †¯Ö­Öê
ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë úß ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ ´Öë ¯ÖÏןֵÖÖêÖÖŸ´Öú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ ‡ÃÖ ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖú
ÆüÖê ÖµÖÖ ŒµÖÖë׍ú ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ²ÖÖtÖ¸ü ×¾Ö¤êü¿Öß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ˆŸ¯ÖÖ¤üÖêÓ êú ×»Ö‹ ³Öß
ÖÖê»Ö פüµÖÖ ÖµÖÖ … t­Ö ÃÖӏµÖÖ úß ¥üÛ™ü ÃÖê ×¾ÖÀ¾Ö úÖ ¤æüÃÖ¸üÖ ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ²Ö›ÍüÖ
¸üÖ™Òü ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ²ÖÖtÖ¸ü ×¾Ö¤êü¿Öß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ‹¾ÖÓ ×¾Ö¤êü¿Öß
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë êú ×»Ö‹ ³Öß †ÖúÂÖÔÖ úÖ êú­¦ü ²Ö­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖÃÖê †ÓŸÖŸÖ:
ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ »ÖÖ³ÖÖÛ­¾ÖŸÖ Æãü†Ö … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ µÖפü ׍úÃÖß ¾µÖÛŒŸÖ úÖê 10
ºþ¯ÖµÖê ´Öë ‹ú ¯Öê­Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ²ÖÖtÖ¸ü ´Öë ¤êü¿Öß ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ¤üÖê­ÖÖë
22

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ŸÖ¸üÆü êú ¯Öê­Ö †¯Ö­Öß-†¯Ö­Öß ×¾ÖÂÖê¿ÖŸÖÖ†Öë êú ÃÖÖ£Ö ´ÖÖîtæ¤ü Æïü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü
ÖÏÖÆüú úÖê †¯Ö­Öê 10 ºþ¯ÖµÖê êú ²Öt™ü ´Öë ÃÖ²ÖÃÖê †“”ûß ¯Öê­Ö Ö¸üߤü­Öê úß
†ÖtÖ¤üß Æîü …
¤æüÃÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ¯ÖÆü»Öæ µÖÆü Æîü ׍ú ×¾Ö¤êü¿Öß Óú¯Ö×­ÖµÖÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †¯Ö­Öê
úÖ¸üÖÖ­Öê »ÖÖÖ­Öê »ÖÖß… ×tÃÖÃÖê ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ˆ­ÖúÖê ÃÖßÖÖ ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö,
ÁÖ״֍ú †Öî¸ü ¯ÖϲÖӬ֍ú ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖêA ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú ³ÖÖ¸üŸÖ tîÃÖÖ ²Ö›ÍüÖ
²ÖÖtÖ¸ü dh miyC/krk ŸÖ£ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ êú ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ¤êü¿ÖÖë êú ²ÖÖtÖ¸ü ´Öë ˆ­Öêú ´ÖÖ»Ö
úß œÍã»ÖÖ‡Ô ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö Ö“ÖêÔ ´Öë ÆüÖê­Öê »ÖÖß …
dq'ky deZpkfj;ksa dk vHkko
³ÖÖ¸üŸÖ ¾ÖÖ×ÃÖµÖÖë êú ×»Ö‹ ³Öß ¸üÖêtÖÖ¸ü êú ÃÖã­ÖÆü¸êü †¾ÖÃÖ¸ü Öã»Ö ÖµÖê …
ˆ­Öêú ¾ÖêŸÖ­Ö ´Öë ú‡Ô Öã­ÖÖ ²ÖœüÖêŸÖ¸üß ÆüÖê Ö‡Ô ×tÃÖÃÖê †Ö´Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ­ÖÖîú¸üß ¯Öê¿ÖÖ
»ÖÖêÖÖêÓ úÖ tß¾Ö­Ö ÃŸÖ¸ü úÖ±úß †“”ûÖ ÆüÖê ÖµÖÖ… ׍ú­ŸÖã ×¾Ö¤êü¿Öß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú
×»Ö‹ ‹ú ²Ö›Íüß ÃÖ´ÖõÖÖ µÖÆü Æîü ׍ú ×tÃÖ ŸÖ¸üÆü êú ãú¿Ö»Ö ÁÖ״֍ú ‹¾ÖÓ
†×¬ÖúÖ¸üß ˆ­Æëü “ÖÖ×Æü‹, ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ÃÖӏµÖÖ ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÆüà Æïü … ‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ÃÖê
µÖã¾ÖÖ ‹¾ÖÓ ­ÖµÖê ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë êú ×»Ö‹ ¸üÖêtÖÖ¸ü êú Öã»Öê †¾ÖÃÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü ¾ÖÆüà
¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü ãú¿Ö»Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úß ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö êú ²ÖÖ¤ü ³Öß ˆ­Öêú ×»Ö‹
¸üÖêtÖÖ¸ü úÖ ×¾Öú»¯Ö ²ÖÖtÖ¸ü ´ÖêÓ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü… ¸üÖêtÖÖ¸ü פü»ÖÖ­Öê ¾ÖÖ»Öß ¯ÖÏÖ‡Ô¾Öê™ü
ÃÖÓãÖÖ†Öë úß ²ÖÖtÖ¸ü ´Öë ²ÖÖœÍü †Ö Ö‡Ô Æîü… ׍ú­ŸÖã ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖ¾Öêԁ֝ÖÖêÓ ´Öë
¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ×¸ü¯ÖÖê™üÖÓëÔ ÃÖê µÖÆü ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ ÆS ׍ú ãú¿Ö»Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úÖ †³Öß ³Öß
úÖ±úß †³ÖÖ¾Ö Æîü ŸÖ£ÖÖ †Ö»Öê 15 ÃÖê 20 ¾ÖÂÖÖí ŸÖú †Öî¸ü †×¬Öú ­ÖÖîú׸üµÖÖÓ
‡ÃÖ ¤êü¿Ö ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖëÖß … †Öt Æü¸ü ŸÖ¸üÆü êú ¾µÖÛŒŸÖ µÖÖ×­Ö ×¿Öׁ֟Ö, †¨Ôü
׿Öׁ֟Ö, ãú¿Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ †ãú¿Ö»Ö Ãֲ֍êú ×»Ö‹ ¸üÖêtÖÖ¸ü êú †¾ÖÃÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö
Æïü… ¤êü¿Öß&×¾Ö¤êü¿Öß ú»Ö úÖ¸üÖÖ­ÖÖë êú »ÖÖ­Öê ÃÖê ˆ­Öêú ‡¤Ô&ü א֤Ôü ”ûÖê™êü ”ûÖê™êü
úÖ¸üÖÖ­Öê ŸÖ£ÖÖ †­µÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ׸üú ÃÖÓãÖÖ­ÖÖë êú ×»Ö‹ ³Öß †¾ÖÃÖ¸ü ¯Öî¤üÖ Æãü‹ Æïü …
†Ö¾Ö֐ִ֭Ö] ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ×¾ÖªãŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë Æãü‹ Öãºþ¢Ö¸ü ÃÖã¬ÖÖ¸ü êú “Ö»ÖŸÖê
†²Ö ú»Ö úÖ¸üÖÖ­ÖÖë ŸÖ£ÖÖ †­µÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ׸üú ÃÖÓãÖÖ­ÖÖë ­Öê ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë úÖ ºþÖ
23

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

׍úµÖÖ Æîü … ‡ÃÖ úÖ¸üÖ ˆ­Öêú »ÖÖÖŸÖ ´Öë úÖ±úß ú´Öß †Ö‡Ô Æîü ŸÖ£ÖÖ »ÖÖ³Ö ²ÖœÍüÖ
Æîü, ¾ÖÆüà †ÖÃÖ ¯ÖÖÃÖ ¸üÆü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖë êú ×»Ö‹ ¸üÖêtÖÖ¸ü êú †¾ÖÃÖ¸ü †¯Ö­Öê ÖéÆü­ÖÖ¸ü
êú †ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖê Æïü … ”ûÖê™êü ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ³Öß †“”ûß ­Ö֐Ö׸üú
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Óò tîÃÖê †“”êû Íæú»Ö, †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö, ²ÖÖtÖ¸ü, ²Öïú, ÃÖã“ÖÖºþ †Ö¾Ö֐ִ֭Ö,
ÃÖÓ“ÖÖ¸ü, ‡­™ü¸ü­Öê™ü, ×¾ÖªãŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ, Œ»Ö²Ö ‡ŸµÖÖפü Öã»Ö­Öê »ÖÖê Æïü … †²Ö
†“”êû ‹¾ÖÓ ãú¿Ö»Ö ›üÖŒ™ü¸]ü ‡Ótß­ÖßµÖ¸]ü ¯ÖϲÖӬ֍ú, ׿ց֍ú †Öפü †¯Ö­ÖÖ
³Ö×¾Ö嵅 ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ³Öß ŸÖ»ÖÖ¿Ö­Öê »ÖÖê Æïü ×tÃÖ´Öë ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë úÖ †ÖúÂÖԝÖ
³Ö×¾Ö嵅 ´Öë £ÖÖê›ÍüÖ ú´Ö ÆüÖêÖÖ ŸÖ£ÖÖ ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë êú †ÖÃÖ ¯ÖÖÃÖ êú ÖÖò¾Ö ³Öß Ã¾ÖŸÖ:
׾֍úÖÃÖ úß †Öê¸ü ´Öã›ÍüêӐÖê, ‹êÃÖß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ Æîü … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ MBBS úß
×›üÖÏß »Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü µÖפü ‹ú ›üÖŒ™ü¸ü úÖê MD tîÃÖê úÖêÃÖÔ ´Öë ‹›üû´Öß¿Ö­Ö ­ÖÆüà
×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍úÖ ³Ö×¾Ö嵅 ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë úß †¯ÖêÖÖ ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë TµÖÖ¤üÖ
ÃÖã¸ü×ÖŸÖ Æîü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ´Ö¬µÖ´Ö ¤ütì êú ¯ÖÏ׿Ö×ÖŸÖ ›üÖŒ™ü¸,ü ‡Ótß­ÖßµÖ¸ü, ׿ց֍ú
‡ŸµÖÖפü ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë êú ׾֍úÖÃÖ ´Öë Ö×ŸÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü ¸üÆêü Æïü … ÃÖ´ÖµÖ úß ´ÖÖòÖ úÖê
ÃÖ´Ö>ŸÖê Æãü‹ êú­¦ü ÃÖ¸üúÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¸üÖTµÖ ÃÖ¸üúÖ¸ëü †¯Ö­Öê-†¯Ö­Öê Öê¡Ö úß ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë, tîÃÖê ÃÖ›Íüú, µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ, ײÖt»Öß, Íæú»Ö, †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö, †ÖîªÖêא֍ú
Öê¡Ö ‹¾ÖÓ ˆªÖêÖÖë êú ×»Ö‹ ™îüŒÃÖ ´Öë ׸üµÖÖµÖŸÖêÓ ‹¾ÖÓ úÖ­Öæ­Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‡ŸµÖÖפü ´Öë
†¯ÖÏŸµÖÖ×¿ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ²Öéרü ú¸ü ¸üÆüß Æîü … ãú”û ¸üÖTµÖÖë tîÃÖê ¯ÖÓtk²Ö,
Öt¸üÖŸÖ, ´Ö¬µÖ ¯ÖϤêü¿Ö, ˆ¢Ö¸ü ¯ÖϤêü¿Ö, ˆ¢Ö¸ü֏֝›ü, ”û¢ÖßÃ֐֜Íü, >Ö¸üÖ›ü ´Öë
‡Ã֍êú ¯Ö׸üÖÖ´Ö ³Öß ×´Ö»Ö­Öê ¿Öãºþ ÆüÖê Ö‹ Æïü … ¯ÖÏ×ŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ úß †ÖîÃÖŸÖ ¾ÖÖÙÂ֍ú
†ÖµÖ ´Öë ²Öéרü ÆüÖê ¸üÆüß Æîü …
úÖµÖÔ ´Öë ×­Ö¯ÖãÖŸÖÖ
t²Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë ÃÖê ³Ö¸üÖ Æü´ÖÖ¸üÖ ³Ö×¾Ö嵅 ‡ŸÖ­ÖÖ ÃÖã­ÖÆü¸üÖ ÆüÖê ŸÖÖê †¯Ö­Öê
úÖ´Ö ´Öë ¤üÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­ÖÖ ³Öß ÃÖ´ÖµÖ úß ´ÖÖÑÖ Æksxh … ‹ú †¨Ôü ãú¿Ö»Ö µÖÖ
ãú¿Ö»Ö ÁÖêÖß úÖ ÁÖ״֍ú ³Öß †¯Ö­Öê úÖµÖÔ ´Öë ×­Ö¯ÖãÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ¾ÖÆü ãú¿Ö»Ö
ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úß ²ÖœÍüŸÖß ´ÖÓÖòÖ úÖê ¯Öã¸üÖ ú¸ü­Öê úÖ ÃÖÖ¬Ö­Ö ²Ö­Ö tÖ‹ÖÖ ŸÖ£ÖÖ
ˆÃ֍úß †ÖµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö êú ´ÖÓÖòÖ †Öî¸ü ¯ÖæÙŸÖ êú ×ÃÖ¨üüÖÓŸÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖ Æüß
24

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†“”ûß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü … ‡Ã֍êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê úÖµÖÔ úÖê ¯Ö¸ü´Ö ÃÖÖî³Ö֐µÖ úß ŸÖ¸üÆü
þÖߍúÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ Öã¿Öß ÃÖê ¯Öæ¸üß ×­ÖšüÖ êú ÃÖÖ£Ö ú¸ü­ÖÖ ÆüÖêÖÖ ŸÖ³Öß
×­Ö¯ÖãÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêÖß … ¬µÖÖ­Ö ¸üÆêü ׍ú úÖê‡Ô ³Öß úÖµÖÔ µÖÖ úÖê‡Ô ³Öß Öê¡Ö ”ûÖê™üÖ µÖÖ
²Ö›ÍüÖ ­ÖÆüà ÆüÖŸêÖÖ Æüî A ‹ú ²ÖÆüãŸÖ Æüß ×¤ü»Ö“ÖÃ¯Ö úÆüÖ­Öß Æüî †²ÖÖÎÆü´Ö ػ֍ú­Ö úß …
†²ÖÎÖÆü´Ö ػ֍ú­Ö t²Ö †´Öê׸üúÖ êú ¯ÖÏê×ÃÖ›ëü™ü “Öã­Öê Ö‹ ŸÖÖê ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê »ÖÖêÖÖë
úÖê µÖÆü †“”ûÖ ­ÖÆüà »ÖÖÖ ŒµÖÖë ׍ú ¾Öê ãú»Öß­Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖê ­Ö ÆüÖêú¸ü ‹ú Ö¸üß²Ö
“Ö´ÖÖ¸ü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖê £Öê … »ÖÖêÖÖë úÖê ²Ö›Íüß ²Öê“Öî­Öß £Öß ×ú ‹ú “Ö´ÖÖ¸ü †Öî¸ü
†´Öê׸üúÖ úÖ ¯ÖÏê×ÃÖ›ëü™ü ²Ö­Ö ÖµÖÖ … ¿Ö¯Ö£Ö »Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ÃÖß­Öê™ü ´Öë t²Ö ˆ­ÆüÖë­Öê
†¯Ö­ÖÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ¾µÖŒŸÖ¾µÖ פüµÖÖ ŸÖÖê ‹ú †Ö¤ü´Öß ­Öê Ö›ê ÆüÖê úÆüÖ ×ú ´ÖÆüÖ­Öã³ÖÖ¾Ö
ػ֍ú­Ö, µÖÆü ´ÖŸÖ ³Öæ»Ö tÖ­ÖÖ ×ú ŸÖã´ÆüÖ¸êü ׯ֟ÖÖ ´Öê¸êü ׯ֟ÖÖ êú tæŸÖê ÃÖßµÖÖ ú¸üŸÖê
£Öê… ÃÖÖ¸üß ÃÖß­Öê™ü ¾µÖӐµÖ ÃÖê ÆòüÃÖß »Öê׍ú­Ö ػ֍ú­Ö ­Öê tÖê ˆ¢Ö¸ü פüµÖÖ ¾ÖÆü ²Ö›ÍüÖ
´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ £ÖÖ … ػ֍ú­Ö ­Öê úÆüÖ ×ú ´Öï ÃÖ´Ö> ­ÖÆüà ¯ÖÖŸÖÖ ×ú ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖê
†Öt ŒµÖÖë ˆšüÖµÖÖ ÖµÖÖ, »Öê׍ú­Ö ´Öï ¬Ö­µÖ¾ÖÖ¤ü ¤êüŸÖÖ Æòüæ ׍ú µÖÆü ²ÖÖŸÖ ˆšüÖ‡Ô Ö‡Ô …
ŒµÖÖë׍ú ‡ÃÖ ÖÖ ´Öï †¯Ö­Öê ׯ֟ÖÖ úÖê ¿ÖÖµÖ¤ü ³Öæ»Ö tÖŸÖÖ, µÖÖ¤ü ­Ö ú¸ü ¯ÖÖŸÖÖ,
ŸÖã´Ö­Öê µÖÖ¤ü פü»ÖÖ ¤üß †Öî¸ü tÆüÖò ŸÖú ´Öï ÃÖ´Ö>ŸÖÖ Ææüò, ´Öï ˆŸÖ­ÖÖ †“”ûÖ ¯ÖÏê×ÃÖ›ëü™ü
­Ö ÆüÖê Ã֍æúòÖÖ ×tŸÖ­Öê †“”êû ´Öê¸êü ׯ֟ÖÖ “Ö´ÖÖ¸ü £Öê … ػ֍ú­Ö ­Öê úÆüÖ ×ú tÆüÖò ŸÖú
´Öã>ê µÖÖ¤ü Æîü, ŸÖã´ÆüÖ¸êü ׯ֟ÖÖ úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê ´Öê¸êü ׯ֟ÖÖ êú tæŸÖÖë êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë úÖê‡Ô
׿֍úÖµÖŸÖ ú³Öß ­ÖÆüà †Ö‡Ô … ¾Öê ãú¿Ö»Ö £Öê, †¤ü³ÖãŸÖ £Öê †Öî¸ü “Ö´ÖÖ¸ü ÆüÖê­Öê ´Öë
ˆ­ÆüÖë­Öê †¯Ö­Öß Ãִ֐ÖÏŸÖÖ úÖê ¯ÖÖ ×»ÖµÖÖ £ÖÖ … ¾Öê †Ö­ÖÓפüŸÖ £Öê … ´Öï ‡ŸÖ­ÖÖ †“”ûüÖ
¯ÖÏê×ÃÖ›ëü™ü ­Ö ÆüÖê ¯ÖÖˆòÖÖ …
úÖµÖԍãú¿Ö»ÖŸÖÖ êú ²Ö»Ö ¯Ö¸ü ¬Ö­Ö Æüß ­ÖÆüà, ²ÖÛ»ú ŸÖéÛ¯ŸÖ †îê¸ü úÖµÖÔÃÖÓŸÖãÛ™ü
³Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü … úÖµÖÔ ãú¿Ö»ÖŸÖÖ †¯Ö­Öê ‡¤Ôü-א֤Ôü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †¾ÖÃÖ¸üÖë úÖê
†¯Ö­Öß ŸÖ¸ü±ú Öà“ÖŸÖß Æîü … ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ŸÖ£ÖÖ ãú¿Ö»Ö úÖ †ÓŸÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖ Æüß Ã¯Ö™ü
פüÖŸÖÖ Æîü … tîÃÖê ¯ÖÖ­Öß ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ­Öß“Öê úß ²ÖÆüŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã ˆÃÖê 100 ×›üÖÏß
êú ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ­Ö ¯Ö¸ü Ö¸ü´Ö ú¸ü­Öê ¯Ö¸ü ³ÖÖ¯Ö ²Ö­Öú¸ü ˆ¯Ö¸ü ˆšü­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü … 100
›üߐÖÏß ÃÖê ‹ú ×›üÖÏß ú´Ö ¸üÆü­Öê ¯Ö¸ü ³ÖÖ¯Ö ­ÖÆüà ²Ö­ÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê £ÖÖê›ÍüÖ ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ­Ö
²ÖœÍü֍ú¸ü ¯ÖÖ­Öß êú þֺþ¯Ö úÖê ²Ö¤ü»ÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ˆÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü †¯Ö­Ös úÖ´Ö
25

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

´Öë ×tŸÖ­Öß Æüß ãú¿Ö»ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ëüÖê, †Öî¸üÖÓê ÃÖê ˆŸÖ­Öê Æüß †»ÖÖ פüÖëÖê ŸÖ£ÖÖ
†Ö¯Öúß ×Ö­ÖŸÖß ‹ŒÃÖ¯Ö™Ôü êú ºþ¯Ö ´Öë ÆüÖê­Öê »ÖÖêÖß … ×±ú¸ü ŸÖÖê †¾ÖÃÖ¸ü †Ö¯Öêú
†¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ ú¸ü­Öê êú ²ÖÖ¤ ³Öß †Ö¯Öêú ?k¸ü ŸÖú “ֻ֍ú¸ü †Ö‹ÖÖ †Öî¸ü ŸÖ²Ö
†Ö¯Ö †¯Ö­Öß ¿ÖŸÖÖëÔ ¯Ö¸ü úÖ´Ö ú¸ü Ã֍ëúÖê ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖ Ø“ÖŸÖÖ úÖ úÖê‡Ô ×¾ÖÂÖµÖ ­ÖÆüà
¸üÆü tÖ‹ÖÖ …
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖÓ
Æü´ÖÖ¸üß ÃÖ´ÖÃŸÖ µÖÖêt­ÖÖ‹Ó ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë ‹¾ÖÓ
×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë êú ‡¤üÔ ×Ö¤Ôü ?kw´ÖŸÖß Æïü … µÖÆü Æü¸ü ¾µÖÛŒŸÖ úß ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¯Öéšü ³Öæ×´Ö
êú †­Öãºþ¯Ö †»ÖÖ-†»ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîüa … ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ‹ú ”ûÖê™êü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´ÖêÓ ¯ÖŸ­Öß,
²Ö““Öê ²ÖÛ““ÖµÖÖÑ ‹¾ÖÑ ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ úÖê ¿ÖÖ×´Ö»Ö ¸üÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ ÆîüA ׍ú­ŸÖã
ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß êú ŸÖÆüŸÖ †Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ êú ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö
úÖ ¤üÖµÖ¸üÖ ²Ö›ÍüÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×tÃÖ´Öë ˆÃ֍êú ³ÖÖ‡Ô ²ÖÆü­Ö, ˆ­Öêú ²Ö““Öê ŸÖ£ÖÖ ˆ­Öúê
“ÖÖ“ÖÖ-“ÖÖ“Öß úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ³Öß ÃÖÓµÖãŒŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê †Ö Ã֍úŸÖÖ Æîü A ‹êÃÖê ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë
úß ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖÑ †×¬Öú ÆüÖêŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖê ˆÃÖÃÖê †¯ÖêÖÖ ³Öß †×¬Öú
¸üÆüŸÖß Æîü … ¯ÖÏ´ÖãÖ ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖêÓ êú ¤üÖµÖ¸êü ´Öë ²Ö““ÖÖë úß ×¿ÖÖÖ ÃÖê
»Öêú¸ü ˆ­Öêú þÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ÆüÖê tÖ­Öê ŸÖú úß ×t´´Öê¤üÖ¸üß, ²ÖqtãÖÔ ´ÖÖŸÖÖ-ׯ֟ÖÖ êú
þÖÖãµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¯Öæ¾Öԍú ×­Ö¾ÖÔÆü­Ö úß ×t´´Öê¤üÖ¸üß, ²Ö““ÖÖë êú ×¾Ö¾ÖÖÆü,
†Ö¾ÖÖÃÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ˆ×“ÖŸÖ †ÖµÖ êú ²Ö­Öê ¸üÆü­Öê úß ¾µÖ¾ÖãÖÖ dks ‡­Ö´Öë
¿ÖÖ×´Ö»Ö ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … Æü´Öë ¯Ö›ÍüÖê×ÃÖµÖÖë úß ¤êüÖÖ-¤êüÖß ­Ö ú¸üêú †¯Ö­Öß
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ds †­ÖãÃÖÖ¸ü †¯Ö­ÖÖ ¯»ÖÖ­Ö ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ ÆüÖêÖÖ … ‹ú ²ÖÆãüŸÖ Æüß
†“”ûß úÆüÖ­Öß Æîü ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö úß … ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö ‹ú פü­Ö ´ÖÛLt¤ü
ÖµÖÖ… ¸ü´ÖtÖ­Ö êú פü­Ö £Öê †Öî¸ üÖÖÑ¾Ö êú ÃÖÖ¸êü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö ‡ú÷êü £Öê … t²Ö ÃÖ²Ö
?kq™ü­Öê ™êüú ú¸ü ­Ö´ÖÖt ¯ÖœÍü­Öê úÖê ²Öîšêü ŸÖÖê ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö úÖ †ÓÖ¸üÖÖ ¯Öß”êû
ÃÖê £ÖÖê›ÍüÖ ˆšüÖ £ÖÖ, ¯ÖÖtÖ´Öê úÖ ­ÖÖ›ÍüÖ ×¤üÖÖ‡Ô ¯Ö›Íü ¸üÆüÖ £ÖÖ tÖê †“”ûÖ ­ÖÆüà
»ÖÖŸÖÖ £ÖÖ … ¯Öß”êû êú †Ö¤ü´Öß ­Öê ‹ú >™üúÖ ´ÖÖ¸ü ú¸ü ˆÃ֍úÖ †ÓÖ¸üÖÖ šüߍú
ú¸ü פüµÖÖ … ˆÃ֍êú †ÖÖê ¾ÖÖ»Öê †Ö¤ü´Öß úÖ †ÓÖ¸üÖÖ šüߍú Æüß £ÖÖ ; ×±ú¸ü ³Öß
ˆÃÖ­Öê ‹ú >™üúÖ ´ÖÖ¸üÖ… ˆÃÖ †ÖÖê ¾ÖÖ»Öê †Ö¤ü´Öß ­Öê ¯Öw”ûÖ ×ú ŒµÖÖêÓ ³Ö‡Ô, ŒµÖÖ
26

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

²ÖÖŸÖ Æîü ? ˆÃÖ­Öê úÆüÖ, ´Öã>ÃÖê ´ÖŸÖ ¯Öæ”ûÖê, ¯Öß”êû ¾ÖÖ»Öê ­Öê ¿Öãºþ ׍úµÖÖ Æîü… Æü´Ö ŸÖÖê
×ÃÖ±Ôú †­Öãú¸üÖ ú¸ü ¸üÆêü ÆîüÓ… ¸üÖt ŒµÖÖ Æîü, Æü´Öë ¯ÖŸÖÖ ­ÖÆüà … ´ÖÖ¸ü ãú”û ­Ö ãú”û
ÆüÖêÖÖ … ­ÖÆüà ŸÖÖê ¾ÖÆü †Ö¤ü´Öß ú¸üŸÖÖ Æüß ŒµÖÖêÓ ?
‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ êú †ÓŸÖ ´Öë פü‹ ÖµÖê †³µÖÖÃÖ êú «üÖ¸üÖ ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü ¯»ÖÖح֐Ö
ÃÖ³Öß ¥üÛ™üúÖêÖ ÃÖê ¯ÖÖšüúÖë úÖê †¯Ö­Öß-†¯Ö­Öß ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë úÖê
ÃÖæ“Öß²Ö¨ü ú¸ü­Öê ´Öë úÖ±úß ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ×´Ö»ÖêÖß … µÖê †³µÖÖÃÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë †­Ö”ãû‹
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¯ÖÆü»Öã ‹¾ÖÓ ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë úß ŸÖ¸ü±ú †³µÖÖÃÖ êú «üÖ¸üÖ †Ö¯ÖúÖê »Öê
tÖ­Öê ´Öë ÃÖÆüֵ֍ú ×ÃÖ¨ü ÆüÖëÖê …
´ÖÖ­µÖŸÖÖµÖë / †¾Ö¬ÖÖ¸üÖÖ‹Ñ
µÖê ´ÖÖ­µÖŸÖÖ‹Ñ ¾µÖÛŒŸÖ úß ¯Öæ¾ÖÔ ×­ÖÙ´ÖŸÖ †¾Ö¬ÖÖ¸üÖÖ‹Ñ ÆüÖêŸÖß Æïü … ¾ÖÆü
†­Öã´ÖÖ­Ö †Öî¸ü ú»¯Ö­ÖÖ êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü tîÃÖÖ ÃÖÖê“Ö­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ Æîü ¾ÖîÃÖÖ Æüß ÃÖÖê“Ö
»ÖêŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ úÖ¸üÖ ׍úÃÖß ²ÖÖŸÖ êú µÖ£ÖÖ£ÖÔ Ã¾Öºþ¯Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ú‡Ô ²ÖÖ¸ü ÃÖÆüß
œÓüÖ ÃÖê ÃÖÖê“Ö ­ÖÆüà ¯ÖÖŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖê ‹ú ?k™ü­ÖÖ êú «üÖ¸üÖ ÃÖ´Ö>k tÖ Ã֍úŸÖÖ
Æîü - ‹ú ²ÖÖ¸ü ‹ú ¾µÖÛŒŸÖ ­Öê ­Ö‡Ô úÖ¸ü Ö¸üߤüß †Öî¸ü »Öêú¸ü ?k¸ü †ÖµÖÖ… t²Ö ˆÃÖ
¾µÖÛŒŸÖ ­Öê úÆüÖ ×ú †Ö»Öê פü­Ö ¾ÖÆü ­Ö‡Ô ÖÖ›Íüß »Öêú¸ü ²ÖÖÆü¸ü tÖµÖêÖÖ ŸÖÖê ˆÃ֍úÖ
»Ö›ÍüúÖ ³Öß ˆÃ֍êú ÃÖÖ£Ö tÖ­Öê úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ÆüÖê ÖµÖÖ … †Ö»Öê פü­Ö ­Ö‡Ô ÖÖ›Íüß ´Öë
²Öîšü ú¸ü “Ö»Öê ŸÖÖê ÃÖ›Íüú ÖÖ»Öß ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ˆÃÖ­Öê úÖ¸ü úß Ã¯Öß›ü úÖ±úß
ŸÖêt ú¸ü ¤üß … †“Ö֭֍ú ÃÖÖ´Ö­Öê ÃÖê ‹ú ™Òüú †ÖµÖÖ … ïÖß›ü †×¬Öú ÆüÖê­Öê êú
úÖ¸üÖ ¾ÖÆü úÖ¸ü úÖê ²Ö“ÖÖ ­Ö Ã֍úÖ †Öî¸ü ¾ÖÆüÖÑ ‹ú ³ÖµÖ֭֍ú ‹ŒÃÖß›ëü™ü ÆüÖê
ÖµÖÖ… ¤üÖê­ÖÖë ²Öã¸üß ŸÖ¸üÆü ?kkµÖ»Ö ÆüÖê ÖµÖê … ˆ­Æëü †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö »Öê tÖµÖÖ ÖµÖÖ … ׯ֟ÖÖ
úß ŸÖã»Ö­ÖÖ ´Öë ²Ö““Öê úß ÛãÖ×ŸÖ TµÖÖ¤üÖ Ö´³Ö߸ü £Öß, ˆÃÖê ŸÖã¸ÓüŸÖ †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö úß
tºþ¸üŸÖ £Öß »Öê׍ú­Ö ÃÖtZ­Ö ­Öê úÆüÖ ×ú ´Öã>ê µÖÆü †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ­ÖÆüà ú¸ü­ÖÖ …
†²Ö ÃÖ¾ÖÖ»Ö µÖÆü Æîü ׍ú ÃÖtÔ­Ö ­Öê ‹êÃÖÖ ŒµÖÖë úÆüÖ ? †²Ö ‡Ã֍êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë
†­Öêú †¾Ö¬ÖÖ¸üÖÖ‹Ñ ²Ö­Ö Ã֍úŸÖß Æïü, ‹ú ŸÖÖê µÖÆü ׍ú »Ö›ÍüúÖ ¯ÖÆü»Öê Æüß ´Ö¸ü
“ÖãúÖ ÆüÖê µÖÖ †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ú¸ü­Öê êú iwoZ þÖߍéú×ŸÖ úê ×»Ö‹ ÆüßÖցָü ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ
úÖê‡Ô ­Ö ÆüÖê … »Öê׍ú­Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ¾ÖÆü ÃÖtÔ­Ö ˆÃÖ ²Ö““Öê úß ´ÖÖÑ £Öß …
27

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†²Ö †Ö´ÖŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü t²Ö ¾µÖÛŒŸÖ ÃÖtÔ­Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ÃÖÖê“ÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍êú
¯ÖãºþÂÖ ºþ¯Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ú»¯Ö­ÖÖ ú¸üŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÆü µÖÆü ­ÖÆüà ÃÖÖê“Ö
Ã֍úŸÖÖ ×ú ÃÖtÔ­Ö ˆÃÖ ?kÖµÖ»Ö »Ö›Íüêú úß ´ÖÖÑ ³Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü …
†Ö¾ÖÖÃÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
³ÖÖ¸üŸÖ ¾ÖÂÖÔ ´Öë ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ¾µÖÛŒŸÖ úÖ »ÖÖÖ¾Ö †¯Ö­Öê ¯ÖîŸÖéú ´ÖúÖ­Ö
µÖÖ †¯Ö­Öê «üÖ¸üÖ ²Ö­Ö¾ÖÖ‹ ÖµÖê ´ÖúÖ­Ö ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ †×¬Öú ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×tÃÖ´Öë
†Ö٣֍ú, ÃÖÖ´ÖÖ×tú †Öî¸ü ´Ö­ÖÖê¾ÖîKÖ׭֍ú ¥üÛ™üúÖÓêÖ ¿ÖÖ×´Ö»Ö ¸üÆüŸÖÖ ÆîüA †­µÖ
¤êü¿ÖÖë úß ŸÖã»Ö­ÖÖ ´Öë Æü´ÖÖ¸êü ¤êü¿Ö ´Öë ´ÖúÖ­Ö úÖ ÎúµÖ-׾֍ÎúµÖ ²ÖÆãüŸÖ Æüß ú´Ö ÆüÖêŸÖÖ
Æîü †Öî¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ †Öt ³Öß ú´Ö
ÃÖê ú´Ö ׯ֟ÖÖ-¯Öã¡Ö úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ‹ú ´ÖúÖ­Ö ´Öë ¸üÆüŸÖÖ Æîü… µÖÆü ¯Öæ¾ÖÔ ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ
ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü êú ²ÖÖ¤ü ³Öß ×¯ÖŸÖÖ úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¾ÖÆüà ¸üÆêüÖÖ … ãú”û
¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖêÓ, ×t­Ö´Öë ²Ö““Öê ¤æüÃÖ¸üß tÖÆüÖë µÖÖ ×¾Ö¤êü¿Ö ´Öë t֍ú¸ü ²ÖÃÖ tÖŸÖê Æïü] ´Öë
ŸÖÖê ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ³Öß TµÖÖ¤üÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö úÖ †Ö³ÖÖÃÖ ­ÖÆüà ÆüÖê­Öê ¤êüŸÖê ŸÖ£ÖÖ
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ¯Ö›Íü­Öê ¯Ö¸ü ÃÖÆüµÖÖêÖ †Öî¸ü ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ¤êüŸÖê Æïü … ‹ú ׾֍ú»¯Ö †¯Ö­Öê
t­´Ö³Öæ×´Ö µÖÖ úÆëü ׍ú †¯Ö­Öê ÖÖÓ¾Ö ´Öë t֍ú¸ü ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé¢Ö tß¾Ö­Ö ×²ÖŸÖÖ­Öê úÖ
³Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×tÃÖ´Öë ²Ö““ÖÖë êú ×¾Ö¤êü¿Ö ´Öë ²ÖÃÖ tÖ­Öê µÖÖ úÆüà †Öî¸ü ­ÖÖîú¸üß µÖÖ
¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ú¸ü­Öê úß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ÖÖÓ¾Ö êú »ÖÖêÖ, ²Ö“Ö¯Ö­Ö êú ×´Ö¡Ö ‡ŸµÖÖפü êú ÃÖÖ£Ö
³Öß †“”ûÖ ÃÖ´ÖµÖ ¾µÖŸÖßŸÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … µÖªü×¯Ö ÖÖÓ¾Ö ´Öë ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë
tîÃÖê †“”ûß ÃÖ›Íüú, µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ, †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö, †“”êû Íæú»Ö, †“”ûß ×²Öt»Öß
¾µÖ¾ÖãÖÖ, »ÖÖ‡²ÖÎê¸üß, Œ»Ö²Ö ‡ŸµÖÖפü úÖ †³ÖÖ¾Ö ¤êüÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã ׾֍úÖÃÖ
êú ¸üÖßÖê ¯Ö¸ü úÖ±úß †ÖÖê ²ÖœÍü “Öãêú Æü´ÖÖ¸êü ¤êü¿Ö ´Öë ÖÖÑ¾Ö ²ÖÆãüŸÖ ŸÖêtß ÃÖê ׾֍úÖÃÖ
úß †Öê¸ü ²ÖœÍü ¸üÆêü ÆîÓ … µÖפü ³ÖÖ¸üŸÖ êú ¯Öæ¾ÖÔ ¸üÖ™Òü¯Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü ¾ÖîKÖ׭֍ú ›üÖ.
‹.¯Öß.tê. †²¤ãü»Ö ú»ÖÖ´Ö úß ´ÖÖ­Öê ŸÖÖê 2020 ŸÖú ³ÖÖ¸üŸÖ êú ÖÖÓ¾Ö ¾Ö ¿ÖÆü¸ü úÖ
†ÓŸÖ¸ü úÖ±úß ú´Ö ÆüÖê tÖ‹ÖÖ … ‡Ã֍úÖ µÖÆü †£ÖÔ Æãü†Ö ׍ú ²ÖÆãüŸÖ ŸÖêtß ÃÖê
´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë ´Öë ¾Öéרü ÆüÖê ¸üÆüß Æîü ŸÖ£ÖÖ †²Ö ÃÖ´ÖµÖ úÖê ¤êüÖŸÖê Æãü‹ ÖÖÓ¾Ö ´ÖÓê
ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé¢Ö tß¾Ö­Ö ×²ÖŸÖÖ­ÖÖ ³Öß ²ÖÆãüŸÖ †ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ­ÖÆüà ¸üÆêüÖÖ …
28

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ¸üÆü­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë êú ×»Ö‹ †Ö¾ÖÖÃÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë
†¯Ö­Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ús †ÖúÖ¸ü úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖŸÖê Æãü‹ µÖÆü ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸ü­ÖÖ
“ÖÖ×Æü‹A ´ÖúÖ­Ö ²Ö›ÍüÖ ÆüÖê µÖÖ ”ûÖê™üÖ ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ŸÖ£ÖÖ ¯ÖŸ­Öß êú þÖÖãµÖ úÖê
¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖú¸ü µÖÆü ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú úÖî­Ö ÃÖÖ ŸÖ»Ö †Ö¯Öêú ¸üÆü­Öê
êú ×»Ö‹ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ÆüÖêÖÖ … ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ µÖÆü ¤êüÖ­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú
Æîü ׍ú †Ö¯Öêú ‡Ô¤üÔ ×Ö¤Ôü îúÃÖê »ÖÖêÖ ¸üÆüŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ˆ­Öêú ÃÖÖ£Ö †Ö¯ÖúÖ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú
ŸÖÖ»Ö-´Öê»Ö †“”ûÖ ²Ö­ÖÖ ¸üÆêü … µÖפü ²Ö›ÍüÖ ´ÖúÖ­Ö Æî †Öî¸ü ˆÃ֍úÖ ãú”û ³Ö֐Ö
׍ú¸üÖ‹ ¯Ö¸ü ¤êü­ÖÖ Æîü ŸÖÖê ³Öß ÃÖÖ¾Ö¬ÖÖ×­ÖµÖÖÓ c¸üŸÖ­Öß ¯Ö›ÍüŸÖß ÆîüÓ ŒµÖÖë׍ú †“”êû
׍ú¸üÖ‹¤üÖ¸ü êú ºþ¯Ö ´Öë ‹ú †“”ûÖ ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ³Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü … ú‡Ô ²ÖÖ¸ü
²Öê™üÖ µÖÖ ²Öê™üß êú ÃÖÖ£Ö ¿ÖêÂÖ tß¾Ö­Ö ×²ÖŸÖÖ­Öê ´Öë þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ tß¾Ö­Ö
´Öë ÆüßցÖê¯Ö ŸÖ£ÖÖ ºþ×“Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö êú ™üú¸üÖÆü™ü úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ³Öß ¸üÆüŸÖß
ÆîüA µÖªü×¯Ö ‹êÃÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †Ö٣֍ú »ÖÖ³Ö ‹¾ÖÓ †¯Ö­ÖÖêÓ úÖ ÃÖÖ£Ö ŸÖÖê ×´Ö»Ö Æüß
tÖŸÖÖ Æîü …
†¾ÖúÖ¿Ö-xzxzÆüÖ êú ÃÖ´ÖµÖ †Ö¾ÖÖÃÖ ²Ö¤ü»Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ µÖÖ ­ÖÆüà ?
‹ú tÖÑ“Ö ÃÖæ“Öß :â

ŒµÖÖ †Ö¯Ö †Ö¾ÖÖÃÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö êú ×»Ö‹ ŸÖîµÖÖ¸ü Æïü ? µÖÖ †Ö¯ÖúÖ
¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö †Ö¾ÖÖÃÖ ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ »ÖÖÖ¾Ö Æîü …

â

ŒµÖÖ †Ö¯Ö iw . kZ :i ls †Ö¾ÖÖÃÖ ²Ö¤ü»Ö­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü, µÖÖ êú¾Ö»Ö ãú”û
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö “ÖÖÆüŸÖê Æïü ?

â

ŒµÖÖ †Ö¯ÖúÖ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö †Ö¾ÖÖÃÖ †Ö¯Öúß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë êú
†­ÖãÃÖÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖ ²Ö›ÍüÖ Æîü ×tÃÖÃÖê †Ö¯Ö ‡ÃÖê ²Ö¤ü»Ö­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü ? ²Ö““ÖÖë
úÖê ¯ÖÖ»Ö­Öê †Ö¸îü ²Ö›üÍÖ ú¸ü­Öê úê ×»Ö‹ ²Ö›üêÍ ´ÖúÖ­Ö úÖ †Ö×î“ÖŸµÖ Æüî, ¯Ö¸üÓŸÖã
t²Ö ²Ö““Öê ²Ö›Íêü ÆüÖê tÖŸÖê Æïü ŸÖ²Ö ‡Ã֍úÖ úÖê‡Ô †Öîד֟µÖ ­ÖÆüà ¸üÆü
tÖŸÖÖ …
29

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

â

×tÃÖ †Ö¾ÖÖÃÖ ´Öë †Ö¯Ö tÖ­Öê úß ÃÖÖê“Ö ¸üÆêü Æïü, ˆÃÖ´Öë ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ãÖÖ­Ö
Æîü ? úÆüà ¾ÖÆü ²ÖÆãüŸÖ ”ûÖê™üÖ ŸÖÖê ­ÖÆüà ¯Ö›ÍêüÖÖ ?

â

ŒµÖÖ †Ö¯Ö­Öê ¬µÖÖ­Ö¯Öæ¾Öԍú µÖÆü ×ÆüÃÖÖ²Ö »ÖÖÖ ×»ÖµÖÖ Æîü ׍ú ­Ö‹ †Ö¾ÖÖÃÖ
úÖ ×ú¸üÖµÖÖ µÖÖ †­µÖ Ö“ÖêÔ ŒµÖÖ ÆüÖëÖê †Öî¸ü ˆ­ÖúÖ ³ÖÖ¸ü ÃÖãÖ´ÖŸÖÖ ÃÖê
†Ö¯Ö ˆšüÖ Ã֍ëúÖê ?

â

ŒµÖÖ †Ö¯Ö­Öê †¯Ö­Öê ÃÖ²Ö ÃÖÖt-ÃÖÖ´ÖÖ­Ö úÖê †¯Ö­Öê ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö Ã£ÖÖ­Ö ÃÖê
­Ö‹ ãÖÖ­Ö ŸÖú »Öê tÖ­Öê úÖ ×ÆüÃÖÖ²Ö »ÖÖÖ ×»ÖµÖÖ Æîü ?

â

†Ö¯ÖúÖ ­ÖµÖÖ †Ö¾ÖÖÃÖ ŒµÖÖ †Ö¯Öêú דÖ׍úŸÃ֍ú] ×´Ö¡Öksa †Öî¸ü †Ö¯Öêú
²Ö““ÖÖë êú vkl&¯ÖÖÃÖ Æîü ?

â

ŒµÖÖ ­Ö‹ †Ö¾ÖÖÃÖ êú ¯ÖÖÃÖ µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †“”ûß Æîü ? ‡ÃÖ
ÃÖ´ÖµÖ tÖê †Ö¯Öêú úÖµÖԍÎú´Ö Æïü ŒµÖÖ ¾Öê ÃÖÆütŸÖÖ ÃÖê †Ö¯Öêú ­Ö‹
†Ö¾ÖÖÃÖ ÃÖê “Ö»ÖŸÖê ¸üÆëüÖê …

fjolZ eksVZxst iz.kkyh

µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ãÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ »Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß
ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ³Öß ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¯ÖϝÖÖ»Öß ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë
†¯Ö­ÖÖ Ã£ÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü … ‹êÃÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹ú»Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë ´Öë †×¬Öú
»ÖÖêúׯÖ쵅 ÆüÖê ¸üÆüß Æîü ×tÃÖ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú µÖã¾ÖÖ ÃÖ¤üÃµÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë †¯Ö­Öê úÖê
ãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸ü “Öãêú Æïü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ²ÖãtãÖÔ ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ úÖê ¾ÖÆüÖÑ ¸üÖ ­ÖÆüà ¯ÖÖ ¸üÆêü Æïü
µÖÖ ×úÃÖß úÖ¸üÖ¾Ö¿Ö ¾Öé¨ü t­Ö †¯Ö­Öê úÖê ˆ¯Öê×ÖŸÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü ¸üÆêü Æïü »Öê׍ú­Ö
¾Öê ‹ú †“”ûß ÖÖÃÖß †“Ö»Ö ÃÖÓ¯Ö×¢Ö êú ´ÖÖ׻֍ú Æï,ü ‹êÃÖê »ÖÖêÖ †¯Ö­Öß
†Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ úÖê ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ³Öß ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¯ÖϝÖÖ»Öß êú «üÖ¸üÖ
´Öt²ÖæŸÖ ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖ Ã֍úŸÖê Æïü …
׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst †¯Ö­Öê ­ÖÖ´Ö úß ŸÖ¸üÆü Æüß eksVZxst úÖ ˆ»™üÖ Ã¾Öºþ¯Ö Æîü …
ÃÖÖ¬Ö¸üÖŸÖµÖk ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸üú eksVZxst ¾µÖ¾ÖãÖÖ (אָü¾Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ)êú ŸÖÆüŸÖ †Ö¯Ö
30

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¯Ö­Öß ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê אָü¾Öß ¸üÖú¸ü ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹ útÔ »ÖêŸÖê Æïü
×tÃ֍úß †¤üֵ֐Öß ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ×úÃŸÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ãú”û ÃÖ´ÖµÖ êú ×»Ö‹
×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ úß tÖŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ¾µÖÖt †Öî¸ü útÔ úß †¤üֵ֐Öß ¯Ö¸ü ¾ÖÆü ÃÖÓ¯Öf¢Ö
אָü¾Öß µÖÖ ²ÖӬ֍ú ÃÖê ´ÖãŒŸÖ úß tÖŸÖß Æîü … ׍ú­ŸÖã ׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¾µÖ¾ÖãÖÖ êú
ŸÖÆüŸÖ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹ ŠúÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü פüµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü µÖÖ ×úßÖÖë
´Öë ³Öß ×¤üµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö ²Öߟ֭Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ˆÃÖ ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê
²Öê“Ö ú¸ü útÔ úÖ ³ÖãÖŸÖÖ­Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ²Ö“Öß Æãü‡Ô ¸üÖ×¿Ö ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë ´Öë
²ÖÖÑ™ü ¤üß tÖŸÖß Æîü … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ] tÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê ÖµÖÖ
ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ ²Ö›ÍüÖ ´ÖúÖ­Ö Æîü ׍ú­ŸÖã ˆÃ֍úÖ úÖê‡Ô ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß ˆÃ֍êú
ÃÖÖ£Ö ­ÖÆüà ¸üÆü ¸üÆüÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍úß †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖã¥üœÍü ­ÖÆüà Æîü]
ŸÖÖê&†¯Ö­Öê ´ÖúÖ­Ö úÖê ²Öïú tîÃÖß ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓãÖÖ†Öë êú ¯ÖÖÃÖ ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst
ú¸ü Ã֍úŸÖk ÆÓîü tÖê ׍ú ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö µÖÖ×­Ö †¯Ö­Öß †­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ †ÖµÖã
êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê 15 ÃÖê 25 ¾ÖÂÖÔ êú ×»Ö‹ ׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ú¸ü Ã֍úrk Æî … ‹êÃÖÖ
ú¸üêú ¯ÖÏ×ŸÖ ´ÖÖÆü ‹ú ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ¸üú´Ö ²Öïú «üÖ¸üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü Ã֍úŸÖk ÆüS †Öî¸ü
†¯Ö­ÖÖ tß¾Ö­Ö ×­Ö¾ÖÖÔÆü ²ÖÆãüŸÖ †Ö¸üÖ´Ö ÃÖê ú¸ü Ã֍úŸÖk ÆS … ‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë ¯Öן֯֟­Öß ´Öë ÃÖê µÖפü ‹ú úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ³Öß ¤æüÃÖ¸êü úÖê ¾ÖÆü ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ¸üÖ׿Ö
×´Ö»ÖŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖ ´ÖúÖ­Ö ´Öë ¾Öê ¸üÆü ³Öß Ã֍úŸÖê Æïü … †­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö ²ÖߟÖ
tÖ­Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ²Öïú µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓãÖÖ] ×tÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ ¾ÖÆü ´ÖúÖ­Ö ×¸ü¾ÖÃÖÔ
eksVZxst Æîü, ˆÃ֍úÖê ²Öê“Ö ú¸ü †¯Ö­Öß ¸üÖ×¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü ‹¾ÖÓ ²Ö“Öß Æãü‡Ô ¿ÖêÂÖ
¸üÖ×¿Ö ˆÃÖ ¤Óü¯Ö×¢Ö ;k mudh e`R;q dh fLFkfr esa muds ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß úÖê ¤êü ¤h
tÖŸÖh Æîü … ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß úÖê µÖÆü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü ׍ú ¾ÖÆü ŠúÖ ¾Ö ²µÖÖt úß ¸üÖ׿Ö
úÖê “ÖãúÖ ú¸ü ´ÖúÖ­Ö úÖê †¯Ö­Öê ¯ÖÖÃÖ ³Öß ¸üÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ
†Öt êú µÖãÖ ´Öë ¾Öé¨üt­ÖÖë êú ×»Ö‹ úÖ¸üÖ¸ü ÆüÖêŸÖß ×¤üÖ ¸üÆüß Æîü …
ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
²Ö“Ö¯Ö­Ö ´Öë ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ †Ö¯Öêú tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ‹¾ÖÓ ¸üÆü­Ö-ÃÖÆü­Ö úÖ †Ö¬ÖÖ¸ü
ŸÖÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ü Æüß ¤êüŸÖê ÆîÓ ÃÖÖ£Ö Æüß ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ³Öß ú¸ü ¤êüŸÖê Æïü … ²Ö›Íê ÆüÖê­Öê ¯Ö¸ü
31

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¯Ö­Öß ºþדÖ, †Ö¤üŸÖ ‹¾ÖÓ ‡“”ûÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü †Ö¯Ö †¯Ö­ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
ú¸üŸÖê Æïü µÖÖ×­Ö †Ö¯Ö ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸üŸÖê Æïü ׍ú †Ö¯ÖúÖ ×úŸÖ­ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ×úÃÖ úÖµÖÔ
´Öë »ÖÖêÖÖ … ׍ú­ŸÖã ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü êú ÃÖ´ÖµÖ ŸÖú †Ö¯Ö †¯Ö­Öê ÃÖ´ÖµÖ úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
þֵÖÓ ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸ü­Öê »ÖÖŸÖê Æïü ŒµÖÖë׍ú ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü †Ö¯Öêú ¯ÖÖÃÖ ÃÖ´ÖµÖ úß
ú´Öß ­ÖÆüà ¸üÆü tÖŸÖß Æîü … Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ÃÖÖê“Ö ¸üÖ­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ êú ×»Ö‹ µÖÆü
²ÖÆãüŸÖ Æüß †Ö­Ö­¤ü´ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æî ŸÖ£ÖÖ ˆ­ÖúÖ ÃÖ´ÖµÖ îúÃÖê ²ÖßŸÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú µÖê ¯ÖŸÖÖ
Æüß ­ÖÆüà “Ö»ÖŸÖÖ … ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü ÃÖê ¯ÖÆü»Öê †Öî¸ü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü êú
²ÖÖ¤ü úß ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë úÖê‡Ô ÖÖÃÖ †ÓŸÖ¸ü ­ÖÆüà ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü … ´Öæ»ÖŸÖ: ׸ü™üÖµÖÔ´Öë™ü êú
²ÖÖ¤ü ³Öß †¯Ö­Öê ‡Ô¤Ôü-א֤üüÔ ÆüÖê ¸üÆêü ׾֍úÖÃÖ úÖµÖÖëÔ ´Öë ³Ö֐ÖߤüÖ¸üß ×­Ö³ÖÖ‡Ô tÖ
Ã֍úŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê-†¯Ö­Öê œÓüÖ ÃÖê ÃÖ´ÖµÖ úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö †¯Ö­Öß Ö´ÖŸÖÖ †Öî¸ü
¤üÖŸÖÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … tß¾Ö­Ö ´Öë ¯ÖÏÖ¯ŸÖ úß Ö‡Ô ˆ¯Ö»ÖÛ²¬ÖµÖÖÓ
†Ö¯Öúß ¯ÖæÓtß ÆüÖêŸÖß Æîü ×t­ÖúÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ †¯Ö­Öê ‡“”ûÖ †­ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö
†¾ÖÃÖ¸üÖë ÃÖê ÃÖÖ´ÖatÃµÖ ×²Öšü֍ú¸ü ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ׸ü™üÖµÖ¸ü´Ösa™ü êú ÃÖÖ£Ö Æüß
†¯Ö­Öß ºþ×“Ö †Öî¸ü ¿ÖÖîú êú úÖµÖÖëÔ êú ×»Ö‹ úÖ±úß ÃÖ´ÖµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü
tÖê †­ŸÖ ŸÖú ÃÖ­ŸÖÖêÂÖ †Öî¸ü †Ö­Ö­¤ü ¤êüŸÖÖ Æîü “ÖÖÆêü ˆÃÖÃÖê úÖê‡Ô †Ö٣֍ú
ˆ¯Ö»ÖÛ²¬Ö ÆüÖê µÖÖ ­ÖÖ ÆüÖê … µÖפü †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ †“”ûß Æîü ŸÖÖê ÃÖÖ´ÖÖ×tú úÖµÖÖëÔ
´Öë »ÖÖß Æãü‡Ô þֵÖÓ ÃÖê¾Öß ÃÖÓãÖÖ†Öë êú ÃÖÖ£Ö tã›Íüú¸ü úÖµÖÔ ú¸ü­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öß
¯ÖÆü“ÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ­ÖÖ ³Öß ‹ú †“”ûÖ ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü úß
ÃÖê¾ÖÖ ×²Ö­ÖÖ ×úÃÖß ÃÖÓãÖÖ ÃÖê tã›Íüê ³Öß úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü tîÃÖê ¯Ö›ÍüÖê×ÃÖµÖÖë êú úÖ´Ö
†Ö­ÖÖ …
µÖª×¯Ö Vsfyfotu ¤êüÖ­ÖÖ ³Öß ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé¢Ö ¾µÖÛŒŸÖ êú ×»Ö‹ ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
úÖ ‹ú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ²Ö­ÖŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã µÖÆü †Ó­ŸÖŸÖ: µÖÆü ¾µÖÃÖ­Ö ²Ö­Ö tÖŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖê
´Öë ׍ÎúµÖÖ ú»ÖÖ¯ÖÖë ´Öë ×¾Ö׳֮֟ÖÖ ¸üÖŸÖê Æãü‹ ‹ú µÖÖ ¤üÖê ¾ÖÂÖÖêÔ êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öê
úÖµÖԍÎú´Ö ÃÖæדֲ֨ ü׍ú­ŸÖã »Ö“Öß»ÖÖ ¸üÖÖ tÖ‹ ŸÖÖê ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ
ºþ¯Ö ÃÖê †×¬Öú †Ö­Ö­¤ü´ÖµÖ ÆüÖêÖÖ …

32

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

fcjklr ,oa pfj= fuekZ.k ds iz;kl
Æü´ÖÖ¸êü ÃÖ´ÖÖt úÖ ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú †Öî¸ü †»ÖÖê ×¯Ö쵅 ¾µÖÛŒŸÖ ³Öß †¯Ö­Öß
†Ö»Öß ¯Öß›Íüß úÖê ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯ÖãºþÂÖÖêÙk´Ö ³ÖÖ¾ÖÖ­Ö ÁÖß ¸üÖ´Ö «üÖ¸üÖ Ã£ÖÖׯ֟Ö
­Öîן֍úŸÖÖ úÖ ¯ÖÖšü ¯ÖœÍüÖ­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ Æîü †Öî¸ü µÖÆüß Æü´ÖÖ¸üß ÃÖ““Öß ×²Ö¸üÖÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖß
Æîü… ‹êÃÖÖ ³Öß ¯ÖÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú Æü´ÖÖ¸üß t֭֍úÖ¸üß ú´Ö Æîü ׍ú­ŸÖã ‡ÃÖê þÖߍúÖ¸ü
ú¸ü­ÖÖ †ÃÖÆüt »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã †Öt úß ¯ÖßœÍüß Æü´ÖÃÖê TµÖÖ¤üÖ ÃÖÖ¾Ö¬ÖÖ­Ö †Öî¸ü
ÃÖæ“Ö­ÖÖ ÃÖÓ¯Ö®Ö Æîü … ‡ÃÖ×»Ö‹ †Ö»Öß ¯ÖßœÍüß úÖê ÃÖÆüß ×¤ü¿ÖÖ ¤êü­ÖÖ ³Öß Æü´ÖÖ¸üß
×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æîü … ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö úß µÖÆü úÆüÖ­Öß ²ÖÆãüŸÖ “ÖÙ“ÖŸÖ
¸üÆüß Æîü … ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö ‹ú Íæú»Ö ´Öë ׿ց֍ú £Öê … tîÃÖÖ ×ú Íæú»Ö ´Öë ãú”û
׿ց֍úÖë úß †Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, ¾Öê †Ö²ÖÖ¸ü »Öêú¸ü †ÖòÖ ²ÖÓ¤ü ú¸üêú ×¾ÖÁÖÖ´Ö
ú¸üŸÖê £Öê… »Ö›ü͍úê ú‡Ô ²ÖÖ¸ü ˆ­Æüë ÃÖÖµêÖÖ Æüã†Ö ¯Öú›üÍ »ÖŸêÖê £Öê … †Ö׏ָü »Ö›ÍüúÖë ­Öê
‹ú ²ÖÖ¸ü úÆüÖ ×ú †Ö¯Ö Æü´Öë ŸÖÖê ÃÖÖê­Öê ­ÖÆüà ¤êüŸÖê †Öî¸ü Öã¤ü Ö¸üÖÔ™êü »ÖêŸÖê Æïü …
ˆ­ÆüÖë­Öê úÆüÖ ´Öï Ö¸üÖÔ™êü ­ÖÆüà »ÖêŸÖÖ… ŸÖã´Ö ÃÖ²Ö úÖ´Ö ´Öë »ÖÖê ÆüÖê, ˆÃÖ ²Öß“Ö ´ÖîÓ
þ֐ÖÔ úß µÖÖ¡ÖÖ ¯Ö¸ü tÖŸÖÖ Ææü¡, ¾ÖÆüÖ¡ ¤êü¾Öß-¤êü¾ÖŸÖÖ†Öë ÃÖê ×´Ö»ÖŸÖÖ Ææü¡, ³ÖÖ¾ÖÖ­Ö êú
¤ü¿ÖÔ­Ö ú¸üŸÖÖ gw¡üò, ¾ÖÆüß ÃÖê ŸÖÖê KÖ­Ö »ÖÖŸÖÖ Ææü¡ò ŸÖã´ÆüÖ¸êü ×»Ö‹ ¸üÖêt ¸üÖêt …
‹ú פü­Ö ´Ö»ã»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö ²Öß“Ö ´Öë tÖ Ö‹, ‹ú ´ÖŒÖß ˆ­Öúê ˆ¯Ö¸ü
׳֭Ö׳֭ÖÖ ¸üÆüß £Öß … ˆ­ÆüÖë­Öê ¤êüÖÖ úß ÃÖÖ´Ö­Öê ²ÖîšüÖ »Ö›ÍüúÖ ³Öß Ö¸üÖÔ™êü »Öê ¸üÆüÖ Æîü
ŸÖÖê ˆÃÖê tÖÖµÖÖ … †²Ö »Ö›Íüêú ³Öß ãú¿Ö»Ö ÆüÖê ÖµÖê £Öê … »ÖÖêÖ ÃÖßÖ »ÖêŸÖê Æïü,
†Ö׏ָü Öãºþ t²Ö ‡ŸÖ­ÖÖ KÖ­Öß ÆüÖê ŸÖÖê »Ö›Íüêú ³Öß KÖ­Öß ÆüÖê Ö‹ … ˆÃÖ »Ö›Íüêú ­Öê
úÆüÖ - †Ö¯Ö µÖÆü ´ÖŸÖ ÃÖ´Ö>­ÖÖ ×ú ´Öïë ÃÖÖê ¸üÆüÖ £ÖÖ, ´Öï þ֐ÖÔ ÖµÖÖ £ÖÖ …
­ÖÃÖºþ§üß­Ö £ÖÖê›Íüê Ø“Ö×ŸÖŸÖ Æãü‹ … ˆ­ÆüÖë­Öêê ¯Öæ”ûÖ ×ú ¾ÖÆüÖÓ ŒµÖÖ ¤êüÖÖ ? »Ö›ÍüúÖ
²ÖÖê»ÖÖ - ´Öï­Öê ÃÖ²Ö ¤êü¾Öß ¤êü¾ÖŸÖÖ†Öë ÃÖê ¯Öæ”ûÖ ×ú ´Öã»»ÖÖ ­ÖÃÖºþ§üß­Ö ‡¬Ö¸ü †ÖŸÖê Æïü?
ˆ­ÆüÖë­Öê úÆüÖ Æü´Ö­Öê ŸÖÖê †²Ö ŸÖú µÖÆü ­ÖÖ´Ö ³Öß ­ÖÆüß ÃÖã­ÖÖ …
†¯Ö­Öê ÃÖ´ÖÖt ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ ãú”û ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ úß
µÖÆü ‡“”ûÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ׍ú †¯Ö­Öê ²ÖãtãÖÖêÔa úß ³ÖÖÑ×ŸÖ †Ö­Öê ¾ÖÖ»Öß ¯Öß<+ß úÖê ײָüÖÃÖŸÖ
êú ºþ¯Ö ´Öë ­Öîן֍úŸÖÖ, ÃÖ““Ö׸ü¡ÖŸÖÖ ‡ŸµÖÖפü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê “Ö׸ü¡Ö ×­Ö´ÖÖÔÖ êú
33

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ×ú‹ tÖ‹Ñ… tÖê ×¾Ö¸üÖÃÖŸÖ ´Öë †¯Ö­Öê ²ÖqtãÖÖëÔ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê, ˆ­Öêú
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‹¾ÖÓ “Ö׸ü¡Ö ÃÖê, ¬Ö´ÖÔ ÖÏ­£ÖÖë ÃÖê ŸÖ£ÖÖ ÃÖã­Öß Ö‡Ô ú£ÖÖ†Öë ‡ŸµÖÖפü ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
ÆüÖêŸÖß Æî,ü ˆ­ÖúÖê †¯Ö­Öß †Ö»Öß ¯Öß›Íüß úÖê ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ºþ¯Ö ´Öë ÆüßÖÖÓŸÖ׸üŸÖ
׍úµÖÖ tÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ …

34

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×ŸÖ µÖÖêt­ÖÖ úÖ †³µÖÖÃÖ
1. ­ÖÖ´Ö
2. ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö úß ŸÖÖ¸üߏÖ
3. ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×¢Ö êú ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖò
 ´ÖúÖ­Ö ²Ö­ÖÖ­ÖÖ :
 ²Ö““ÖÖë úß ×¿ÖÖÖ
 ²Ö““ÖÖë úß ¿ÖÖפüµÖÖÓ
 ¾ÖÖÆü­Ö Ö¸üߤü­ÖÖ
 ³Öæ×´Ö
 †­µÖ ׍úÃÖß µÖÖêt­ÖÖ
4. †Ö¯Öúß ÃÖÖ´ÖÖ×tú ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖÑ:5. ˆ¯ÖµÖãÔŒŸÖ ¯Ö¸ü †Ö¯Ö ׍úŸÖ­ÖÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ëüÖê ºþ¯ÖµÖê :ü
6. ˆ¯ÖµÖãÔŒŸÖ ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë êú ¯ÖÏ×ŸÖ †Ö¯Öúß µÖÖêt­ÖÖ :
7. ×™ü¯¯ÖÖß / ÃÖã>Ö¾Ö :-

35

ŸÖß­Ö
,d lqfu;ksftr thou 'kSyh
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ¾µÖÛŒŸÖ êú tß¾Ö­Ö ´Öë ‹ú ¿Öæ­µÖ †Ö tÖŸÖÖ
Æîü ŒµÖÖë׍ú ‹úÖ‹ú ˆÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ úÖ±úß ÃÖ´ÖµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ú‡Ô
²ÖÖ¸ü †Ö¤ü´Öß ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Ö ÆüÖê ˆšüŸÖÖ Æîü ‹êÃÖê ´Öë ˆÃÖê »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú ˆÃ֍úß ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú
¿ÖÛŒŸÖµÖÖ¡ t²ÖÖ²Ö ¤êü ¸üÆüßa Æïü … ´Ö­ÖÖê¤ü¿ÖÖ ×¾Ö“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖê tÖŸÖß Æîü … µÖÆü ÃÖŸµÖ Æîü ׍ú
´Ö­Öã嵅 úÖê †¯Ö­Öß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß ˆ´ÖÏ Ã¾ÖµÖÓ ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸ü­Öß ¯Ö›ÍüŸÖß Æîü… ¾ÖÆü
­ÖÖîú¸üß ÃÖê µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ÃÖê ŸÖÖê 58 ¾ÖÂÖÔ µÖÖ 60 ¾ÖÂÖÔ úß †ÖµÖã ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ
Æîü ׍ú­ŸÖã †¯Ö­Öê ÃÖÖ¾ÖÔt׭֍ú tß¾Ö­Ö ÃÖê t²Ö ¾ÖÆü ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê úÖ ±îúÃÖ»ÖÖ ú¸êü
ŸÖ³Öß †¯Ö­Öß ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë úÖê ÃÖ´Öê™ü­ÖÖ ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ú¸üŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖê ´Öë ‹ú
­µÖÖµÖÖ¬Öß¿Ö ´ÖÆüÖê¤üµÖ úß úÆüÖ­Öß ²ÖÆãüŸÖ Æüß ÃÖ™üߍú ²ÖîšüŸÖß Æîü … ­µÖÖµÖÖ¬Öß¿Ö
´ÖÆüÖê¤üµÖ úÖê ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×ŸÖ úß †ÖµÖã µÖÖ­Öß 60 ¾ÖÂÖÔ êú ú¸üß²Ö †Ö­Öê ¯Ö¸ü ×¾Öד֡Ö
´Ö­ÖÖê¤ü¿ÖÖ úÖ †­Öã³Ö¾Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖÖ … ˆ­Æëü »ÖÖÖ ×ú ˆ­Öúß ´Ö­Ö: ¿ÖÛŒŸÖµÖÖ¡
t²ÖÖ²Ö ¤êü ¸üÆüß Æïü ŸÖ£ÖÖ ¾Öê ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾ÖéŸÖ ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê gSa… ׍ú­ŸÖã ×´Ö¡ÖÖë ­Öê ‹êÃÖÖ ­Ö
ú¸ü­Öê úß ÃÖ»ÖÖÆü ¤üß †Öî¸ü ¾Öê ˆ­Öúß ²ÖÖŸÖ ´ÖÖ­Ö ÖµÖê … ׍ú­ŸÖã 70 ¾ÖÂÖÔ úß †ÖµÖã
´Öë t²Ö ˆ­ÖúÖê µÖÆü úÆüÖ ÖµÖÖ ×ú †²Ö †Ö¯Ö úÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê tÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŸÖÖê
36

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ˆ­ÆüÖë­Öê úÆüÖ × †³Öß ´Öï ÃÖê¾ÖÖ´ÖãŒŸÖ ­ÖÆüà ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ ŒµÖÖë׍ú ´Öê¸üß ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú
¿ÖÛŒŸÖµÖÖ¡ TµÖÖë úß ŸµÖÖë Æïü ŸÖ£ÖÖ ´Öê¸êü ±îúÃÖ»Öê ³Öß ¯ÖÆü»Öê ÃÖê TµÖÖ¤üÖ ˆ¢Ö´Ö ÆüÖêŸÖê Æïü …
†¯Ö­Öß ºþ×“Ö êú †­ÖãÃÖÖ¸ü Æü´Öë †¯Ö­Öß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß úÖê ²Ö­ÖÖ­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü
µÖªü×¯Ö †¯Ö­Öß †Ö¤üŸÖÖë †Öî¸ü ŸÖ¸üߍúÖë úÖê ²Ö¤ü»Ö­Öê ´Öë Æü´Ö t»¤üß ÃÖ±ú»Ö ­ÖÆüà
ÆüÖêŸÖê … þÖÃ£Ö tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß, †Ö٣֍ú ¤ü¿ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ‹êÃÖß ú‡Ô ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖ¡ ‡­ÖúÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ú¸üŸÖß Æïü †Öî¸ü †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ‡­Ö´Öë
ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ‹¾ÖÓ ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ¸üÖ­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü… Æü¸ü ¾µÖÛŒŸÖ êú tß¾Ö­Ö ´Öë ¯ÖÏŸµÖêú פü­Ö
²Ö¤ü»ÖÖ¾Öü ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ˆÃÖ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö úÖê ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ÆüÖêú¸ü ÃÖÓ³ÖÖ»Ö­Öê úß
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… tîÃÖê ²Ö“Ö¯Ö­Ö ´Öë ‹ú ×­ÖµÖ´Ö ²Ö­ÖÖ ×»ÖµÖÖ ×ú­ŸÖã t¾ÖÖ­Ö
ÆüÖê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ˆÃÖ ×­ÖµÖ´Ö ´Öë £ÖÖê›Íêü †Ö¾Ö¿µÖú ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ú¸ü­Öê ¯Ö›ÍüŸÖê Æïü ŸÖÖ׍ú
¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê þֵÖÓ úÖê ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¸üÖÖ tÖ Ã֍êú … ×±ú¸ü t¾ÖÖ­Öß ´Öë
²Ö­ÖÖµÖê ÖµÖê ×­ÖµÖ´Ö ²ÖãœüÍÖ¯Öê êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê úÖ¸üÖ¸ü ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖê… ‡ÃÖ×»Ö‹ü ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö
²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖ­Öê êú ×»Ö‹ ˆ­Ö´Öë ‹ú ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ŸÖ³Öß
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ´Öë †Ö¾Ö¿µÖú ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ²Ö­ÖÖ ¸üÆü ¯ÖÖŸÖÖ Æîü … †Ö¯Ö­Öê ú³Öß ×úÃÖß
­Ö™ü úÖê ¤êüÖÖ ÆüÖê ¸üÃÃÖß ¯Ö¸ü “Ö»ÖŸÖê Æãü‹, ŸÖÖê µÖÆü ÃÖ´Ö> ÖµÖê ÆüÖëÖê ׍ú ¯ÖÏŸµÖêú ¯ÖÖ
¯Ö¸ü ˆÃÖê †¯Ö­ÖÖ ú¤ü´Ö ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ú¸ü þֵÖÓ úÖê ÃÖÓ³ÖÖ»Ö­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü … Æü¸ü µÖÖ¡ÖÖ
­ÖµÖß µÖÖ¡ÖÖ Æîü, Æü¸ü ¯Ö»Ö ­ÖµÖÖ Æîü ¯Öã¸üÖ­ÖÖ ¯Ö»Ö ­ÖµÖê ÃÖ´ÖµÖ ´Öë úÖ´Ö ­ÖÆüà †ÖµÖêÖÖ …
­Ö™ü ‹ú »Öú›Íüß ÆüÖ£Ö ´Öë ×»ÖµÖê ¸üÆüŸÖÖ Æîü †Ö¸ü ²ÖÖµÖë tîÃÖê Æüß >ãúŸÖÖ Æîü ŸÖÖê
ŸÖŸÖÖ »Öú›Íüß úÖê ¤üÖµÖë >ãúÖ ¤êüŸÖÖ Æîü ŸÖÖ׍ú ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ÆüÖê tÖ‹ µÖפü t¸üÖ ¤üÖ‹êÓ
>ãú­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê »Öú›Íüß úÖê t¸üÖ ²ÖÖµÖê >ãúÖ »ÖêŸÖÖ Æîü… ²ÖÖµÖÓê †Öî¸ü ¤üÖµÖÓê êú
²Öß“Ö ´Öë ¯ÖÏ×ŸÖ¯Ö»Ö ÖŸµÖÖŸ´Öú ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖß×»Ö‹
»ÖÖ†ÖîŸÃÖê ­Öê úÆüÖ Æîü ׍ú ׍úÃÖß “Ößt úß †×ŸÖ ú¸ü­ÖÖ ú³Öß ³Öß šüߍú ­ÖÆüà Æîü …
‹ú ”ûÖê™üß ÃÖß úÆüÖ­Öß úÖ ˆ»»ÖêÖ ú¸ü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ÆüÖêÖÖ ×tÃÖ´Öë ‹ú ¾µÖÛŒŸÖ ­Öê
׍úÃÖß Ã¾ÖÖ´Öß tß úß ×úŸÖÖ²Ö ¯ÖœÍüú¸ü µÖÆü tÖ­ÖÖ ×ú 4 ?kÓ™êü ÃÖê †×¬Öú ÃÖÖê­ÖÖ
ŸÖÖ´ÖÃÖß ¯ÖϾÖé×ŸÖ úÖ »ÖÖÖ Æîü… ¾ÖÆü †Ö¤ü´Öß ´ÖãÛ¿ú»Ö ÃÖê 32 ÃÖÖ»Ö úÖ t¾ÖÖ­Ö
£ÖÖ tÖê ¯ÖÆü»Öê 7 ?ka™êü ÃÖÖêŸÖÖ £ÖÖ, †²Ö 4 ?ka™êü ÃÖÖê­Öê »ÖÖÖ … ‡ÃÖÃÖê ŸÖÖ´ÖÃÖ †Öî¸ü ²ÖœÍüÖ
ŸÖÖê ¯Öãß֍ú úÖê ¯Öã­Ö: ¯ÖœÍüÖ †Öî¸ü µÖÆü tÖ­ÖÖ ×ú ú´Ö ÃÖÖê­Öê ÃÖê µÖפü ŸÖÖ´ÖÃÖ ­Ö ×´Ö™êü
37

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ŸÖÖê ³ÖÖêt­Ö ú´Ö ú¸ü ¤üÖê… ¯Ö׸üÖÖ´Ö ×­Öú»ÖÖ ¯Öæ¸êü פü­Ö ³ÖÖêt­Ö úÖ Ø“ÖŸÖ­Ö ¾Ö ­Öà¤ü
úß t´ÆüÖ‡µÖÖë êú ºþ¯Ö ´Öë … ˆÃ֍êú ‹ú ×´Ö¡Ö ­Öê ˆÃ֍úÖê ²ÖŸÖÖµÖÖ ×ú ¯Öãß֍ú ¯Ö¸ü
”û¯Öß Ã¾ÖÖ´Öß tßü úß ±úÖê™üÖê ¤êüÖ »ÖÖê… ˆ­ÖúÖ ú´ÖtÖê¸ü ¿Ö¸ü߸ü ­Öt¸ü †ÖŸÖÖ Æîü
ŸÖ£ÖÖ ´ÖÛß֍ú ´Öë Æãü‹ ¸üŒŸÖ ÁÖÖ¾Ö ˆ­Öêú ´Ö韵Ö㠍úÖ úÖ¸üÖ ²Ö­Öê … ŸÖ²Ö ¾Öê ÃÖTt­Ö
†¯Ö­Öß ¯Öæ¾ÖÔ ×¤ü­Ö“ÖµÖÖÔ ´Öë ¾ÖÖ¯ÖÃÖ »ÖÖî™ü †Ö‹ … úÆü­Öê úÖ †£ÖÔ Æîü ׍ú tß¾Ö­Ö ´Öë
ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß †ŸµÖÓŸÖ Æüß †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ŸÖ£ÖÖ ×¸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê êú ÃÖÖ£Ö Æüß ÃÖÖ´ÖatÃµÖ ²ÖîšüÖ­Öê úß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ¿Öãºþ ÆüÖê tÖŸÖß Æî…
ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: †¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ êú ¯Öæ¾ÖÔ »ÖÖêÖ †¾ÖúÖ¿Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ÃÖÖê“Ö­ÖÖ ³Öß
¯ÖÃÖÓ¤ü ­ÖÆüà ú¸üŸÖê ׍ú­ŸÖã ¯Öæ¸êü tß¾Ö­Ö úÖê ד֭ŸÖÖ †Öî¸ü ˆ¤üÖÃÖß ´Öë ײ֟ÖÖ ¤êüŸÖê Æïü …
׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß ãú”ú ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ
â

¬Ö­Ö úß ×“Ö­ŸÖÖ ‹¾ÖÓ úÖ´Ö úß ú´Öß

â

­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­ÖÖ

â

¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖê ײ֔ãû›Íü­ÖÖ

â

­Ö߸üÃÖŸÖÖ

â

µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ úß ÃÖ´ÖõÖÖ

â

þÖÖãµÖ úß ÃÖ´ÖõÖÖ

â

†êú»ÖÖ¯Ö­Ö

â

†­Öã¯ÖµÖÖêÖß ÆüÖê­Öê úß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ

â

†Ö¾ÖÖÃÖ úß ÃÖ´ÖõÖÖ

ÃÖ´ÖõÖÖ ŸÖ²Ö ÖÓ³Ö߸ü ÆüÖê tÖŸÖß Æîü t²Ö ׍úÃÖß ¾µÖÛŒŸÖ úÖê ‡­Ö´Öë ÃÖê ú‡Ô
ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë úÖê ‹ú ÃÖÖ£Ö >ê»Ö­ÖÖ ¯Ö›Íü tÖŸÖÖ Æîü … µÖפü ¯ÖÆü»Öê ÃÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­Öß ÆüÖê †Öî¸ü †ÖÖê †Ö­Öê¾ÖÖ»Öß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë úÖ †­Öã´ÖÖ­Ö ÆüÖê ŸÖÖê ˆ­ÖÃÖê
38

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×­Ö²Ö™ü­ÖÖ †ÖÃÖÖ­Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ŒµÖÖë׍ú ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê †Ö¯Ö ‡­ÖúÖ ÃÖÖ´Ö­ÖÖ
ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ŸÖîµÖÖ¸ü ¸üÆüŸÖê Æïü … ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú ‹êÃÖê »ÖÖêÖÖë úß ³Öß ú´Öß ­ÖÆüß Æîü
tÖê †¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ êú ¯ÖÏ£Ö´Ö ×¤ü­Ö ÃÖê »Öêú¸ü ¾ÖÂÖÖìÓ ŸÖú ³ÖÏ´ÖÖ ú¸üŸÖê ÃÖãÖ
¯Öæ¾Öԍú ÃÖ´ÖµÖ ‹¾ÖÓ tß¾Ö­Ö úÖ †Ö­Ö­¤ü »ÖêŸÖê Æïü … ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö úÖµÖÔ¸üŸÖ tß¾Ö­Ö êú ¿ÖÖîú ŸÖ£ÖÖ ºþדֵÖÖë ¯Ö¸ü
¬µÖÖ­Ö ¤êü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü … ¯ÖãºþÂÖÖë †Öî¸ü ×áֵÖÖë êú ´ÖÖ´Ö»Öê ´Öë ‹ú ×¾Ö׳֮֟ÖÖ
¯ÖÖµÖß tÖŸÖß Æîü… ×áֵÖÖò tÆüÖò ?k¸ü êú úÖ´Ö úÖt ´Öë ¯Öæ¾ÖÔ úß ³ÖÖ¡×ŸÖ »ÖÖß ¸üÆüŸÖßa Æïü
ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ×²ÖŸÖÖ­Öê úß ú´ÖÖê¾Öê¿Ö ‹ú ¿Öî»Öß ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ¸üÆüŸÖß Æî,ü ¾ÖÆüà ¯ÖãºþÂÖ
¾ÖÖÔ ´Öë “†DÃÖ¸ü ÃÖ´ÖµÖ îúÃÖê ײ֟ÖÖµÖë” tîÃÖß ÃÖ´ÖõÖÖ ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ¸üÆüŸÖß Æîü … ?k¸ü
êú ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ´Öë µÖפü ¯ÖãºþÂÖ ÆüßցÖê¯Ö ú¸üŸÖê Æïü ŸÖÖê ÃÖ´Öw“Ös ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë
†×­ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ úß ÛãÖ×ŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü … ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ †Ö´Ö¤ü­Öß êú
ÁÖÖêŸÖ ³Öß ×¸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úÖê ²ÖÆãüŸÖ Æü¤ü ŸÖú ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü … †¯Ö­Öß
†Ö´Ö¤ü­Öß êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ²Ö­ÖÖ­ÖÖ TµÖÖ¤üÖ
»ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ×ÃÖ¨ü ÆüÖêÖÖ ×tÃÖ´Öë ºþ×“Ö ‹¾ÖÓ ¿ÖÖîú úÖ ³Öß ÃÖ´Öã×“ÖŸÖ Ã£ÖÖ­Ö ÆüÖê …
²Öê´ÖŸÖ»Ö²Ö ¤üÖî›Íü
׍úÃÖß ¯Öס֍úÖ ´Öë ¯ÖœÍüÖ £ÖÖ ×ú ‹ú ´ÖÆüÖ¿ÖµÖ †¯Ö­Öê ‹ú ×´Ö¡Ö êú ÃÖÖ£Ö
úÖ¸ü ÃÖê t²Ö»Ö¯Öã¸ü ÃÖê ‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü tÖ ¸üÆêü £Öê ×tÃÖê ˆ­Öêú ×´Ö¡Ö “Ö»ÖÖ ¸üÆêü £Öê …
†“Ö֭֍ú ˆ­Æëü Ö»ÖŸÖ ¸üÖßÖÖ ¯Öú›Íêü tÖ­Öê úÖ †Ö³ÖÖÃÖ Æãü†Ö … ´Öᯙ úÖ ¯ÖŸ£Ö¸ü
¤êüÖú¸ü ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖÖ ×ú ¾Öê ”û¢Ö¸ü¯Öã¸ü tÖ ¸üÆêü Æïü … ˆ­Ö ´ÖÆüÖ¿ÖµÖ ­Öê úÆüÖ ×ú ŸÖã´Ö
¸üÖßÖÖ ³Öæ»Ö Ö‹ ÆüÖê … ×´Ö¡Ö ­Öê úÆüÖ ×ú ³Öæ»ÖÖ ­ÖÆüà Ææüò … ‹ú †Ö¤ü´Öß úÖ¸ü ˆ­ÖÃÖê
†ÖÖê ׭֍úÖ»Ö »Öê ÖµÖÖ †Öî¸ü ¾ÖÆü tÖ ¸üÆüÖ Æîü ”û¢Ö¸ü¯Öã¸ü … t²Ö ŸÖú ¾Öê ˆÃ֍úß úÖ¸ü
úÖê ¯Öß”êû ­Ö ú¸ü ¤ëü, †²Ö ‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü ­ÖÆüß tÖ Ã֍úŸÖê … ¤üÖê ?kÓ™êü »ÖÖê ¯Ö¸ü ˆÃÖ úÖ¸ü
úÖê ¯Öß”êû ú¸üêú ¸üÆêü †Öî¸ü ŸÖ³Öß ˆ­Æëü ¿ÖÖÓ×ŸÖ ×´Ö»Öß … ¤üÖê ?kaÓ™êü ´Öë »ÖÖî™ü †Ö‹
ŒµÖÖë׍ú ‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü tÖ­ÖÖ ‹ú¤ü´Ö †Ö¾Ö¿µÖú £ÖÖ … »Öê׍ú­Ö tß¾Ö­Ö êú ¸üÖßÖê
‡ŸÖ­Öê ÃÖÖ±ú ­ÖÆüà ÆÓîü ׍ú †Ö¯Ö ‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü Ö‹ µÖÖ úÆüà †Öî¸ü … Øt¤üÖß êú ¸üÖßÖê
‹êÃÖê Æïü ׍ú ˆ­Ö ¯Ö¸ü ¾ÖÖ¯ÖÃÖ ­ÖÆüà »ÖÖî™üÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ, ‹ú ²ÖÖ¸ü Ö‹ ŸÖÖê Ö‹ … ‹ú
†Ö¤ü´Öß êú ¯ÖÖÃÖ úÖ¸ü ¤êüÖß ŸÖÖê úÖ¸ü úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ Æãü‡Ô †Öî¸ü úÖ¸ü
39

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖÖ­Öê úß ‡“”ûÖ ²Ö»Ö¾ÖŸÖß ÆüÖê Ö‡Ô … úÖ¸ü úß tºþ¸üŸÖ Æîü ³Öß µÖÖ ­ÖÆüà , µÖÆü ¤êüÖê
ײ֭ÖÖ úÖ¸ü Ö¸üߤü­Öê úß ÆüÖê›Íü ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ÆüÖê ×»Ö‹ … ŸÖ²Ö ŸÖú ׍úÃÖß ­Öê ²Ö›ÍüÖ
´ÖúÖ­Ö ²Ö­ÖÖ ×»ÖµÖÖ ŸÖÖê †²Ö ”ûÖê™êü ´ÖúÖ­Ö ´Öë ?kã™ü­Ö »ÖÖ­Öê »ÖÖß †Öî¸ü ¿Öãºþ Æãü†Ö
²Ö›ÍüÖ ´ÖúÖ­Ö ²Ö­Ö¾ÖÖ­Öê úÖ úÖµÖԍÎú´Ö … ŸÖ²Ö ŸÖú úÖê‡Ô ×±ú»´Ö †×³Ö­Öê¡Öß ÃÖê
¿ÖÖ¤üß ú¸üêú †Ö ÖµÖÖ … »ÖÖêÖÖë úÖê ¯Öß”êû ”ûÖê›Íü­Öê úß ¬Öã­Ö ´Öë †Ö¯Ö ²Ö¸ü²ÖÖ¤ü ÆüÖê
Ö‹ … ‡ÃÖêëü ¸üÖßÖÖ ³Ö™üú­ÖÖ ´ÖÖ­Ö »Öß×t‹ … ŸÖÖê †¯Ö­Öß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë,
ºþדֵÖÖë, ´Ö­ÖÖê³ÖÖ¾ÖÖë úÖê ¯ÖÏÖ£Ö״֍úŸÖÖ ¤êüŸÖê Æãü‹ †¯Ö­Öê ³Ö×¾Ö嵅 úß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß
úÖ ×­ÖÖÔµÖ »Öê­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ Æîü …
¬µÖÖ­Ö †Öî¸ü µÖÖêÖ
tß¾Ö­Ö ´Öë ¬µÖÖ­Ö †Öî¸ü µÖÖêÖ úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Ã£ÖÖ­Ö Æîü µÖפü ‡ÃÖê ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê
ˆ×“ÖŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ úß ¤êüÖ-¸êüÖ ´Öë ‹¾ÖÓ t֭֍úÖ¸üß êú ÃÖÖ£Ö ×úµÖÖ tÖ‹ … ¬µÖÖ­Ö
†Öî¸ü µÖÖêÖ ÃÖÖ¬Ö­ÖÖ ×úµÖÖ Æãü†Ö ¾µÖÛŒŸÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ¾Ö ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ºþ¯Ö ÃÖê úÖ±úß
ÃÖã¦éüœÍü ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖÃÖê ´Ö­Ö úÖê †Ö¸üÖ´Ö ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë ‹¾ÖÓ
¾µÖÛŒŸÖµÖÖë úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß œÍÓüÖ ÃÖê ÃÖÖ´Ö­ÖÖ ú¸ü­Öê úÖê ¿ÖÛŒŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü …
µÖÆü Æü´ÖÖ¸üß ‹ú֐ÖÏŸÖÖ úÖê ²ÖœÍüÖŸÖÖ Æîü, ¿ÖÛŒŸÖ úÖê ëúצüŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü, ´Ö­Ö úß
‹ú֐ÖÏŸÖÖ ÃÖê ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë úÖê ÃÖã»Ö>Ö­Öê úß Ö´ÖŸÖÖ ²ÖœÍüŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ
þֆ׳־µÖÛŒŸÖ úß µÖÖꐵ֟ÖÖ †ÖŸÖß Æîü … úÆüÖ ŸÖÖê µÖÆü ³Öß tÖŸÖÖ Æîü ׍ú ÖÆü¸êü
¬µÖÖ­Ö ´Öë tÖ­Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ¿Ö¸ü߸ü ÃÖê †»ÖÖ ³Öß ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öß ˆ¯ÖÛãÖןÖ
´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸üŸÖÖ Æîü …

‹ú ÃÖ““Öß ú£ÖÖ úÖ¿Öß ­Ö¸êü¿Ö êú ¯Öê™ü êú †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü tÖê
1915 êú ú¸üß²Ö Æãü‡Ô £Öß ¾ÖÆü ¯ÖÆü»ÖÖ †Ö¯Öê¿Ö­Ö £ÖÖ ¯Öæ¸üß ¯Ö飾Öß ¯Ö¸ü, tÖê ײ֭ÖÖ
²ÖêÆüÖê¿Öß úß ¤ü¾ÖÖ ×¤ü‹ ׍úµÖÖ ÖµÖÖ … ¯ÖÆü»Öê ŸÖÖê ›üÖŒ™ü¸üÖë ­Öê ‡­ÖúÖ¸ü ú¸ü פüµÖÖ …
ŸÖß­Ö †ÓÖÏêt ›üÖŒ™ü¸ü £Öê … ˆ­ÆüÖë­Öê ‡­ÖúÖ¸ü ú¸ü פüµÖÖ ×ú µÖÆü ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà Æîü …
ŒµÖÖë׍ú ׍úÃÖß †Ö¤ü´Öß êú ¯Öê™ü úÖ †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ÆüÖê, »ÖÖ³ÖÖü ¤üÖê ?kaÓ™êü ŸÖú ˆÃ֍úÖ
¯Öê™ü Öã»ÖÖ ¸üÆêü, †Öî¸ü ˆÃÖê ²ÖêÆüÖê¿Ö ­Ö ׍úµÖÖ tÖ‹… ŒµÖÖë׍ú ‡ŸÖ­Öß ¯Öß›ÍüÖ ÆüÖêÖß ×ú
¾ÖÆü †Ö¤ü´Öß ×“Ö»»ÖÖ­Öê »ÖÖêÖÖ, ˆ”û»Ö­Öê »ÖÖêÖÖ, †Öî¸ü ãú”û ³Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü …
40

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

‡ÃÖ×»Ö‹ ›üÖŒ™ü¸ü ¸üÖtß ­ÖÆüà £Öê… »Öê׍ú­Ö úÖ¿Öß ­Ö¸êü¿Ö úÖ úÆü­ÖÖ µÖÆü £ÖÖ ×ú ´Öï
×tŸÖ­Öß ¤êü¸ü ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÆãüò, ˆŸÖ­Öß ¤êü¸ü úÖê‡Ô Ø“ÖŸÖÖ ­ÖÆüà Æîü; †Öî¸ü ´Öï ¤üÖê ?kaÓ™êü ¬µÖÖ­Ö
´Öë ¸üÆü Ã֍æÓúÖÖ … úÖ¿Öß ­Ö¸êü¿Ö ¸üÖtß ­ÖÆüßÓ £Öê ²ÖêÆüÖê¿Öß úß ¤ü¾ÖÖ »Öê­Öê úÖê … ¾Öê úÆüŸÖê
£Öê ׍ú ´Öï ÆüÖê¿Ö ´Öë Æüß †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ú¸üÖ­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ Ææüò †Öî¸ü ›üÖŒ™ü¸ü ÆüÖê¿Ö ´Öë ú¸ü­Öê
úÖê ¸üÖtß ­ÖÆüà £Öê … ŒµÖÖë׍ú ÆüÖê¿Ö ´Öë ˆŸÖ­Öß ¯Öß›ÍüÖ ÃÖê Öãt¸ü­ÖÖ ÖŸÖ¸ü­Ö֍ú ÆüÖê
Ã֍úŸÖÖ Æîü … úÖê‡Ô †Öî¸ü ¸üÖßÖÖ ­Ö ¤êüÖú¸ü ˆ­ÆüÖë­Öê ¯ÖÆü»Öê ŸÖÖê ¯ÖϵÖÖêÖÖŸ´Öú ºþ¯Ö ÃÖê
­Ö¸êü¿Ö úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë tÖ­Öê úÖê úÆüÖ †Öî¸ü ˆ­Öêúûü ÆüÖ£Ö ¯Ö¸ü ”ãû¸üß “Ö»ÖÖ‡Ô ŸÖÖ׍ú ¾Öê
¯ÖŸÖÖ »ÖÖÖ Ã֍ëú ׍ú ÆüÖ£Ö ´Öë Óú¯Ö­Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü µÖÖ ­ÖÆüà … »Öê׍ú­Ö Óú¯Ö­Ö ³Öß ­ÖÆüà
Æãü†Ö †Öî¸ü ¤üÖê ?kÓ™êü êú ²ÖÖ¤ü Æüß ­Ö¸êü¿Ö úÆü Ã֍êú ׍ú ´Öê¸êü ÆüÖ£Ö ´Öë ¤ü¤Ôü ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü … ¤üÖê
?ka™êü ŸÖú ŸÖÖê ãú”û ¯ÖŸÖÖ ­ÖÆüà “Ö»ÖÖ… ŸÖ²Ö ×±ú¸ü †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö ׍úµÖÖ ÖµÖÖ … ¾ÖÆü
¯ÖÆü»ÖÖ †Ö¯Ö¸êü¿Ö­Ö £ÖÖ ¯Ö飾Öß ¯Ö¸ü, ×tÃÖ´Öë ¯Öê™ü ÖÖê»Öú¸ü ›êüœÍü ?kaÓ™êü ŸÖú ›üÖŒ™ü¸ü
úÖ´Ö ú¸üŸÖê ¸üÆêü †Öî¸ü ׍úÃÖß ŸÖ¸üÆü úß ²ÖêÆüÖê¿Öß úß ¤ü¾ÖÖ ­ÖÆüà ¤üß Ö‡Ô £Öß… ­Ö¸êü¿Ö
¯Öæ¸êü ÆüÖê¿Ö ´Öë £Öê …
»Öê׍ú­Ö ‡ŸÖ­Öê ÆüÖê¿Ö ´Öë ÆüÖê­Öê êú ×»Ö‹ ÖÆü¸êü ¬µÖÖ­Ö úß tºþ¸üŸÖ Æîü, tÆüÖÓ ×ú
µÖÆü ¯Öæ¸üÖ ¯ÖŸÖÖ ÆüÖê ׍ú ¿Ö¸ü߸ü †»ÖÖ Æîü †Öî¸ü ´Öï †»ÖÖ Ææüò … ׍ú­ŸÖã µÖÖêÖ þÖãÖ
¿Ö¸ü߸ü ‹¾ÖÓ ´Ö­Ö êú ×»Ö‹ ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ²ÖÖ²ÖÖ ¸üÖ´Ö¤êü¾Ö êú ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü ¯ÖÖŸÖÓt»Öß
µÖÖêÖ ÃÖÓãÖÖ­Ö úÖê Æü´Ö ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü »Öê Ã֍úŸÖê Æïü ×tÃÖÃÖê ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë
ú¸üÖê›ÍüÖê »ÖÖêÖ ×­ÖŸµÖ µÖÖêÖ ÃÖÖ¬Ö­ÖÖ ú¸ü †ÃÖÖ¬µÖ ײִÖÖ׸üµÖÖë ÃÖê ´ÖãÛŒŸÖ ŸÖÖê ¯ÖÖ Æüß
tÖŸÖê Æïü, ¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü ‡ÃÖê †­Ö¾Ö¸üŸÖ tÖ¸üß ¸üÖ­Öê ¯Ö¸ü þÖÃ£Ö ¿Ö¸ü߸ü ‹¾ÖÓ Ã¾ÖãÖ
´Ö­Ö úÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ ú¸ü­Öê ´Öë ³Öß ÃÖÆüֵ֍ú ¯ÖÖµÖÖ ÖµÖÖ Æîü … †ÃÖ»Ö ´Öë ¬µÖÖ­Ö †Öî¸ü
µÖÖêÖ ¾µÖÛŒŸÖ úÖê †Ó¤ü¸ü ÃÖê ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖÆü¸ü ÃÖê tÖÖµÖê ¸üÖ­Öê úß ‹ú ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÖÖ­ÖÖ
tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ´Öæ»ÖŸÖ: µÖÆü ‹ú †³µÖÖÃÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ Æîü ×t­Ö´Öë ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö †¯Ö­ÖÖ
¬µÖÖ­Ö †¯Ö­Öß ‡ÓצüµÖÖë ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖÊ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÃÖê ´ÖãŒŸÖ ú¸ü ‹ú֐ÖÏ
׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¿ÖÛŒŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­Öê úÖ †­Öã³Ö¾Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … †³µÖÖÃÖ
²ÖœÍüÖ­Öê êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ£Ö µÖÆü †­Öã³Ö¾Ö ³Öß ²ÖœÍüŸÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ׍ú­ŸÖã ײ֭ÖÖ †¯Ö­Öê
דÖ׍úŸÃ֍ú ŸÖ£ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ µÖÖêÖ Öãºþ êú ×­Ö¤ìü¿Ö­Ö ´Öë ‹êÃÖÖ ú¸ü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ­ÖÆüà Æîü…
41

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ôÖéןÖ
ôÖé×ŸÖ ´Ö­Öã嵅 êú ´Ö­Ö úÖ ‹ú úÖê­ÖÖ Æîü tÖê ÙüÖê¸ü ÆüÖˆÃÖ úß ŸÖ¸üÆü ÆüÖêŸÖÖ
Æîü… ×¾Ö«üÖ­ÖÖë ­Öê ‡Ã֍úß ŸÖã»Ö­ÖÖ ?k¸ü êú ú²ÖÖ›ÍüÖÖ­Öê ÃÖê úß Æîü tÆüÖ¡ Æü´Ö ÃÖ²Ö
²ÖêúÖ¸ü ÆüÖê ÖµÖß “ÖßtÖë úÖê ›üÖ»ÖŸÖê “Ö»Öê tÖŸÖê Æïü… ‹êÃÖê ôÖéןֵÖÖë úÖê ÃÖӐÖÏÆü ú¸ü­Öê
¾ÖÖ»ÖÖ ‹ú ÙüÖê¸ü ÆüÖˆÃÖ Æîü tÆüÖ¡ ÃÖ³Öß “Ößtsa ÃÖӐÖÏ×ÆüŸÖ ÆüÖêŸÖß “Ö»Öß tÖŸÖß Æïü … úÖê‡Ô
ôÖé×ŸÖ ×´Ö™üŸÖß ­ÖÆüà Æîü … ¬µÖÖ­Ö ¸üÆêü ôÖé×ŸÖ ×ÃÖ±Ôú ¤ü²ÖŸÖß µÖÖ ˆ³Ö¸üŸÖß Æîü… µÖפü
†Ö¯ÖÃÖê ¯Öæ”ûÖ tÖµÖ úß 1 t­Ö¾Ö¸üß 1970 úÖê †Ö¯Ö ŒµÖÖ ú¸ü ¸üÆêü £Öê ŸÖÖê †Ö¯Öêú
×»Ö‹ ŸÖã¸ÓüŸÖ ²ÖŸÖÖ­ÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà ÆüÖêÖÖ µÖªü×¯Ö ¾ÖÆü ×¾Ö¿ÖêÂÖ ×¤ü­Ö ÖÖ»Öß ­ÖÆüà ÖµÖÖ
ÆüÖêÖÖ… »Öê׍ú­Ö ôָüÖ ­ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖ ¸üÆüÖ ÆîüA †Ö¿“ÖµÖÔ ÆüÖêÖÖ fú µÖפü ôָüÖ
׍úµÖÖ tÖµÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ÃÖÖ¸üß ²ÖÖŸÖë µÖÖ¤ü †Ö Ã֍úŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÆü ÖÖÃÖ ×¤ü­Ö ³Öß
‡ŸÖ­ÖÖ tß¾ÖÓŸÖ ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖÖ ×tŸÖ­ÖÖ ¾ÖÆü ˆÃÖ ×¤ü­Ö ³Öß ­ÖÆüà ¸üÆüÖ ÆüÖêÖÖ …
ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü µÖפü úÖê‡Ô †Ó¬Öê¸êü ú´Ö¸êü ´Öë ™üÖ“ÖÔ úß ¸üÖê¿Ö­Öß ¤üÖµÖë ÃÖê ²ÖÖµÖë
?kã´ÖÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ¤üÖaµÖê ŸÖ¸ü±ú †Ó¬Öê¸üÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü »Öê׍ú­Ö ¤üÖaµÖê ŸÖ¸ü±ú ×´Ö™ü ­ÖÆüà
tÖŸÖÖ… ôָüÖ êú ×»Ö‹ ¬µÖÖ­Ö úÖê ˆÃÖ ×¤ü¿ÖÖ ´Öë ¤ükS›ÍüÖ­ÖÖ ¯Ö›ü+ŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖÖ ×“Ö¢Ö
úß Ã´ÖéןֵÖÖë úÖê ÃÖӐÖÏÆü ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ‹ú ÙüÖê¸ü ÆüÖˆÃÖ Æîü, tÆüÖÓ ÃÖ²Ö “Ößtë
ÃÖӐÖzÆüßŸÖ ÆüÖêŸÖß “Ö»Öß tÖŸÖß Æï … ¾Öê ú³Öß ¾ÖÆüÖÓ ÃÖê Æü™üŸÖß ­ÖÆüà Æïü… ãú”û ôÖéןֵÖÖ¡
²ÖÆãüŸÖ ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖß Æïü ×t­Ö´Öë †“”ûß ŸÖ£ÖÖ ²Öã¸üß ¤üÖê­ÖÖê ŸÖ¸üÆü úß †­Öã³ÖæןֵÖÖò
¿ÖÖ×´Ö»Ö ÆüÖêŸÖß Æïü… tîÃÖê ¯ÖÏÖµÖ Ã´ÖéןÖ] tß¾Ö­Ö úß ÖÖÃÖ ˆ¯Ö»ÖÛ²¬ÖµÖÖë úß Ã´ÖéןÖ
µÖÖ úÖê‡Ô †­µÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ Ã´Öé×ŸÖ tÖê ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ŸÖ¸üÖêŸÖÖtÖ ¸üÆüŸÖß ÆS … ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö
´Öë ¬µÖÖ­Ö µÖÖêÖ ‡ŸµÖÖפü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ˆ­Ö ôÖéןֵÖÖë ´Öë ×¾Ö“Ö¸üÖ ú¸ü­ÖÖ ³Öß ‹ú
†“”ûß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß úÖ ãú”û ³ÖÖÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü …
Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖê ¯Ö¸üÖ­ÖÖ
׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ úÖê‡Ô ³Öß µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú
†Ö¾Ö¿µÖú ŸÖÖê µÖÆü Æîü ׍ú †¯Ö­Öß µÖÖꐵ֟ÖÖ†Öë †Öî¸ü Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖê ×¾Ö¾Öê“Ö­ÖÖ êú
†Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ¯Ö¸ßüÖÖ ú¸ü ×»ÖµÖÖ tÖ‹… ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë †Ö­Öê ¾ÖÖ»Öê †¾ÖÃÖ¸üÖë êú ²ÖÖ¸êü
´Öë ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ¯Ö׸üÛãÖ×ŸÖ êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü †­Öã´ÖÖ­Ö ú¸ü »Öê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … †¯Ö­Öß
42

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†ÖŸ´Ö ×­Ö³ÖÔ¸üŸÖÖ úÖê ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­Öê êú ×»Ö‹ ³Ö×¾Ö嵅 êú †¾ÖÃÖ¸üÖë êú †­Öãºþ¯Ö
†¯Ö­Öß Ö´ÖŸÖÖ úÖê ÃÖ´ÖµÖ †­ÖãÃÖÖ¸ü Îú״֍ú ºþ¯Ö ÃÖê ²ÖœÍüÖŸÖê ¸üÆü­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ †“”ûß
²ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü … ‡ÃÖ´Öë þָüÖêtÖÖ¸ü µÖÖ úÖê‡Ô †­µÖ ­ÖÖîú¸üß ú¸ü­ÖÖ ³Öß ¿ÖÖ×´Ö»Ö
Æîü… †Ö´ÖŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß ú»¯Ö­ÖÖ ú¸üêú Æüß ¾µÖÛŒŸÖ ‡ŸÖ­ÖÖ TµÖÖ¤üÖ
†Ö´Ö ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú ˆÃÖê †¯Ö­Öê ÖãÖÖë úß ³Öß ÃÖã¬Ö ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖß
Æîü… ׍ú­ŸÖã ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ¸üÖ´ÖÖµÖÖ ´Öë ¾ÖÙÖŸÖ Æü­Öã´ÖÖ­Ö tß úß ¿ÖÛŒŸÖ µÖÖ¤ü
פü»ÖÖ­Öê êú ×»Ö‹ úÖê‡Ô ´ÖÖîtæ¤ü ­ÖÆüà ÆüÖêÖÖ… ÃÖ´ÖÃŸÖ tß¾Ö­Ö ´Öë †ÙtŸÖ úß Æãü‡Ô
µÖÖꐵ֟ÖÖ‹ë †Öî¸ü †­Öã³Ö¾Ö ú´Ö ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖê µÖפü ˆ­Æëü œÍüÖ ÃÖê ÃÖÆêüt ú¸ü ¸üÖÖ
tÖ‹… ‡ÃÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë µÖÆü ”ûÖê™üß ÃÖß úÆüÖ­Öß †ŸµÖ­ŸÖ ¯ÖÏÖÃÖÓא֍ú Æîü :†ÖŸ´Ö ד֟ÖÓ­Ö
‹ú ¸üÖt¬ÖÖ­Öß ´Öë ‹ú ׳֏ÖÖ¸üß ‹ú ÃÖ›ü͍ú êú ׍ú­ÖÖ¸êü ²Öîšüú¸ü ²ÖßÃÖ ¯Ö““ÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖì ŸÖú ³ÖßÖ ´ÖÖӐ֟ÖÖ ¸üÆüÖ … ×±ú¸ü ´ÖÖîŸÖ †Ö ÖµÖß †Öî¸ü ´Ö¸ü ÖµÖÖ …
tß¾Ö­Ö ³Ö¸ü µÖÆüß úÖ´Ö­ÖÖ úß ×ú ´ÖîÓ ³Öß ÃÖ´ÖÏÖ™ü ÆüÖê tÖÅ¡ … úÖî­Ö ׳֏ÖÖ¸üß ‹êÃÖÖ Æîü
tÖê ÃÖ´ÖÏÖ™ü ÆüÖê­Öê úß úÖ´Ö­ÖÖ ­ÖÆüà ú¸üŸÖÖ… tß¾Ö­Ö ³Ö¸üü ÆüÖ£Ö ±îú»ÖÖµÖê Ö›ÍüÖ ¸üÆüÖ
¸üÖßÖÖë ¯Ö¸ü… »Öê׍ú­Ö ÆüÖ£Ö ±îú»Ö֍ú¸ü ‹ú-‹ú ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÖӐ֍ú¸ü ú³Öß úÖê‡Ô ÃÖ´ÖÏÖ™ü
Æãü†Ö Æîü ? ´ÖÖӐ֭Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ú³Öß ÃÖ´ÖÏÖ™ü ­ÖÆüà Æãü†Ö Æîü… ´ÖÖӐ֭Öê úß †Ö¤üŸÖ ×tŸÖ­Öß
²ÖœÍüŸÖß Æîü, ˆŸÖ­ÖÖ Æüß ²Ö›ÍüÖ ×³ÖÖÖ¸üß ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ÃÖ´ÖÏÖ™ü îúÃÖê ÆüÖê tÖµÖêÖÖ ?
¯Ö““ÖßÃÖ ¾ÖÂÖÔ ¯ÖÆü»Öê ”ûÖê™üÖ ×³ÖÖÖ¸üß £ÖÖ, ¯Ö““ÖßÃÖ ¾ÖÂÖÔ ²ÖÖ¤ü ¯Öæ¸êü ­ÖÖ¸ü ´Öë ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü
׳֏ÖÖ¸üß ÆüÖê ÖµÖÖ, »Öê׍ú­Ö ÃÖ´ÖÏÖ™ü ­ÖÆüà Æãü†Ö £ÖÖ … ×±ú¸ü ´ÖÖîŸÖ †Ö ÖµÖß … ´ÖÖîŸÖ
úÖê‡Ô ±údZ ­ÖÆüà ú¸üŸÖß … ÃÖ´ÖÏÖ™üÖë úÖê ³Öß †Ö tÖŸÖß Æîü , ׳֏ÖÖ׸üµÖÖë úÖê ³Öß †Ö
tÖŸÖß Æîü … †Öî¸ü ÃÖ““ÖÖ‡Ô ¿ÖÖµÖ¤ü µÖÆüß Æîü ׍ú ÃÖ´ÖÏÖ™ü £ÖÖê›Íêü ²Ö›Íêü ׳֏ÖÖ¸üß ÆüÖêŸÖê Æïü,
׳֏ÖÖ¸üß t¸üÖ ”ûÖê™êü ÃÖ´ÖÏÖ™ü ÆüÖêŸÖê Æïü … †Öî¸ü ŒµÖÖ ±úÔú ÆüÖêŸÖÖ ÆüÖêÖÖ !
¾ÖÆü ׳֏ÖÖ¸üß ´Ö¸ü ÖµÖÖ ŸÖÖê »ÖÖêÖÖë ­Öê ˆÃ֍úß »ÖÖ¿Ö úÖê ˆšü֍ú¸ü رúú¾ÖÖ
פüµÖÖ … ×±ú¸ü ˆ­Æëü »ÖÖÖ ×ú ¯Ö““ÖßÃÖ ¾ÖÂÖÔ ‹ú Æüß tÖÆü ²Öîšüú¸ü ³ÖßÖ ´ÖÖӐ֟ÖÖ
¸üÆüÖ … ÃÖ²Ö tÖÆü ÖÓ¤üß ÆüÖê ÖµÖß … ÖÓ¤êü “Öߣ֛êü ±îú»ÖÖ ×¤üµÖê Æïü … ™üß­Ö ™ü¯¯Ö¸ü, ²ÖŸÖÔ­Ö
- ³ÖÖê›Íêü ±îú»ÖÖ ×¤üµÖê Æïü … ÃÖ²Ö ×±úú¾ÖÖ ×¤üµÖÖ … ×±ú¸ü ׍úÃÖß úÖê µÖÖ»Ö †ÖµÖÖ ×ú
43

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯Ö““ÖßÃÖ ¾ÖÂÖÔ ´Öë tÖÆü ³Öß ÖÓ¤üß ú¸ü ¤üß ÆüÖêÖß … £ÖÖê›Íüß t´Öß­Ö ³Öß ˆÖÖ›üú¸ü
£ÖÖê›Íüß ×´Ö¼üß ³Öß ÃÖÖ±ú ú¸ü ¤ëü … ‹êÃÖÖ Æüß ÃÖ²Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¸üŸÖê Æïü ´Ö¸ü ÖµÖê †Ö¤ü´Öß
êú ÃÖÖ£Ö … ׳֏ÖÖ׸üµÖÖë êú ÃÖÖ£Ö Æüß ú¸üŸÖê ÆüÖë, ‹êÃÖÖ ­ÖÆüà Æîü… ×t­ÖúÖê ¯ÖÏê´Öß úÆüŸÖê
Æïü, ˆ­Öêú ÃÖÖ£Ö ³Öß µÖÆüß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ˆÖÖ›Íü ¤üß , £ÖÖê›Íüß ×´Ö¼üß ³Öß ÖÖê¤ü
›üÖ»Öß … ×´Ö¼üß ÖÖê¤üß ŸÖÖê ­ÖÖ¸ü ¤ÓüÖ ¸üÆü ÖµÖÖ … ³Öß›ü »ÖÖ ÖµÖß … ÃÖÖ¸üÖ ­ÖÖ¸ü ¾ÖÆüÖÓ
‡ú÷üÖ ÆüÖê ÖµÖÖ … ¾ÖÆü ׳֏ÖÖ¸üß ×tÃÖ tÖÆü ²ÖîšüÖ £ÖÖ, ¾ÖÆüÖÓ ²Ö›êü ÖtÖ­Öê Ö›êü Æãü‹
£Öê… ÃÖ²Ö úÆü­Öê »ÖÖê, îúÃÖÖ ¯ÖÖÖ»Ö £ÖÖ, ´Ö¸ü ÖµÖÖ, ³ÖßÖ ´ÖÖӐ֟Öê ´ÖÖӐ֟Öê… ×tÃÖ
t´Öß­Ö ¯Ö¸ü ²ÖîšüÖ £ÖÖ, ¾ÖÆüÖÓ ²Ö›Íêü ÆÓü›s Ö›Íêü Æãü‹ £Öê, ×t­Ö´Öë ²ÖÆãü´Öæ»µÖ Æü߸êü t¾ÖÖÆü¸üÖŸÖ
£Öê, þ֝ÖÔ †¿ÖÙ±úµÖÖÓ £Öß … ¾ÖÆü ÃÖ´ÖÏÖ™ü ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ £ÖÖ, »Öê׍ú­Ö ˆÃÖ­Öê ¾ÖÆü
t´Öß­Ö ­Ö ÖÖê¤üß, ×tÃÖ ¯Ö¸ü ¾ÖÆü ²ÖîšüÖ Æãü†Ö £ÖÖ A ¾ÖÆü ˆ­Ö »ÖÖêÖÖë úß ŸÖ¸ü±ú ÆüÖ£Ö
¯ÖÃÖÖ¸êü ¸üÆüÖ, tÖê Öã¤ü Æüß ×³ÖÖÖ¸üß £Öê †Öî¸ü Öã¤ü Æüß ¤æüÃÖ¸üÖë ÃÖê ´ÖÖӐÖ-´ÖÖӐ֍ú¸ü »ÖÖ
¸üÆêü £Öê … ¾Öê †¯Ö­Öß t´Öß­Ö ­ÖÆüà ÖÖê¤êü ÆüÖëÖê … ˆÃÖ­Öê ³Öß †¯Ö­Öß t´Öß­Ö ­ÖÆüà
ÖÖê¤üßA ×±ú¸ü »ÖÖêÖ úÆü­Öê »ÖÖê, ²Ö›ÍüÖ †³Ö֐ÖÖ £ÖÖ… ׍úÃÖß ­Öê »ÖÖêÖÖë ÃÖê úÆüÖ,
ˆÃÖ †³Ö֐Öê úß ×±úÎú ”ûÖê›ÍüÖê … ¤üÖî›Íüks †¯Ö­Öê ?k¸ü, †¯Ö­Öß t´Öß­Ö ŸÖã´Ö ÖÖê¤üÖê …
úÆüà ¾ÖÆüÖÓ úÖê‡Ô ÖtÖ­ÖÖ ŸÖÖê ­ÖÆüß ? ¯ÖŸÖÖ ­ÖÆüà ˆÃÖ ÖÖ¾ÓÖ úê »Ö֐êÖÖë ­Öê ÃÖ­ãÖÖ ×ú ­ÖÆüßÓ !
Æü´Ö »ÖÖêÖÖêÓ úß ³Öß µÖÆüß ú£ÖÖ Æîü … Æü´Ö ×tÃÖê ÖÖêt ¸üÆêü Æïü ¾ÖÆü Æü´ÖÖ¸êü ³Öߟָü
×”û¯ÖÖ Æîü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öß Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖê ­Ö ¤êüÖ ú¸ü ¾µÖ£ÖÔ ?kã´ÖŸÖÖ
¸üÆüŸÖÖ Æîü … †¯Ö­Öß Ö´ÖŸÖÖ†Öë ¯Ö¸ü ³Ö¸üÖêÃÖÖ ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ›Ôü
tß¾Ö­Ö úß µÖÖêt­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖÆüt œÍÓüÖ ÃÖê ²Ö­ÖÖŸÖÖ Æîü tîÃÖê úÖê‡Ô ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö Æüß ­ÖÆüà
Æãü†Ö ÆüÖê …
†ÖµÖ㠍úÖê‡Ô ²ÖÓ¬ÖÓ­Ö ­ÖÆüà
³ÖÖ¸üŸÖ ¾ÖÂÖÔ ´Öë ¯ÖÏ×ŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ †ÖîÃÖŸÖ †ÖµÖ㠍úÖ±úß ²ÖœÍü Ö‡Ô Æîü ŸÖ£ÖÖ ×úÃÖß
úÖ´Ö úÖê ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ †ÖµÖã †²Ö úÖê‡Ô ²ÖÓ¬Ö­Ö ­ÖÆüà Æîü ŒµÖÖêÓ׍ú ³ÖÖîן֍ú
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ó úÖ±úß ŸÖêtß ÃÖê ²ÖœÍüß Æïü… †Ö´Ö †Ö¤ü´Öß úß ×t­¤üÖß úÖ±úß †Ö¸üÖ´Ö¤üֵ֍ú ÆüÖê­Öê »ÖÖß Æîü … ‡ÃÖ×»Ö‹ ²ÖœÍüŸÖß ˆ´ÖÏ ´Öë ³Öß †¯Ö­Öê ×»Ö‹ ‹ú tß¾Ö­Ö
¿Öî»Öß ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üêú ³Ö×¾Ö嵅 êú ×»ÖµÖê úÖ´Ö-úÖt úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ †ÖÃÖÖ­Öß
44

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖê ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ¯ÖϏµÖÖŸÖ ú®Ö›Íü »Öê׏֍úÖ ÁÖß´ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ´ÖæÙŸÖ «üÖ¸üÖ
×»Ö×ÖŸÖ úÆüÖ­Öß úÖ±úß ¯ÖÏê¸üÖÖ ¤üֵ֍ú Æîü ×tÃÖ´Öë »Öê׏֍úÖ úß ­ÖÖ­Öß «üÖ¸üÖ
o`¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ¯Ö¡Ö ¯ÖœÍü­Öê úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ úÖê ´ÖÆüÃÖæÃÖ ×úµÖÖ tÖ­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ
†¯Ö­Öß ¯ÖÖêŸÖß ÃÖê †Ö¸üÖë úÖ KÖ­Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­ÖÖ ×­Ö¿“ÖµÖ Æüß ‡ÃÖ úÆüÖ­Öß êú
¿ÖßÂÖԍú ''†ÖµÖ㠍úÖê‡Ô ²ÖÓ¬Ö­Ö ­ÖÆüà" úÖê “Ö׸üŸÖÖ£ÖÔ ú¸üŸÖß Æîü … ÆüÖ»Ö Æüß ´Öë
ÃÖ´ÖÖ“ÖÖ¸ü ¯Ö¡ÖÖêÓ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê µÖÆü ¤êüÖÖ ÖµÖÖ ×ú ‹ú cé¨ü ¾µÖÛŒŸÖ ¤üÃÖ¾Öà úß
¯Ö¸ßüÖÖ ¯ÖÖÃÖ ú¸ü­Öê úÖ †ÖúÖòÖß £ÖÖ †Öî¸ü ¯ÖÖÃÖ ú¸ü פüÖÖµÖÖ …
úÖµÖÔ ÃÖæ“Öß :
´Öæ»ÖŸÖ: †¯Ö­Öê þֳÖÖ¾Ö, ¿ÖÖîú, ºþדÖ, µÖÖꐵ֟ÖÖ ‹¾ÖÓ Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖ
´Ö滵Ö֍Óú­Ö ú¸ü­Öê ÃÖê ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö êú ²ÖÖ¤ü úß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß †Öî¸ü †¯Ö­Öß
³Öæ״֍úÖ úÖ ˆ×“ÖŸÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‹ú ÃÖ““Öß ?k™ü­ÖÖ úÖê
×ÃÖ±úÔ ¯ÖÖ¡ÖÖêÓ †Öî¸ü tÖÆü úÖ ­ÖÖ´Ö ²Ö¤ü»Ö ú¸ü µÖÆüÖ¡ †³µÖÖÃÖ êú ×»Ö‹ ¯ÖÏßÖãŸÖ
׍úµÖÖ tÖ ¸üÆüÖ Æîü … ¾ÖÆü ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­Öß µÖÖꐵ֟ÖÖ úÖê ׭֏ÖÖ¸üú¸ü †¯Ö­Öß
Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖê ¯ÖÆü“Ö֭֍ú¸ü †¯Ö­Öê ×»Ö‹ ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü úß ³Öæ״֍úÖ
×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸ü­Öê ´Öë »ÖÖÖ Æîü … µÖÆü êúÃÖ Ã™ü›üß ¿ÖÖµÖ¤ü †Ö¯ÖúÖê ³Öß ¯ÖÏê¸üÖÖ ¤êüÖß…
êúÃÖ Ã™ü›üß
³Öß´Ö¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö, ×Æü­¤ãüßÖÖ­Ö ÆüÖ‡›ÒüÖê t­Ö¸êü¿Ö­Ö úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö ×»Ö.
‹ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùê¿Ö­Ö Æîü … ³ÖÖ¸üŸÖ ­Öê¯ÖÖ»Ö ÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸ü ²ÖÆü­Öê ¾ÖÖ»Öß
ÃÖã³Ö¦üÖ ­Ö¤üß ¯Ö¸ü †¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ‡ÃÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö úß ãú»Ö ÃÖÓãÖÖ×¯ÖŸÖ Ö´ÖŸÖÖ 90
´ÖêÖÖ¾ÖÖ™ü Æîü … ‡ÃÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùê¿Ö­Ö úÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ úÖµÖÔ †¯ÖÏî»Ö 1984 ´Öë ¿Öãºþ
Æüã†Ö †Öî¸ü ±ú¸ü¾Ö¸üß 1992 ´Öë ¯ÖæÖÔ Æãü†Ö … ‡ÃÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ÃÖê ˆŸ¯ÖÖפüŸÖ t»Ö
×¾ÖªãŸÖ ´Öë ÃÖê 70 ×´Ö×»ÖµÖ­Ö µÖæ×­Ö™ü ײÖt»Öß ÃÖ»ÖÖ­ÖÖ ´Öã°ŸÖ ´Öë ÃÖ¸üúÖ¸ü «üÖ¸üÖ
­Öê¯ÖÖ»Ö úÖê ú¸üÖ¸ü êú ŸÖÆüŸÖ ¤üß tÖŸÖß Æîü… ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö êú ×­Ö´ÖÖÔÖ êú ÃÖ´ÖµÖ
²ÖÆãüŸÖ ÃÖÖ¸êü ãú¿Ö»Ö/†ãú¿Ö»Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü … ‡­Ö
ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úß ³ÖŸÖßÔ ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ˆ­Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë ´Öë ÃÖê úß tÖŸÖß Æîü tÖê ‡ÃÖ
¯Ö׸üµÖÖst­ÖÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ êú Îú´Ö ´Öë ×¾ÖãÖÖ×¯ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ÆÓîü … ‡­Ö
45

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë ´Öë ÃÖê µÖÖêµÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë úÖê ãú¿Ö»Ö/†ãú¿Ö»Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë êú ºþ¯Ö ´Öë
ãÖÖµÖß/†Ã£ÖÖµÖß/ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ×­ÖµÖãŒŸÖ ×úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
³Öß´Ö¯Öã¸ü ¾ÖßÖãŸÖ: ‹ú †×¾Öú×ÃÖŸÖ ‹¾ÖÓ tß¾Ö­Ö ×­Ö¾ÖÖÔÆü êú ×»Ö‹ éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ
¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö­Ö úß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¯Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ Öê¡Ö Æîü …
t²Ö ׍úÃÖß ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ êú úÖ¸üÖ ¸üÖêtÖÖ¸ü úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö
ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖß Æîü ŸÖ²Ö ²ÖÖÆü¸üß Öê¡Ö êú ²Öê¸üÖêtÖÖ¸ü ¾µÖÛŒŸÖ Hkh ¸üÖêtÖÖ¸ü ÆêüŸÖã ¯ÖϵÖÖÃÖ
ú¸üŸÖê Æïü… ‡ÃÖ úÖµÖÔ êú ×»Ö‹ ¸üÖt­Öîן֍ú/¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ׭֍ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖêêÓ úÖ »ÖÖ³Ö ˆšüÖ
ú¸ü ²ÖÖÆü¸üß »ÖÖêÖ ³Öß ¸üÖêtÖÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü »ÖêŸÖê Æïü … ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ‹êÃÖê »ÖÖêÖÖë úß
ÃÖӏµÖÖ ²ÖœÍüŸÖß tÖŸÖß Æîü … ‡ÃÖ úÖ¸üÖ ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ ÃŸÖ¸ü ¯Ö¸ü Öã™ü ²Ö­ÖŸÖê tÖŸÖê Æïü
†Öî¸ü ™Òêü›ü µÖæ×­ÖµÖ­ÖÖë úß Ã£ÖÖ¯Ö­ÖÖ ³Öß ÆüÖêŸÖß Æîü … ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ‡­Ö´Öë TµÖÖ¤üÖŸÖ¸ü
úÖ´Ö“ÖÖê¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ³ÖÖêÖß ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ÆüÖêŸÖê Æïü tÖê ÃÖӏµÖÖ ´Öë ŸÖÖê ú´Ö ÆüÖêŸÖê Æëü
»Öê׍ú­Ö †¯Ö­Öß ²Öãרü ‹¾ÖÓ ¾Ö֍ú¯Ö™ãüŸÖÖ êú úÖ¸üÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß ²Ö­Ö tÖŸÖê ÆîÓ …
²ÖÖŸÖ-²ÖÖŸÖ ¯Ö¸ü ¯ÖÏןָüÖê¬Ö ‹¾ÖÓ ¬Ö¸ü­ÖÖ ¯ÖϤÔü¿Ö­Ö ú¸ü­ÖÖ ‡­Öúß úÖµÖÔ¿Öî»Öß ²Ö­Ö tÖŸÖß
Æîü … ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ÃÖ´ÖµÖ ²Ö¤ü»ÖÖ †Öî¸ü ³Öæ´ÖÓ›ü»Öߍú¸üÖ ‹¾ÖÓ ˆ¤üÖ¸üߍú¸üÖ úÖ µÖãÖ
¯ÖÏÖ¸Óü³Ö Æãü†Ö … ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö êú ‡ÃÖ ¤üÖî¸ü úÖê ú´Ö ¯ÖœÍêü ׻֏Öê µÖæ×­ÖµÖ­Ö ­ÖêŸÖÖ ­Ö ŸÖÖê
šüߍú ÃÖê ÃÖ´Ö> ¯ÖÖµÖê †Öî¸ü ­ÖÖ Æüß †¯Ö­Öê µÖã×­ÖµÖ­ÖÖë úÖê ­Ö‡Ô ×ü¤ü¿ÖÖ ¤êü ¯ÖÖµÖê … µÖê
†¯Ö­Öê ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸üú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë ÃÖê Æüß ÃÖÓŸÖã™ü ¸üÆêü t²Ö׍ú ²Ö¤ü»ÖŸÖê ¾ÖŒŸÖ ´Öë µÖÆü
³Öß´Ö¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö “ÖÖ»Öæ Æãü†Ö †Öî¸ü †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ‹¾ÖÓ »ÖÖ³Ö ÆüÖ×­Ö êú
†Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖêÓ úß ÃÖӏµÖÖ úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ú¸ü פüµÖÖ ÖµÖÖ … µÖÆü
ˆ»»ÖêÖ ú¸ü­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ ×­Ö´ÖÖÔÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ×tŸÖ­Öê
ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖêÓ úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ˆÃ֍úÖ »ÖÖ³ÖÖ 10-15 ¯ÖÏןֿ֟Ö
³ÖÖÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö úÖê “Ö»ÖÖ­Öê êú ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æî… ¿ÖêÂÖ ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë
úÖê ¤æüÃÖ¸êü tÖÆü ¯Ö¸ü ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ׸üŸÖ ú¸ü פüµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü µÖÖ ×±ú¸ü ˆ­Æëü
¾Öß.†Ö¸ü.‹ÃÖ. ¤êü פüµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö «üÖ¸üÖ †Û¬ÖúÖÓ¿Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë ´Öë ÃÖê
ãú”û ‹ú úÖ Ã£ÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ ‡ÃÖß ×­Ö»ÖÖÓ“Ö»Ö ¸üÖTµÖ êú ¤æüÃÖ¸êü ×­Ö´ÖÖԝÖÖ¬Öß­Ö
¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ†Öë ´Öë ú¸ü פüµÖÖ ÖµÖÖ … ™Òêü›ü µÖæ×­ÖµÖ­ÖÖë ­Öê ¤æüÃÖ¸êü ¸üÖTµÖÖë ´Öë
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ êú ׏ֻÖÖ±ú ÆüևԍúÖê™Zü ÃÖê Ã™ê »Öê ×»ÖµÖÖ… úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö «üÖ¸üÖ
46

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖã¯ÖÏß´Ö úÖê™üÔ ´Öë µÖÖד֍úÖ ¤üÖµÖ¸ü úß Ö‡Ô †Öî¸ü ±îúÃÖ»ÖÖ úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö êú ¯ÖÖ ´Öë
ÖµÖÖ … †ŸÖ: ‡ÃÖÃÖê µÖÆü ׭֍úÂÖÔ ×­Öú»ÖÖ ×ú úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö «üÖ¸üÖ ×ú‹ ÖµÖê
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ ­Öß×ŸÖ úÖê ­µÖÖµÖÖ»ÖµÖ ´Öë “Öã­ÖÖîŸÖß ­ÖÆüà ¤üß tÖ Ã֍úŸÖß … ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖßÔ
¸üÖTµÖÖë ´Öë ­ÖµÖê ¯ÖÏÖstꌙü ×´Ö»Ö­Öê êú úÖ¸üÖ †×¬ÖúÖÓ¿Ö ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úÖ
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ ‡­Æüà Öê¡ÖÖë ´Öë ׍úµÖÖ ÖµÖÖ …
úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö ´Öë Tok‡­Ö ú¸ü­Öê êú ²ÖÖ¤ü ÃÖÆüֵ֍ú ¯ÖϲÖӬ֍ú (úÖٴ֍ú) êú
ºþ¯Ö ´Öë ÁÖß ØÃÖÆü úß ¯ÖÆü»Öß ¯ÖÖêÜÙüÖ ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖßÔ ¸üÖTµÖÖë ´Öë Æãü‡Ô †Öî¸ü ˆ­Æëü ‡­Ö
ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë ÃÖê ×´Ö»Ö­Öê ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö>­Öê úÖ †¾ÖÃÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æãü†Ö … ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ¾ÖßÖãŸÖ:
£Öß­Ö †kWÖêÔ­ÖÖ‡tê¿Ö­Ö úß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¬ÖÖ¸üÖ ¯Ö¸ü úÖµÖÔ ú¸ü ¸üÆüß Æîü tÆüÖÓ »ÖÖ³Ö ÆüÖ×­Ö,
»Ö֐֟Ö-Ö“Öì ´Öë ú™üÖŸîÖß ‹¾ÖÓ ¯Ö×ÏŸÖµÖÖ×êÖŸÖÖ ‡ŸµÖÖפü úÖ †×¬Öú ´ÖÆüŸ¾Ö ¸üÆüŸÖÖ Æüî …
‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ³Öæ´ÖÓ›ü»Öߍú¸üÖ êú nkSj esa ¤æüÃÖ¸üß Óú¯Ö×­ÖµÖÖÓ ³Öß t»Ö
×¾ÖªãŸÖ êú Öê¡Ö ´Öë †Ö Ö‡Ô Æîü … ‡ÃÖÃÖê ¯ÖÏןÖï֬ÖÖÔ úÖ ´ÖÖÆüÖî»Ö ²Ö­Ö ÖµÖÖ … µÖÆü
‹ú ŸÖ¸ü±ú ‹“Ö‹“ÖtßÃÖß êú ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë êú ×»Ö‹ †“”ûß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë êú
¤ü¸ü¾ÖÖtê ÖÖê»Ö ¸üÆüß £Öß ŸÖÖê ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú ‡­Ö ¯Ö¸ü †¯Ö­Öß úÖµÖÔ Ö´ÖŸÖÖ ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü
‹¾ÖÓ †Öˆ™ü ¯Öã™ü ¤êü­Öê úÖ ¤ü²ÖÖ¾Ö £ÖÖA »Öê׍ú­Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÃÖê ¯Öšü­Ö-¯ÖÖšü­Ö ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆü­Öê,
ÖéÆü-´ÖÖêÆü, ¯Ö»ÖÖµÖ­Ö¾ÖÖפüŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÛãÖ×ŸÖ úÖ ÃÖÆüß ×¾Ö¿Ö»ÖêÂÖÖ ­Ö ú¸ü ¯ÖÖ­Öê êú
úÖ¸üÖ µÖê ¾ÖÖßÖ׾֍ú ¯Ö׸üÛãÖ×ŸÖ ÃÖê ¤æü¸ü “Ö»Öê tÖ ¸üÆêü £Öê …
ÁÖß ØÃÖÆü ­Öê ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖßÔ ÃÖ¾ÖìÖÖ ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ ÃÖê ãÖÖ­ÖÖaŸÖü׸üŸÖ ÆüÖêú¸ü
³Öß´Ö¯Öã¸ü ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ´Öë ˆ¯Ö ¯Öϲ֭¬Öú (úÖٴ֍ú) êú ¯Ö¤ü ¯Ö¸ü úÖµÖÔ³ÖÖ¸ üÖÏÆüÖ
׍úµÖÖ tÖê ˆ­Öêúü ×»Ö‹ ‹ú ­ÖµÖÖ †­Öã³Ö¾Ö £ÖÖ… ¯ÖÏÖŸÖ: ¾Öê †¯Ö­Öê ¾Ö׸üšü
†×¬ÖúÖ¸üß ¾Ö׸üšü ¯ÖϲÖӬ֍ú (úÖٴ֍ú) ÃÖê ×´Ö»Öê ŸÖÖê ¾Öê ‹ú ­ÖÖê™ü¿Öß™ü ›ÒüÖ°™ü
ú¸ü¾ÖÖ ¸üÆêü £Öê, tÖê ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ êú †¯Ö­Öê ¾Ö׸üšü †×¬ÖúÖ¸üß ÁÖß ¾Ö´ÖÖÔ úß ²ÖÖŸÖ
­Ö ÃÖã­Ö­Öê êú úÖ¸üÖ ¯ÖϲÖӬ֍ú (×¾Ö¢Ö) «üÖ¸üÖ 'úÖ¸üÖ ²ÖŸÖÖ†Öê' ­ÖÖê×™üÃÖ tÖ¸üß ú¸ü­Öê
ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ £ÖÖ… ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ¯ÖϲÖӬ֍ú ×¾Ö¢Ö ÃÖê ״ֻ֍ú¸ü ˆ­Öêú ÃÖ´ÖÖ †¯Ö­Öß
²ÖÖŸÖÖë úÖê ¸üÖ ¸üÆêü £Öê ×tÃÖÃÖê ÃÖÆü´ÖŸÖ ÆüÖêú¸ü ¯ÖϲÖӬ֍ú ­Öê ˆ­Æëü †¯Ö­Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë
­Ö¸ü´Öß ²Ö¸üŸÖŸÖê Æãü‹ ´ÖÖî׏֍ú ÃÖ»ÖÖÆü ¤üß ×ú ¾Öê †¯Ö­Öê ¾Ö׸üšü †×¬ÖúÖ׸üµÖÖë úß
²ÖÖŸÖ ´ÖÖ­Öë …
47

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ?k™ü­ÖÖ êú ¤üÖê ´ÖÆüß­Öê ²ÖÖ¤ü ‹ú פü­Ö t²Ö ÁÖß ØÃÖÆü פü»»Öß ÃÖê
†¯Ö­Öê ™æü¸ü ÃÖê »ÖÖî™ê ŸÖÖê ¤êüÖÖ ×ú ˆ­Öêú ×¾Ö³ÖÖÖ ÃÖê ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ úÖ
ãÖÖ­ÖÖÓŸÖ¸üÖ †Ö¤êü¿Ö tÖ¸üß ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü … †²Ö ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ×¾Ö¢Ö ×¾Ö³ÖÖÖ ÃÖê
²Öî¸üÖt úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ´Öë ãÖÖ­ÖÖÓŸÖ¸üÖ ú¸ü פü‹ ÖµÖê £Öê tÖê ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ׭֍ú ³Ö¾Ö­Ö ÃÖê
»ÖÖ³ÖÖ 8 ׍ú´Öß ¤æü¸ü £ÖÖ… µÖÆü ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ êú ×»Ö‹ †¯ÖÏןÖšüÖ ¾ÖÖ»Öß ²ÖÖŸÖ
£Öß … ‡ÃÖ ²ÖÖ¸êü ´Öë ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ÁÖß ØÃÖÆü ÃÖê ×´Ö»Öê ŸÖ£ÖÖ ÃÖ³Öß ¯ÖÆü»Öã†Öë †Öî¸ü
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ úß ¯Öéšü ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ úß … †ŸÖ: ¯Öã­Ö: ¤êüÖÖ ÖµÖÖ ×ú ?kq´ÖÖ
×±ú¸üÖ ú¸ü ¯ÖϲÖӬ֍ú (×¾Ö¢Ö) êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ÁÖß ¾Ö´ÖÖÔ úß ×¿ÖúÖµÖŸÖ Æüß ˆ­Öêú
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸üÖ úÖ ´ÖãµÖ úÖ¸üÖ ²Ö­Öh… ¾Ö׸üšü †×¬ÖúÖ¸üß ÁÖß ¾Ö´ÖÖÔ ÃÖê
ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ êú †Ö, פü­Ö ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê ŸÖú¸üÖ¸ü úß ¾ÖtÆü ÃÖê ´ÖÖÆüÖî»Ö
ŸÖ­ÖÖ¾Ö¯ÖæÖÔ ÆüÖê ¸üÆüÖ £ÖÖ … ¯ÖϲÖӬ֍ú (×¾Ö¢Ö) êú ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ÃÖê †“”êû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
­ÖÆüà £Öê… †ŸÖ: ¾Öê †¯Ö­Öê ×¾Ö³ÖÖÖ ´Öë ŸÖ­ÖÖ¾Ö¯ÖæÖÔ ¾ÖÖŸÖÖü¾Ö¸üÖ ­ÖÆüà ¤êüÖ­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê
£Öê… ÁÖß ØÃÖÆü ­Öê ¯ÖϲÖӬ֍ú ×¾Ö¢Ö ÃÖê “Ö“ÖÖÔ úß ˆ­Öúß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë úÖê tÖ­ÖÖ, ׍ú­ŸÖã
²ÖÖ¤ü ´Öë †¯Ö­Öê ¾Ö׸üšü †×¬ÖúÖ¸üß ÃÖê ×´Ö»Ö­Öê ¯Ö¸ü ˆ­ÆüÖë­Öê †»ÖÖ Æüß úÆüÖ­Öß
²ÖŸÖÖ‡Ô … †ŸÖ: ÁÖß ØÃÖÆü ­Öê †¯Ö­Öê ¾Ö׸üšü †×¬ÖúÖ¸üß ÃÖê ˆ­Öúê ŸÖî­ÖÖŸÖß ²Ö¤ü»Ö­Öê
úÖ †­Öã¸üÖê¬Ö ׍úµÖÖ †Öî¸ü ˆ­Æëü ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ¾Ö ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö­Ö ×¾Ö³ÖÖÖ ´Öë ŸÖî­ÖÖŸÖ
ú¸ü­Öê úÖê úÆüÖ … µÖÆüÖÓ ¯Ö¸ü ÃÖÆüֵ֍ú úß †×ŸÖ †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ £Öß… ˆ¯Ö
¯Öϲ֭¬Öú ÁÖß ØÃÖÆü êú †­Öã¸üÖê¬Ö úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ü ×»ÖµÖÖ ÖµÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ
ãÖÖ­ÖÖ­ŸÖ¸ü׸üŸÖ ÆüÖêú¸ü ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ׭֍ú ³Ö¾Ö­Ö ´Öë Æüß ¸üÆêü … ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ­Öê ײ֭ÖÖ
׍úÃÖß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖÏןÖ׍ÎúµÖÖ êú †¯Ö­ÖÖ úÖµÖÔ ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ºþ¯Ö ÃÖê ú¸ü­ÖÖ ¿Öãºþ ú¸ü
פüµÖÖ …
ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ‹ú ãÖÖ­ÖßµÖ ×­Ö¾ÖÖÃÖß Æïü †Öî¸ü ‡­ÆüÖë­Öê ‡ÃÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö ´Öë
‡Ã֍êú ×­Ö´ÖÖÔÖ dky ÃÖê Æüß †¯Ö­ÖÖ úÖµÖÔü †Ö¸ü´³Ö ú¸ü פüµÖÖ £ÖÖ … µÖê ´ÖÖ­µÖŸÖÖ
¯ÖÏÖ¯ŸÖ µÖæ×­ÖµÖ­Ö êú ÃÖÓãÖ֯֍ú ÃÖ¤üõÖÖë ´Öë ÃÖê ‹ú Æïü ŸÖ£ÖÖ µÖê ¯Öß.‹´Ö. êú ­ÖÖ´Ö ÃÖê
†¯Ö­Öê ÃÖÖ×£ÖµÖÖë ´Öë tÖ­Öê tÖŸÖê Æïü … ²Ö›Íêü Æüß ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ êú ÃÖÖ£Ö ¯Öß.‹´Ö. úÖ †£ÖÔ
“¯ÖӐÖÖ ´ÖÓ¡Öß” ²ÖŸÖÖµÖÖ ÖµÖÖ … ‡Ã֍úÖ †£ÖÔ µÖÆü Æîü ׍ú ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê >Ö›ÍüÖ
¯Öî¤üÖ ú¸ü­ÖÖ †Öî¸ü ˆÃÖê µÖæ×­ÖµÖ­Ö êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ˆšüÖ­ÖÖ ‡­ÖúÖ úÖµÖÔ £ÖÖ … ‡­ÆüÖë­Öê
48

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×­Ötß úÖ¸üÖÖë ÃÖê ׯ֔û»Öê ãú”û ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê †¯Ö­Öê †Ö¯Ö úÖê µÖæ×­ÖµÖ­Ö dh
ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë ÃÖê †»ÖÖ ú¸ü ¸üÖÖ £ÖÖ… »Ö´²Öê ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ‡­Æëü ׍úÃÖß ×¾Ö¾ÖÖ¤ü ´Öë
¿ÖÖ×´Ö»Ö ­ÖÆüà ¯ÖÖµÖÖ ÖµÖÖ … ˆ¯Ö ¯ÖϲÖӬ֍ú úß ºþ×“Ö ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾ÖúÖÃÖ
ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë ´Öë ÆüÖê­Öê †Öî¸ü ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖë úÖ ÃÖ´Ö­¾ÖµÖú †Öî¸ü ¯ÖÏ׿ց֝Ö
úÖ ±îúú»™üß ÃÖ¤üÃµÖ ‡ŸµÖÖפü ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ˆ­ÖúÖ †Ö­ÖÖ tÖ­ÖÖ »ÖÖÖ ¸üÆüŸÖÖ
£ÖÖ… ™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü t»Ö ×¾ÖªãŸÖ êú Öê¡Ö ´Öë ŸÖú­Öߍúß ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖӬ֍úßµÖ Öê¡Ö ´Öë
¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ¤êü­Öê úÖ ‹ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ êú­¦ü Æîü †Öî¸ü µÖÆü ×¾ÖªãŸÖ ¯ÖÏÖ׬֍ú¸üÖ ÃÖê
´ÖÖ­µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ êú­¦ü Æîü…
‹ú ²ÖÖ¸ü t²Ö ÁÖß ØÃÖÆü ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ êú­¦ü ´Öë ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ÃÖ¡Ö úÖê ÃÖÓ²ÖÖê׬֟Ö
ú¸ü ¸üÆüê £Öê †Öî¸ü ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö †ÖîªÖêא֍ú ´ÖÖÆüÖî»Ö êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë t֭֍úÖ¸üß ¤êü ¸üÆüê £Öê
ŸÖÖê ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ, tÖê ‡ÃÖ ÃÖ¡Ö ´Öë ¯ÖÏ׿ցÖ֝ÖÖ£ÖßÔ êú ºþ¯Ö ´Öë ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ £Öê, ²Ö›Íüß
ÖÓ³Ö߸ü ´Öã¦üÖ ´Öë ˆ­Öúß ²ÖÖŸÖÖë úÖê ÃÖã­Ö ¸üÆêü £Öê … ˆ­ÆüÖë­Öê ˆ¯Ö ¯Öϲ֭¬Öú ´ÖÆüÖê¤üµÖ ÃÖê
úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ÃÖ´ÖµÖ êú ²ÖÖ¤ü ×´Ö»Ö­Öê úß †­Öã´Ö×ŸÖ ´ÖÖӐÖß ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ¯Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ
úß … ˆ­ÆüÖë­Öê “úִ֐ÖÖ¸üÖë êú ×»Ö‹ ׾֍úÖÃÖ úÖµÖԍÎú´Ö” ¿ÖßÂÖԍú ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ׬֟Ö
‹ú ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ´Öë ±îúú»™üß ´Öë´²Ö¸ü êú ºþ¯Ö ´Öë †¾ÖÃÖ¸ü ¤êü­Öê úÖ †­Öã¸üÖê¬Ö ׍úµÖÖ…
¯ÖÆü»Öê ŸÖÖê ‡Ã֍úÖê †­ÖÃÖã­Öê ºþ¯Ö ´Öë ×»ÖµÖÖ ÖµÖÖ †Öî¸ü ˆ­Æëü †¯Ö­Öê ´ÖÖê›ü¶æ»Ö êú
²ÖÖ¸êü ´Öë ²ÖŸÖÖ­Öê êú ×»Ö‹ úÆüÖ ÖµÖÖ … ˆ­ÆüÖë­Öê ¯ÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÖ‡­™ü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê
¿ÖßÂÖԍú ŸÖîµÖÖ¸ü ׍ú‹ †Öî¸ü ‡Ã֍êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ²ÖŸÖÖµÖÖ … ˆ­ÖúÖ µÖÆü ú¤ü´Ö úÖ±úß
¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß £ÖÖ … ‡­Öúß ×¯Ö”û»Öß ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë úÖê ¯Öã­Ö: ¤êüÖÖ †Öî¸ü ¯ÖÖµÖÖ
ÖµÖÖ ×ú ‡­ÆüÖë­Öê ×¾Ö³Ö֐ÖßµÖ ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ׭֍ú †×¬ÖúÖ¸üß †£Ö¾ÖÖ ¾Ö׸üšü
»ÖêÖ֍úÖ¸ü ²Ö­Ö­Öê êú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖÖÃÖ ×ú‹ »Öê׍ú­Ö µÖê ¯Ö¸ü߁ÖÖ ´ÖêÓ ÃÖ±ú»Ö ­ÖÆüà Æãü‹ü…
t²Ö׍ú ‡­Öêú Öã¿Ö­ÖÃÖß²Ö ÃÖÖ×£ÖµÖÖë ­Öê µÖÆü ¯Ö¸ü߁ÖÖ ¯ÖÖÃÖ ú¸ü »Öß… µÖÆü ³Öß ¤êüÖÖ
ÖµÖÖ ×ú ¾Öê »ÖÓ²Öê ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ¯Ö׸üµÖÖêt­ÖÖ úß ¸üÖ´Ö »Öß»ÖÖ ´Öë †¯Ö­Öß ÃÖ׍ÎúµÖ
³Öæ״֍úÖ ×­Ö³ÖÖ ¸üÆêü Æïü … ‡­Öúß ˆ´ÖÏ »ÖÖ³ÖÖ 52 ¾ÖÂÖÔ úß Æîü … ˆ­ÖÃÖê ˆ­Öêú
³Ö×¾Ö嵅 úß µÖÖêt­ÖÖ†Öë êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ãú”û ¯ÖÏ¿­Ö ¯Öæ”êû Ö‹… †ÓŸÖ ´Öë ¯ÖÖµÖÖ ×ú µÖê
׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü úִ֐ÖÖ¸ü ׾֍úÖÃÖ úÖµÖԍÎú´Ö êú ×»Ö‹ ±îúú»™üß êú ºþ¯Ö ´Öë
™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë­™ü¸ü ÃÖê tã›Íêü ¸üÆü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü ŒµÖÖë׍ú ‡­ÆüÖë­Öê †¯Ö­ÖÖ LFkk;h ×­Ö¾ÖÖÃÖ
49

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ãÖÖ­Ö ¯ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖˆÃÖ ÃÖê 15 ׍ú´Öß ¤æü¸ü »ÖÖê×™ü´ÖÖ ™üÖˆ­Ö ´Öë ²Ö­ÖÖ ¸üÖÖ Æîü… ‡­Öêú
úÖµÖÖëÔ úks ¯ÖϳÖÖ¸üß ´ÖãµÖ †×³ÖµÖÓŸÖÖü ÃÖê “Ö“ÖÖÔ úß Ö‡Ô †Öî¸ü ˆ­ÆüÖë­Öê ‡­Öúß
ÖÖ×´ÖµÖÖë ¯Ö¸ü ¬µÖÖ­Ö ­Ö ¤êüú¸ü ‹ú Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ׭֝ÖÔµÖ ×»ÖüµÖÖ tÖê ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü
Æîü :1. µÖê ³ÖæŸÖ¯Öæ¾ÖÔ µÖæ×­ÖµÖ­Ö ­ÖêŸÖÖ Æïü tks úִ֐ÖÖ¸üÖë úÖê ˆÃÖ ¯Ö¨ü×ŸÖ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë
²ÖŸÖ֋ӐÖê …
2. ¾Öê ¤æüÃÖ¸üÖë êú ×»Ö‹ ¸üÖê»Ö ´ÖÖW›ü»Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü­Ö êú ºþ¯Ö ´Öë ÆüÖëÖê ŸÖ£ÖÖ ãú”û
­ÖµÖê úÖµÖÖëÔ úß t֭֍úÖ¸üß ¤ëüÖê tÖê ׍ú ÃÖӐ֚ü­Ö êú ×»Ö‹ ¤üß?kZ †¾Ö×¬Ö ŸÖú
úÖ¸üÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß ÆüÖëÖê …
3. †­Öêú úÖ¸üÖÖë ÃÖê ™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü êú ×»Ö‹ úִ֐ÖÖ¸ü ÃÖӾ֐ÖÔ ´Öë ÃÖê ³Öß ãú”û
±îúú»™üß úÖ±úß †“”ûß ¸üÆêüÖß …
4. ™üûß ‹› ü‹“Ö†Ö¸ü›üß úß ×ÎúµÖÖ ú»ÖÖ¯ÖÖë ¾Ö ™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü ´Öë t­Ö ¿ÖÛŒŸÖ úÖê
ú´Ö ú¸ü­Öê ´Öë †×ŸÖ׸üŒŸÖ ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ×´Ö»ÖêÖß …
5. ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü úß ¯ÖÏê¸üÖÖ ²ÖÖŸÖ“ÖßŸÖ †Öפü ´Öë ³Öß ÃÖÆüֵ֍ú êú ºþ¯Ö ´Öë úÖµÖÔ
ú¸êüÖß…
ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ ­Öê ™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü ´Öë ŸÖ²Ö ÃÖê Æüß »ÖÖ³ÖÖ ²ÖßÃÖ ÃÖê †×¬Öú úÖÖ‹Ó
»Öß Æïü ŸÖ£ÖÖ ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ²ÖÖŸÖÖë úÖê ­ÖÖê™ü ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü …
1. ¿ÖßÂÖÔ µÖæ×­ÖµÖ­Ö êú ­ÖêŸÖÖ ÁÖß ¿Ö´ÖÖÔ ­Öê †¯Ö­Öê ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ úÖµÖÖëÔ êú †»ÖÖ¾ÖÖ
™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öß ÃÖê¾ÖÖ‹Ó †¯Ö­Öß ‡“”ûÖ ÃÖêü ¤üê­Öê úÖ ¯ÖÏßÖÖ¾Öü
פüµÖÖ… ˆ­Öúß ÃÖê¾ÖÖ†Öë úÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ »ÖÆü¸üß ÆüÖ‡›ÒüÖê ¯ÖÖ¾Ö¸ü úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü¿Ö­Ö
(‹»Ö‹“Ö›üßÃÖß) êú †Ö¾ÖÖÃÖßµÖ ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ²Öî“Ö êú ×»Ö‹ ³ÖÏ´ÖÖ †Öî¸ü
ÃÖÖÓÍéúן֍ú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓs ds ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ´Öë ׍úµÖÖ ÖµÖÖ…
2. úִ֐ÖÖ¸ü ÃÖӾ֐ÖÔ ´Öë ÃÖê †×¬ÖúÖÓ¿Ö »ÖÖêÖ, tÖê ׍ú †¯Ö­Öê îú׸üµÖ¸ü êú ¯ÖÏןÖ
50

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖ“ÖêŸÖ £Öê †Öî¸ü ˆ­ÆüÖë­Öê ×›üÙsaÃÖ »ÖÙ­ÖÖ ¯ÖÏÖêÖÏÖ´Ö êú ŸÖÆüŸÖ ˆ““Ö ×¿ÖÖÖ ³Öß
¯ÖÏÖ¯ŸÖ úß Æî,ü ˆ­ÆüÖë­Öê ³Öß úִ֐ÖÖ¸ü ׾֍úÖÃÖ úÖµÖԍÎú´Ö êú ×»Ö‹ ±îúú»™üß êú
ºþ¯Ö ´Öë †¯Ö­Öß ÃÖê¾ÖÖ‹Ó ¤êü­Öê úÖ †­Öã¸üÖê¬Ö ׍úµÖÖ … ˆ­ÆüÖë­Öê ³Öß †¯Ö­Öß ¯Öšü­Ö
ÃÖִ֐ÖÏß úß tÖÓ“Ö ú¸üü †¯Ö­Öß ¯ÖÏßÖãŸÖhú¸üÖ ´Öë »ÖÖÖŸÖÖ¸ü ÃÖã¬ÖÖ¸ü ׍úµÖÖ …
3. ¯ÖÖ¾Ö¸ü Ùêü¿Ö­Ö êú ´ÖÖÆüÖî»Ö ´Öë ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ tÖÖ †Öî¸ü ‡ÃÖÃÖê Öê»Ö, ÃÖÖÓÍéúן֍ú
úÖµÖԍÎú´Ö, KÖ­Ö †Öפü êú †Ö¤üÖ­Ö-¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü­Öê tîÃÖß ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë êú
†ÖµÖÖêt­Ö ´Öë ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö úÖê ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ×´Ö»Öß…
4. µÖÆü ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë ´Öë ´Öê»Ö-tÖê»Ö úß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë úÖê ²ÖœÍüÖ¾ÖÖ ¤ê ü¸üÆüß Æîü tÖê
‹“Ö‹“ÖtßÃÖß êú †­µÖ ¯ÖÏ׿ց֝ÖÖ£ÖßÔ †Öî¸ü †­Öêú ÃÖӐ֚ü­ÖÖë tîÃÖê
,y,pMhlh †Öפü êú ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖêÓ dê ¯ÖÏ×¿ÖÖÖ ´Öë ÃÖÆüµÖÖêÖ פüµÖÖ Æîü †Öî¸ü
׍úÃÖß ­Öê ³Öß ‡ÃÖ †×ŸÖ׸üŒŸÖ úÖµÖÔ úê ×»Ö‹ ´Öã†Ö¾ÖÖtÖ †Öפü ¤êü­Öê êú ×»Ö‹
­ÖÆüà úÆüÖ Æîü …
5. ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ 52 ¾ÖÂÖÔ úß †ÖµÖã ÆüÖê­Öê ¯Ö¸ü ³Öß ×²Ö­ÖÖ ×úÃÖß ¯ÖÏŸµÖÖÃÖÖ êú
™ÒêüØ­ÖÖ ÃÖë™ü¸ü êú ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö úÖ ¯Öæ¸üÖ úÖµÖÔ³ÖÖ¸ü ¤êüÖ ¸üÆêü Æïü t²Ö ׍ú ¯ÖÆü»Öê ˆ­ÖÃÖê
‹êÃÖß †Ö¿ÖÖ ­ÖÆüà úß tÖ Ã֍úŸÖß £Öß …
6. ÁÖß ˆ¯ÖÖ¬µÖÖµÖ úÖ ×­Ö¯ÖÖ¤ü­Ö †Öî¸ü ­ÖµÖÖ ¸üÖê»Ö ×­Ö´­Ö ¾ÖÖÔ êú ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë ´ÖÓê
‹ú Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú “Ö“ÖÖÔ úÖ ×¾ÖÂÖµÖ ²Ö­Ö ÖµÖÖ… ˆ­Öêú †­Öã¸üÖê¬Ö ¯Ö¸ü ºþדÖ
êú †­Öãºþ¯Ö ˆ­ÖúÖê êú¾Ö»Ö ‹ú †¾ÖÃÖ¸ü פüµÖÖ ÖµÖÖ Æîü… ׍ú­ŸÖã µÖÆü
†­Öã³Ö¾Ö †Öî¸ü †¬µÖµÖ­Ö úÖ ×¾ÖÂÖµÖ ²Ö­Ö ÖµÖÖ Æîü …
²Ö““ÖÖêÓ êú ÃÖÖ£Ö Öê»Ö­ÖÖ ‹¾ÖÓ †­Öã³Ö¾Ö ²ÖÖÓ™ü­ÖÖ
ÆüÖ»Ö êú ¾ÖÂÖÖí ´Öë ¾ÖîKk׭֍úÖë «üÖ¸üÖ ×ú‹ ÖµÖê †¬µÖµÖ­Ö ´Öë ¿Ö¸ü߸ü †Öî¸ü
´ÖÛß֍ú êú ²Öß“Ö ‹ú ãÖÖ×¯ÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤êüÖÖ ÖµÖÖ Æîü ×tÃ֍úÖ ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ÆüÖê­Öê
¾ÖÖ»Öê ¸üÖêÖÖêÓ êú ˆ¯Ö¸ü †¯Ö­ÖÖ ‹ú †»ÖÖ Æüß ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‡­Ö´Öë ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú
ŸÖ­ÖÖ¾Ö ¯ÖÏ´ÖãÖ ÆÓîü … ŸÖ­ÖÖ¾Ö úÖê tß¾Ö­Ö ÃÖê †»ÖÖ ŸÖÖê ­ÖÆüà ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü
׍ú­ŸÖ㠍ãú”û Æü¤ü ŸÖú ‡ÃÖê ÃÖß×´ÖŸÖ ú¸üêú ‡Ã֍úê ¤ãü¯Ö׸üÖÖ´ÖÖêÓ úÖê ú´Ö †¾Ö¿µÖ
51

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ´Ö­Öã嵅 êú †Ö¯ÖÃÖß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖêÓ ´Öë ´ÖŸÖ³Öê¤, »Ö“Öß»ÖÖ¯Ö­Ö úÖ
†³ÖÖ¾Ö, †ŸÖé¯ŸÖ ‡“”ûÖ‹Ó ŸÖ£ÖÖ †¯ÖêÖÖ‹Ó ‡­ÖúÖ ´ÖãµÖ úÖ¸üÖ ÆüÖêŸÖß Æïü … µÖפü
Æü´Ö “ÖÖÆëü ŸÖÖê ŸÖ­ÖÖ¾Ö úÖ ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö †¯Ö­Öê ³ÖÖst­Ö, ¬µÖÖ­Ö, µÖÖêÖ ‡ŸµÖÖפü êú
«üÖ¸üÖ ŸÖÖê ú¸ü Æüß Ã֍úŸÖê Æïü ׍ú­ŸÖã ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ”ûÖê™êü ²Ö““ÖÖêÓ êú ÃÖÖ£Ö
Öê»Ö­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ­Öêú ÃÖÖ£Ö ×´Ö¡ÖŸÖÖ ¯Öæ¾Öԍú ÃÖ´ÖµÖ ×²ÖŸÖÖ­ÖÖ, ˆ­Öúß ²ÖÖŸÖÖë êú ÃÖÖ£Ö
?kã»Ö×´Ö»Ö tÖ­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ŸÖ­ÖÖ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö êú ²ÖÆãüŸÖ Æüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß
‡»ÖÖt ÃÖÖ×²ÖŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖê Æïü … ²Ö““ÖÖêÓ úß ²ÖÖŸÖÖë ´Öë ¯ÖÏ֍éúן֍ú ºþ¯Ö ÃÖê †Ö¯Öúß
­ÖúÖ¸üÖŸ´ÖúŸÖÖ úÖê ú´Ö ú¸ü­Öê úß Ö´ÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… ˆ­Ö´Öë ´ÖÖ­Ö¾Ö ÃÖãã»Ö³Ö ²ÖÆãüŸÖ
ÃÖê ¤ãüÖãԝÖÖêÓ úÖ ŸÖÖê t­´Ö Æüß ­ÖÆüà Æãü†Ö ¸üÆüŸÖÖ Æîü …
‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü ÃÖê tß¾Ö­Ö ´Öë ‹úÖ‹ú ˆŸ¯Ö®Ö Æãü‹ ÖÖ»Öß¯Ö­Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖêÓ
úÖ ¿ÖÖ»Öß­ÖŸÖÖ ÃÖê ´ÖãúÖ²Ö»ÖÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ãú”û ‹êÃÖê ŸÖŸ¾Ö Æïü tÖê ‡ÃÖ
׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë †Ö¯Öêú ×»Ö‹ פü¿ÖÖ-×­Ö¤ìü¿Ö úÖ úÖ´Ö ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü :â

¾ÖÖßÖ׾֍úŸÖÖ úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ëü …

â

¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö tß¾Ö­Ö úß tîÃÖß ³Öß ¿Öî»Öß ÆüÖê, ˆÃ֍úÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ˆ¯ÖµÖÖêÖ
ú¸ëü A

â

tÆüÖÑ ³Öß ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë ÃÖê ÃÖ´Ö>ÖîŸÖÖ ú¸ü­Öê úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖê,
ˆÃÖÃÖê ­Ö úŸÖ¸üÖ‹Ñ …

â

†¯Ö­Öê ¤üÖ×µÖŸ¾Ö úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ëü …

â

†¯Ö­Öß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë êú ×»Ö‹ ¤æüÃÖ¸üÖë úÖê ¤üÖêÂÖ ­Ö ¤ëü … †Ö¯ÖúÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ
µÖÆü ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú †¯Ö­Öß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë úÖ ÃÖæ´Ö †¾Ö»ÖÖêú­Ö
ú¸üêú ˆÃ֍úÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ­Ö œÑüæœëü …

â

ÃÖ´ÖÖt ÃÖê †¯Ö­ÖÖ ÃÖӯ֍úÔ µÖ£ÖÖÃÖÓ³Ö¾Ö ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë …

â

tß¾Ö­Ö úß Æü»Ö“Ö»Ö ÃÖê ¤æü¸ü ­Ö Æü™ëü, ¯Öã¸üÖ­Öê ×´Ö¡ÖÖë ÃÖê ×´Ö»Ö­ÖÖ-tã»Ö­ÖÖ
52

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

tÖ¸üß ¸üÖë †Öî¸ü ­Ö‹ ×´Ö¡Ö ³Öß ²Ö­ÖÖ­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ëü …
â

tß¾Ö­Ö ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö ºþדֵÖÖÑ †Öî¸ü ¿ÖÖîú ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë … ‡­Ö´Öë ÃÖê ãú”û
¯ÖϐÖÖœÍü ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹…

â

ÃÖÖ´ÖÖ×tú ׍ÎúµÖÖ-ú»ÖÖ¯ÖÖë ´Öë ³ÖÖÖ »ÖêŸÖê ¸üÆëü … ‹êÃÖê úÖµÖÖêêÓÔ ´Öë
×¾Ö¿ÖêÂ֍ú¸ü ³ÖÖÖ »Öë, ×tl´Öë »ÖÖêÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»Ö-tã»Öú¸ü úÖ´Ö
ú¸ü­Öê úÖ †¾ÖÃÖ¸ü ×´Ö»Öê … ‡ÃÖÃÖê †Ö¯ÖúÖê †Ö­ÖÓ¤ü úß ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖ ÆüÖêÖß
†Öî¸ü ÃÖ´ÖÖt-ÃÖê¾ÖÖ ³Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü …

â

­Ö‡Ô-­Ö‡Ô “ÖßtÖë ´Öë ³Öß ºþ×“Ö »Öë, tîÃÖê - Óú¯µÖæ™ü¸ü †Öî¸ü ‡Ó™ü¸ü­Öê™ü
‡ŸµÖÖפü…

â

×¾ÖÀ¾Ö ²Ö›Íüß ŸÖêtß ÃÖê ²Ö¤ü»Ö ¸üÆüÖ Æîü … †Ö¯Ö ³Öß ‡Ã֍êú ÃÖÖ£Ö ú¤ü´Ö
×´Ö»Ö֍ú¸ü “Ö»Öë … †Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖÃÖê ²Ö›ÍüÖ †Ö­ÖÓ¤ü ×´Ö»ÖêÖÖ …

â

†Ö¿ÖÖ ³Ö¸üß ×­ÖÖÖÆü ÃÖê ³Ö×¾Ö嵅 úÖê ¤êü׏֋, ‡ÃÖÃÖê †Ö¯Öêú tß¾Ö­Ö
´Öë ÃÖ¸üÃÖŸÖÖ †Öî¸ü ¯ÖÏÃÖ®ÖŸÖÖ úÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ ¸üÆêüÖÖ …

â

ÃÖÖ±ú-ÃÖã£Ö¸üß ‹¾ÖÓ ²ÖלÍüµÖÖ ¯ÖÖê¿Ö֍ú ¯ÖÆü­Öë †Öî¸ü þÖP”ûŸÖÖ úÖ ¬µÖÖ­Ö
¸üÖë…

‡­Öêú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ­Öß“Ös פüµÖê Ö‹ ÃÖã>Ö¾Ö ³Öß †Ö¯ÖúÖê ¿ÖÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öéרü
¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü­Öê ´Öë ÃÖÆüֵ֍ú ×ÃÖ¨ü ÆüÖê Ã֍úŸÖê Æïü…
â

†¯Ö­ÖÖ KÖ­Ö úÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ…

â

¤æüÃÖ¸üÖë êú ÃÖÖ£Ö †Ö¯ÖúÖ ÃÖÖîÆüÖ¤Ôü¯ÖæÖÔ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö…

â

úÖî¿Ö»Ö úÖ ×¾ÖúÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ ãú”û úÖµÖÖí êú ¯ÖÏ×ŸÖ ¾Ö“Ö­Ö²Ö¨üŸÖÖ

â

Øt¤üÖß úß ‹ú ÃÖÓŸÖÖêÂÖt­Öú ­Öß×ŸÖ ×tÃÖÃÖê ³Ö×¾Ö嵅 êú »ÖµÖÖë úß
†Öê¸ü Øt¤üÖß êú ÃÖ³Öß ¯ÖÆü»Öã†Öë úÖê ×­Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖ­ÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö
53

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÆüÖê Ã֍êú…
â

‹úÖÓŸÖ ÃÖê ²Ö“Öêa t²Ö ³Öß ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ ÆüÖ¾Öß ÆüÖs­Öê »ÖÖê †Ö¯Ö †¯Ö­Öê ׍úÃÖß
†“”êû ¤üÖêÃŸÖ êú ?k¸ü tÖ‹Ó, ˆÃÖÃÖê ²ÖÖŸÖë ü ú¸ëü, ˆÃ֍êú ÃÖÖ£Ö ²Öîšüú¸ü
“ÖÖµÖ-úÖW±úß ×¯Ö‹Ó…

â

¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ­Öà¤ü »Öë †×­Ö¦üÖ ÃÖê ²Ö“ÖëA ¾ÖîKÖ׭֍úÖë úÖ ‹êÃÖÖ ´ÖÖ­Ö­ÖÖ Æîü
׍ú »ÖÖêÖ ³ÖæÖ Ãk s ú´Ö, »Öê׍ú­Ö ­Öà¤ü ­Ö †Ö­Öê êú úÖ¸üÖ TµÖÖ¤üÖ
´Ö¸üŸÖê Æïü…

â

­ÖúÖ¸üÖŸ´Öú ÃÖÖê“Ö µÖÖ ¥üÛ™üúÖêÖ ÃÖê ²Ö“Öë…

â

¤æüÃÖ¸üÖë ¯Ö¸ü TµÖÖ¤üÖ ³Ö¸üÖêÃÖÖ ­Ö ¸üÖú¸ü þֵÖÓ ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ¸üÖë
Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ÃÖÖê“Ö êú ÃÖÖ£Ö †¯Ö­ÖÖ úÖµÖÔ ú¸ëü…

â

†Ö¯Ö ×tÃÖ ³Öß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Öë Æïü, ¾ÖÆüÖÓ ÆüÖê ¸üÆüß ¸üÖt­Öß×ŸÖ µÖÖ
”ûà™ü֍ú¿Öß ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆüŸÖê Æãü‹ ¥üœÍü×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ êú ÃÖÖ£Ö úÖ´Ö ú¸ëü…

â

×›ü¯ÖÏê¿Ö­Ö úÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´ÖÛß֍ú ÃÖê ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ×»Ö‹ ãú”û ÃÖ´ÖµÖ êú
×»Ö‹ ˆÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¯Ö¸ü ÃÖÖê“Ö­ÖÖ ²ÖÓ¤ü ú¸ü ¤ëü… ™üß ¾Öß ¯Ö¸ü úÖê‡Ô
´Ö­Ö¯ÖÃÖÓ¤ü úÖµÖԍÎú´Ö tîÃÖê ×±ú»´Ö, ÆüÖõÖ-¯Ö׸üÆüÖÃÖ µÖãŒŸÖ úÖµÖԍÎú´Ö
¤êüÖë …

54

“ÖÖ¸ü
þÖÖÃ£Ö ¸üÖÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö
†Ö¯ÖúÖ Ã¾ÖÖãµÖ ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ¸üÆêü ŸÖÖê tß¾Ö­Ö ÃÖãÖ´ÖµÖ ¸üÆêüÖÖ… tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß
´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö »Ö֍ú¸ü †“”êû þÖÖãµÖ úß úÖ´Ö­ÖÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü… ÃÖ¾ÖìÖÖ
²ÖŸÖÖŸÖê Æïü ׍ú ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ´Öë ¾µÖÖµÖÖ´Ö, ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö ´Öë ¯Ö¸üÆêüt, ÃÖÓµÖ´Ö
²ÖÆãüŸÖ Æüß »ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ÆüÖêŸÖß Æîü… ¯ÖÏÃÖ®ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¿ÖÖÛ­ŸÖ ¸üÆü­Öê ÃÖê ´Ö­Öã嵅 ¯Ö¸ü ˆ´ÖÏ
úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ú´Ö פüÖêÖÖ ×ú­ŸÖã †¿ÖÖ­ŸÖ ´Ö­Ö ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ ¯Ö¸ü ˆ´ÖÏ úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
ãú”û TµÖÖ¤üÖ Æüß ×¤üÖêÖÖ … ´Ö֍Ôú ™Ëü¾Öê­Ö ­Öê ¿ÖÖµÖ¤ü šüߍú Æüß úÆüÖ Æîü ׍ú ¾µÖÛŒŸÖ
úß ˆ´ÖÏ “ÖÖÆêü tÖê ³Öß ÆüÖê µÖפü ¾ÖÖê †¯Ö­Öê úÖê™ü ´Öë ‹ú “ִ֍úß»ÖÖ ±æú»Ö »ÖÖÖ
»ÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍úß ˆ´ÖÏ ú‡Ô ¾ÖÂÖÔ ú´Ö פüÖ­Öê »ÖÖŸÖß Æîü … tîÃÖÖ ×ú ¯ÖÏ£Ö´Ö
†¬µÖÖµÖ ´Öë Æü´Ö »ÖÖêÖÖêÓ ­Öê ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê ¯ÖÏ´ÖãÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖêÓ êú ²ÖÖ¸êü ´Öë µÖÆü ¤êüÖÖ Æîü ׍ú
ˆ­ÆüÖë­Öê tß¾Ö­Ö úÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¯Ö¤ü µÖÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö úÖµÖÔ ˆ´ÖÏ œü»Ö­Öê êú ²ÖÖ¤ü Æüß
׍úµÖÖ Æîü … ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê ד֡֍úÖ¸ü, ÃÖӐÖߟ֍úÖ¸ü, »ÖêÖú ‡ŸµÖÖפü ¾µÖÛŒŸÖµÖÖêÓ ­Öê
†¯Ö­Öß †´Ö¸ü éú×ŸÖ †¬Öê›Íü †¾ÖãÖÖ êú ²ÖÖ¤ü Æüß ¤üß Æîü ŒµÖÖêÓ׍ú ­ÖúÖ¸üÖŸ´Öú
¯ÖϾÖéןֵÖÖ¡ ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ÃÖê ×­Ö¯Ö™ü­Öê ´Öë ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Öß ¯Öî¤üÖ ú¸üŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö
þÖߍúÖ¸ü ­ÖÆüà ú¸üŸÖß Æïü … ‹êÃÖß ´Ö­ÖÖê¾ÖéןֵÖÖò, tÖê Æü´ÖÖ¸êü tß¾Ö­Ö úÖê ÃÖãÖß ­ÖÆüà
55

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¸üÆü­Öê ¤êüŸÖß, ˆ­ÖúÖ ŸµÖÖÖ Æüß Æü´ÖÖ¸êü †­¤ü¸ü ˆŸÃÖãúŸÖÖ, ˆtÖÔ ‹¾ÖÓ “ÖãßÖß úÖ
úÖ¸üÖ ²Ö­ÖŸÖß Æïü … ‹êÃÖß ¯Ö׸üÛãÖ×ŸÖ ´Öë ­ÖúÖ¸üÖŸ´Öú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê
ˆ¯Ötß Æãü‡Ô ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ úÖê ÃÖ´Ö>­ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´Ö­ÖÖ ú¸ü­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖ
´ÖÖ­Ö×Ã֍ú †¾ÖãÖÖ ´Öë †¾ÖÃÖÖ¤ü µÖÖ×­Ö ×›ü¯ÖÏê¿Ö­Ö úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ¸üÆüŸÖß Æîü ×tÃÖê
ÃÖ´Ö>­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æîü …
†¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ ‹¾ÖÓ ²Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö êú ÃÖ´ÖµÖ µÖפü †¾ÖÃÖÖ¤ü µÖÖ
ŸÖ­ÖÖ¾Ö ÆüÖê tÖ‹, ×tÃ֍úÖ úÖ¸üÖ µÖÆü »ÖÖ­ÖÖ Æîü ׍ú ´Ö­Öã嵅 ¯ÖÆü»Öê ×tŸÖ­ÖÖ
ˆ¯ÖµÖÖêÖß †²Ö ­ÖÆüà Æîü, ŸÖÖê ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ úÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖê­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ Æüß Ã¾ÖÖ³ÖÖ׾֍ú Æîü …
׍ú­ŸÖã µÖÆü ³Öß ˆŸÖ­ÖÖ Æüß ÃÖÆüß Æîü ׍ú ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë †Ö¯Ö tîÃÖß
ú»¯Ö­ÖÖ ú¸ëüÖê, ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ¾ÖîÃÖÖ Æüß ÆüÖêÖÖ … µÖפü †Ö¯Öúß ÃÖÖê“Ö
Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú Æî ŸÖÖê †Ö¯Ö ×¸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úÖ †Ö­Ö­¤ü ˆšüÖ Ã֍úŸÖê Æïü … ŸÖ­ÖÖ¾Ö
Æü¸ü ÃÖ´ÖµÖ ÆüÖ׭֍úÖ¸üú Æüß ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ, ‡Ã֍êú Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¯ÖÆü»Öæ ³Öß ÆüÖêŸÖê Æïü …
µÖפü ŸÖ­ÖÖ¾Ö †¯Ö­ÖÖ úÖ´Ö ú¸ü­Öê úß ¯ÖÏê¸üÖÖ ²Ö­Ö tÖ‹ ŸÖÖê µÖÆü ŸÖ­ÖÖ¾Ö úÖ
Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¯ÖÆü»Öæ Æîü tÖê tß¾Ö­Ö ´Öë ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖŸÖÖ Æîü… ׍ú­ŸÖã ‡Ã֍úÖ
²ÖÖ¸ü - ²ÖÖ¸ü ÆüÖê­ÖÖ ¿Ö¸ü߸ü †Öî¸ü ´ÖÛß֍ú ¯Ö¸ü ãú¯ÖϳÖÖ¾Ö ›üÖ»ÖŸÖÖ Æî…ü ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú
ú‡Ô ¿ÖÖê¬Ö ¯Ö¡ÖÖêÓ ÃÖê µÖÆü ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ Æîü ׍ú ŸÖ­ÖÖ¾Ö ÃÖê ”ãû™üúÖ¸üÖ ¯ÖÖ­Öê ¯Ö¸ü ú‡Ô
¯ÖύúÖ¸ü êú ¸üÖêÖ µÖÖ ŸÖÖê šüߍú ÆüÖê tÖŸÖê Æïü µÖÖ ˆ­Öúß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü …
ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö µÖÆü †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú †¯Ö­Öê ‹¾ÖÓ †¯Ö­Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ÃÖ³Öß
†Ö×ÁÖŸÖ ÃÖ¤üõÖÖêÓ úß ¯ÖÏŸµÖêú ¾ÖÂÖÔ Ã¾ÖÖãµÖ úß tÖò“Ö ú¸üÖµÖß tÖ‹ ×tÃÖÃÖê
ˆ­Öêú þÖÖã; úß ¾ÖÖßÖ׾֍ú ÛãÖ×ŸÖ úÖ ¯ÖŸÖÖ »ÖÖ Ã֍êú … ‡ÃÖ †¬µÖÖµÖ êú
†ÓŸÖ ´Öë ãú”û “ÖÖ™Ôü פüµÖê ÖµÖê Æïü tÖê ׍ú ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ú‡Ô †Ã¯ÖŸÖÖ»ÖÖêÓ ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆïüA
‹êÃÖê “ÖÖ™Ôü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ÃÖ´Öæ“Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ÃÖ¤üõÖÖêÓ úß ú´Ö ÃÖê ú´Ö ‹ú ²ÖÖ¸ü
þÖÖãµÖ úß ¾ÖÖÙÂ֍ú tÖòÓ“Ö ú¸ü֍ú¸ü ˆÃÖ “ÖÖ™Ôü ´Öë ¤tüZ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ‡ÃÖ
ŸÖ¸üÆü ׍úÃÖß ×²Ö´ÖÖ¸üß úÖ ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê
þÖÖãµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ×úÃÖß ÖŸÖ¸êü úÖ ÃÖӍêúŸÖ ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ¯ÖÆü»Öê ×´Ö»Ö tÖŸÖÖ Æîü… ‹êÃÖß
¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖêÓ ÃÖê ”ãû™üúÖ¸üÖ ¯ÖÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ¯ÖÏÖµÖ: ‹êÃÖÖ ¤êüÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú
56

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

»ÖÖêÖ ײִÖÖ׸üµÖÖêÓ êú ¯ÖÏÖ¸Óü׳֍ú »ÖÖÖ פüÖ­Öê êú ²ÖÖ¾Ötæ¤ü ³Öß †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö úß
†Öê¸ü ¤êüÖ­Öê ÃÖê ³Öß ¯Ö¸üÆêüt ú¸üŸÖê Æïü ŒµÖÖêÓ׍ú ˆ­ÆêüÓ †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö êú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ´Öë
úÖ±úß ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Öß úÖ †­Öã³Ö¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö ‹ú ‹êÃÖß tÖÆü Æîü tÆüÖò
†×¬ÖúŸÖ¸ü ¸üÖêÖ ÃÖê ÖÏ×ÃÖŸÖ »ÖÖêÖ †¯Ö­ÖÖ ‡»ÖÖt ú¸üÖ­Öê †ÖŸÖê Æïü … ‹êÃÖê ´Öë ¤æüÃÖ¸êü
¸üÖêאֵÖÖêÓ úÖ ú™ü ¤êüÖ ú¸ü ³Öß ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê »ÖÖêÖ ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Ö ÆüÖê ˆšüŸÖê Æïü †Öî¸ü
†Ã¯ÖŸÖÖ»Ö tÖ­Öê ÃÖê µÖ£ÖÖÃÖÓ³Ö¾Ö ²Ö“ÖŸÖê ¸üÆüŸÖê Æïü … ‹ú ¯Öã¸üÖ­Öß úÆüÖ¾ÖŸÖ Æîü ׍ú
ײֻ»Öß úÖê †ÖŸÖê ¤êüÖ ú¸ü µÖפü ú²ÖæŸÖ¸ü ­Öê †ÖòÖ ²Ö­¤ü ú¸ü ×»ÖµÖÖ ŸÖÖê ‹êÃÖÖ
ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà Æîü ׍ú ײֻ»Öß ˆÃÖê ”ûÖê›Íü ú¸ü “Ö»Öß tÖ‹ … †ŸÖ: ײֻ»Öß úÖê
¤êüÖŸÖê Æüß ²Ö“ÖÖ¾Ö êú ×»Ö‹ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ü­ÖÖ ²Öãרü´ÖÖ­Öß Æîü … µÖפü ׍úÃÖß ×²Ö´ÖÖ¸üß úÖ
¯Öæ¾ÖÖÔ­Öã´ÖÖ­Ö µÖÖ »ÖÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ¸üÆüŸÖê ¯ÖŸÖÖ “Ö»Ö tÖ‹ ŸÖÖê úÖê‡Ô ³Öß ¸üÖêÖ †ÃÖÖ¬µÖ
­ÖÆüà ¸üÆü tÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ †Ö¬Öã׭֍ú µÖãÖ êú ˆ®ÖŸÖ דÖ׍úŸÃÖÖ ¯ÖϝÖÖ»Öß ´Öë ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê
¯Öú›Íü ´Öë †ÖµÖê ¸üÖêÖÖêÓ úÖ ‡»ÖÖt úÖ±úß Æü¤ü ŸÖú ÃÖÓ³Ö¾Ö Æîü … ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö µÖÆü
†Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú †¯Ö­Öß tß¾Ö­Ö“ÖµÖÖÔ úÖê ‹ú ×­ÖµÖ×´ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ×­ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ‹¾ÖÓ
¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖ‹ ×tÃ֍êú ×»Ö‹ ¬µÖÖ­Ö, µÖÖêÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö, ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö
ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö,úÖ´Ö-úÖt úß £ÖÖê›Íüß ¾µÖß֟ÖÖ, ãú”û Öê»Ö µÖÖ ´Ö­ÖÖê¸at­Ö, ”ûÖê™êü
²Ö““ÖÖêÓ êú ÃÖÖ£Ö £ÖÖê›ÍüÖ ÃÖ´ÖµÖ ×²ÖŸÖÖ­ÖÖ, ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú »ÖÖêÖÖêÓ êú ÃÖÖ£Ö TµÖÖ¤üÖ
?kã»Ö­ÖÖ- ×´Ö»Ö­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ‹ú †“”ûß ­Öà¤ü †Ö¾Ö¿µÖú Æîü… ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÖŸÖ “Ößtë
†Ö¯Öêú þÖÖÃ£Ö úß ¸üÖÖ ú¸ü­Öê ‹¾ÖÓ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö úÖê ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­Öê ´Öë
úÖ±úß úÖ¸üÖ¸ü ×ÃÖ¨ü ÆüÖëÖß… ?k¸ü ´Öë þֵÖÓ µÖÖ ×úÃÖß †Ö×ÁÖŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ úÖê úÖê‡Ô
ÖÓ³Ö߸ü ¸üÖêÖ ³Öß ¯Öú›Íü »Öê ŸÖÖê µÖÖêt­ÖÖ ²Ö¨ü ŸÖ¸üߍêú ÃÖê ˆÃÖ ¸üÖêÖ ¯Ö¸ü ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖÃÖê
ˆ¯Ötß †­µÖ ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖêÓ ¯Ö¸ü ³Öß úÖ²Öæ ¯ÖÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … †Ötú»Ö ”ûÖê™êü”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ³Öß †Ã¯ÖŸÖÖ»ÖÖêÓ ´Öë Æêü»£Ö “Öîú†¯Ö Íúß´Ö êú ­ÖÖ´Ö ÃÖê úÖ±úß
»ÖÖêúׯÖÏµÖ Ãúß´Öë Æïü ×t­Ö´Öë ãú”û ?kÓ™üÖë êú †­¤ü¸ü Æüß ¿Ö¸ü߸ü úß ¯ÖÏ´ÖãÖ ¯ÖϝÖÖ×»ÖµÖÖêÓ
úß tÖò“Ö ²ÖÆãüŸÖ Æüß †ÖÃÖÖ­Öß ÃÖê ÆüÖê tÖŸÖß Æîü … ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ŸÖÖê µÖÆü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ
1200-2000 ºþ¯ÖµÖê êú ´ÖÖ´Öæ»Öß Ö“ÖÔ ¯Ö¸ü ²ÖÆãüŸÖ ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü…
¯ÖÆü»Öê úß †¯ÖêÖÖ Ã¾ÖÖÃ£Ö êú ¯ÖÏ×ŸÖ »ÖÖêÖÖêÓ úß t֐ֺþúŸÖÖ ´Öë úÖ±úß †­ŸÖ¸ü
†ÖµÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã †³Öß ³Öß úÖ±úß ãú”û ÆüÖê­ÖÖ ²Ö֍úß Æîü … ¯ÖÛ¿“Ö´Öß ¤êü¿ÖÖêÓ ´Öë µÖÆü
57

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖϝÖÖ»Öß úÖ±úß ¯Öã¸üÖ­Öß ÆüÖê “Öãúß Æîü … ¾ÖÆüÖò †×­Ö¾ÖÖµÖÔ ºþ¯Ö ÃÖê ¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ
úÖ Æêü»£Ö ‡­¿µÖÖê¸êü­ÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×tÃ֍êú †ÓŸÖÖÔŸÖ »ÖÖ³ÖÖ ¯ÖÏŸµÖêú 3 ´ÖÆßü­Öê µÖÖ 6
´ÖÆüß­Öê ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö ÃÖê †¯Ö­Öê †Ö¯Ö ×­ÖµÖ×´ÖŸÖ tÖò“Ö êú ×»Ö‹
²Öã»ÖÖ¾ÖÖ †Ö tÖŸÖÖ Æîü A ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü ¯ÖÛ¿“Ö´Öß ¤êü¿ÖÖêÓ ­Öê †¯Ö­Öê ­Ö֐Ö׸üúÖë êú
þÖÖãµÖ úß ŸÖ¸ü±ú úÖ±úß ¬µÖÖ­Ö ×¤üµÖÖ †Öî¸ü †Öt ‡ÃÖ ÛãÖ×ŸÖ ´Öë Æïü ׍ú ²ÖÆãüŸÖ
ÃÖß ×²Ö´ÖÖ׸üµÖÖÑ ŸÖÖê ˆ­Öêú µÖÆüÖÑ ÃÖê ÃÖ¤üÖ êú ×»Ö‹ »Öã¯ŸÖ ÆüÖê “Öãúß Æïü … Æü´ÖÖ¸êü ¤êü¿Ö
´Öë ³Öß ²ÖÆãüŸÖ ײִÖÖ׸üµÖÖêÓ úÖ ˆ­´Öã»Ö­Ö ÆüÖê “ÖãúÖ Æîü †Öî¸ü †Öt ³Öß ²ÖÆãüŸÖ ÃÖß
ײִÖÖ׸üµÖÖêÓ úÖ ˆ­´Öã»Ö­Ö †×³ÖµÖÖ­Ö êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü “Ö»ÖÖ ú¸ü ׍úµÖÖ tÖ ¸üÆüÖ Æîü…
ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü Æü´Ö ¯Ö»ÃÖ ¯ÖÖê×»ÖµÖÖê, Æîü¯Ö™üևיüÃÖ ‡ŸµÖÖפü êú †×³ÖµÖÖ­Ö
úÖê »Öê Ã֍úŸÖê Æïü …
ŸÖ­ÖÖ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö
׸ü™ÖüµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë ŸÖ­ÖÖ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö úÖ ‹ú †“”ûß tß¾Ö­Ö¿Öî»Öß ´Öë
†ŸµÖ­ŸÖ Æüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Ã£ÖÖ­Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ Æîü… ŸÖ­ÖÖ¾Ö êú úÖ¸üÖÖêÓ úÖê דÖÛ­ÆüŸÖ ú¸ü
ˆ­ÖúÖ ˆ×“ÖŸÖ ×­Ö¸ü֍ú¸üÖ ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ú¸ü »Öê­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ ²Öãרü´ÖÖ­Öß ÆüÖêÖß… ­Öß“Öê
פüµÖê Ö‹ ŸÖÖ׻֍úÖ êú «üÖ¸üÖ ŸÖ­ÖÖ¾Ö úÖê דÖÛ­ÆüŸÖ ú¸üêú ˆ­ÖúÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ú¸ü­Öê
´Öë †ÖÃÖÖ­Öß ÆüÖêÖß…
ŒµÖÖ †Ö¯Öúß tß¾Ö­Ö¿Öî»Öß ŸÖ­ÖÖ¾ÖµÖãŒŸÖ Æîü ?

58

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

59

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖÏ¿­ÖÖ¾Ö»Öß ¯Öæ¸üß ú¸ü­Öê êú ²ÖÖ¤ü éú¯ÖµÖÖ ÃÖ³Öß “ÆüÖÓ” ˆ¢Ö¸üÖë êú ×»Ö‹ “1”
¯¾ÖÖ‡Ó™ü †Öî¸ü “­ÖÆüà” ˆ¢Ö¸ êú ×»Ö‹ “0” ¯¾ÖÖ‡Ó™ü ¤ëü …
†¯Ö­Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍú úÖ µÖÖêÖ ú¸ëü …
ŸÖ­ÖÖ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¯ÖÏ¿­ÖÖ¾Ö»Öß
Æü´Ö ׯ֔û»Öê ‹ú ´ÖÖÆü úß ²ÖÖŸÖ ú¸ëü †Öî¸ü ¤êüÖë ׍ú ­Öß“Öê ÃÖæ“Öß²Ö¨ü úß Ö‡Ô
ŸÖ­ÖÖ¾Ö úß ÛãÖןֵÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÏŸµÖêú ´Öë †Ö¯ÖúÖê ׍úŸÖ­Öß ÃÖ´ÖõÖÖ ¯Öê¿Ö †ÖŸÖß Æîü…
¯ÖÏŸµÖêú ´Ö¤ü úÖê Æü»Ö ú¸ †aú ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ëü †Öî¸ü ²ÖŸÖÖ‹Ó ×ú ¯ÖÏŸµÖêú ú£Ö­Ö †Ö¯Ö ¯Ö¸ü
׍úŸÖ­ÖÖ »Ö֐Öæ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ׍úŸÖ­ÖÖ †ÃÖ¸ü ›üÖ»ÖŸÖÖ Æîü …
¯Öî´ÖÖ­ÖÖ (Íêú»Ö) : 5 (ú³Öß ­ÖÆüà), 4 (ײָü»Öê Æüß), 3 (ú³Öß-ú³Öß), 2
(†ŒÃÖ¸ü), 1 (Æü´Öê¿ÖÖ),

60

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÖÖ­Ö ¯ÖÖ­Ö ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö
†Ö´ÖŸÖÖî¸ü ÃÖê tÖê †Ö¤ü´Öß ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ú¸üŸÖê Æïü, ¾Öê “ÖÖî²ÖßÃÖ ?kÓ™êü µÖÆü ¤üÖêÆü¸üÖŸÖê
¸üÆüŸÖê Æïü ׍ú ´ÖîÓ ³ÖæÖÖ Ææüò, †Öt ÖÖ­ÖÖ ­ÖÆüà ÖÖµÖÖ Æîü †Öî¸ü ú»Ö ÖÖ­ÖÖ ÖÖ­Öê úß
µÖÖêt­ÖÖ ´Öë ×“Ö¢Ö ¸ü´ÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü … ú»Ö ŒµÖÖ ÖÖ­ÖÖ Æîü, ˆÃ֍úß ³Öß µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖŸÖß
¸üÆüŸÖß Æîü … ŸÖ²Ö ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ¾µÖ£ÖÔ ÆüÖê ÖµÖÖ, ŸÖ²Ö ¾ÖÆü ×ÃÖ±úÔ †­Ö¿Ö­Ö ¸üÆüÖ … †­Ö¿Ö­Ö
†Öî¸ü ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ úÖ µÖÆüß ±úúÔ Æîü … †­Ö¿Ö­Ö úÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü, ­Ö ÖÖ­ÖÖ … ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ
61

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

úÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö Æîü †Öî¸ü ׭֍ú™ü ×­Ö¾ÖÖÃÖ ú¸ü­ÖÖ … ׍úÃ֍êú ׭֍ú™ü ×­Ö¾ÖÖÃÖ ú¸ü­ÖÖ †¯Ö­Öê … ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖß ÃÖê †Ö¸ü ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ”ãû›ÍüÖ†Öê ŸÖÖê TµÖÖ¤üÖ ÖÖ »ÖêÖÖ … †ÃÖ»Ö
´Öë, TµÖÖ¤üÖ ÖÖ­Öê ¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÖ Æüß ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ú¸üŸÖê Æïü … ˆ­Ö ¤üÖê­ÖÖêÓ ´Öë ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Æîü …
tÆüÖÓ-tÆüÖÓ TµÖÖ¤üÖ ³ÖÖêt­Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ¾ÖÆüÖÓ-¾ÖÆüÖÓ ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖê
tÖŸÖÖ Æîü … †³Öß ×¾Öú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ²Ö›Íêü tÖê¸ü ÃÖê “Ö»Ö ¸üÆüÖ Æîü ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ úÖ ±îú¿Ö­Ö
… Æü¸ü “Ößt êú ×»Ö‹ ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ úÖ¸üÖ¸ü Æîü… ²Öh´ÖÖ¸üß Æîü ŸÖÖê ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ, ׍úÃÖß Ã¡Öß
úÖê ÃÖÓã¤ü¸ü ÆüÖê­ÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ, ¿Ö¸ü߸ü úÖê ÃÖã›üÖî»Ö ²Ö­ÖÖ­ÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ,
þÖÖã; ²Ö­ÖÖ­ÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ; Ãֲ֍êú ×»Ö‹ ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ … †Ö“ÖÖµÖÔ ¸üt­Öß¿Ö úß
ÃÖã­Öë ŸÖÖê ˆ­Öêú †­ÖãÃÖÖ¸ü “׾֍ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ TµÖÖ¤üÖ ³ÖÖêt­Ö úß
†¾ÖãÖÖ ´Öë Æîü … ‹êÃÖß ¤ü¿ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ³Öß †Ö‡Ô £Öß, ˆÃÖß ¾ÖŒŸÖ tî­Ö ¯Öî¤üÖ Æãü‹ …
†Öt ÃÖê ¯Ö““ÖßÃÖ ÃÖÖî ÃÖÖ»Ö ¯ÖÆü»Öê ³ÖÖ¸üŸÖ ³Öß ‹êÃÖê Æüß ÃÖ´Öé¨ü £ÖÖ… ²Ö›ÍüÖ ¬Ö­Ö ¬ÖÖ­µÖ £ÖÖ ²Ö›ÍüÖ ÃÖãÖ £ÖÖ… »ÖÖêÖ úÆüŸÖê Æïü, ¤æü¬Ö-¤üÆüß úß ­ÖפüµÖÖÓ ²ÖÆüŸÖß £Öß… Öæ²Ö
£ÖÖ ³ÖÖêt­Ö ú¸ü­Öê úÖê, †Öî¸ü »ÖÖêÖÖêÓ ­Öê Öæ²Ö ³ÖÖêt­Ö ׍úµÖÖ ÆüÖêÖÖ … ŸÖŸÖÖ
ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ÆüÖê ÖµÖÖ … t²Ö Ö¸üß²Ö †Ö¤ü´Öß úÖ ¬ÖÖٴ֍ú פü­Ö †ÖŸÖÖ Æîü
ŸÖÖê ¾ÖÆü ³ÖÖêt ú¸üŸÖÖ Æîü, †Öî¸ü t²Ö †´Ö߸ü †Ö¤ü´Öß úÖ ¬ÖÖٴ֍ú פü­Ö †ÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê
¾ÖÆü ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ ú¸üŸÖÖ Æîü … ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö Ö¸üß²Ö Æîü, ÃÖÖ»Ö ³Ö¸ü ŸÖÖê Öà“Ö ŸÖÖ­Ö ú¸ü
“Ö»ÖŸÖÖ Æîü … ×Æü­¤æü Ö¸üß²Ö Æîü, ŸÖÖê ׍úÃÖß ŸÖ¸üÆü ÖãtÖ¸üŸÖê Æïü פü­Ö … »Öê׍ú­Ö t²Ö
ˆŸÃÖ¾Ö úÖ ×¤ü­Ö †ÖŸÖÖ Æîü, פü¾ÖÖ»Öß †Ö Ö‡Ô , ŸÖÖê Ö¸üß²Ö †Ö¤ü´Öß ³Öß ×´ÖšüÖ­Ö
Ö¸üߤü »ÖÖŸÖÖ Æîü… »Ö´Öß úß ¯Öætk úÖ ×¤ü­Ö †Ö ÖµÖÖ, ׍ú t­´ÖÖ™ü´Öß †Ö Ö‡Ô ,
׍ú éúÂÖ úÖ t­´Ö ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü, ŸÖÖê †²Ö µÖÆü ŸÖÖê ˆŸÃÖ¾Ö úÖ ÖÖ Æîü… ÖÖ†Öê,
¯Ö߆Öê, ´ÖÖît ú¸üÖê … ‡Ô¤ü †Ö Ö‡Ô ŸÖÖê ×´Ö¡ÖÖêÓ úÖê ³Öß ×­Ö´ÖÓ×¡ÖŸÖ ú¸üÖê … Ö¸üß²Ö
´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ­Ö, ú¯Ö›êü ¸üÖêt ŸÖÖê ²Ö¤ü»Ö ­ÖÆüà Ã֍úŸÖê, ¯Ö¸ü ‡Ô¤ü êú פü­Ö ­ÖµÖê ú¯Ö›êü
¯ÖÆü­Ö ú¸ü ׭֍ú»Ö †ÖŸÖê Æïü … ¬ÖÖٴ֍ú פü­Ö ˆŸÃÖ¾Ö úÖ ×¤ü­Ö Æîü… »Öê׍ú­Ö tî­Ö úÖ
ˆŸÃÖ¾Ö úÖ ×¤ü­Ö †Ö‹ ŸÖÖê ¾ÖÆü ¯ÖµÖæÔÂÖÖ êú ¾ÖÎŸÖ ¸üÖŸÖÖ Æîü … ŒµÖÖêÓ׍ú ÃÖÖ»Ö ³Ö¸ü ŸÖÖê
ˆŸÃÖ¾Ö “Ö»Ö Æüß ¸üÆüÖ Æîü, ÃÖÖ»Ö ³Ö¸ü ŸÖÖê †×ŸÖ ³ÖÖêt­Ö “Ö»Ö Æüß ¸üÆüÖ Æîü, ŸÖÖê †²Ö
¬ÖÖٴ֍ú פü­Ö úÖê ãú”û ŸÖÖê ×³Ö®Ö ²Ö­ÖÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ŸÖÖê ¾ÖÆü ³ÖæÖÖ ´Ö¸üŸÖÖ Æîü … †Öî¸ü
³ÖæÖÖ ´Ö¸ü­Öê ÃÖê ÃÖÖ»Ö ³Ö¸ü ´Öë tÖê þÖÖ¤ü ÖÖê ÖµÖÖ £ÖÖ ¾ÖÆü ×±ú¸ü »ÖÖî™ü †ÖŸÖÖ Æîü … ŸÖÖê
¯ÖµÖæÔÂÖÖ êú פü­ÖÖêÓ ´Öë tî­Ö ³ÖÖêt­Ö ŸÖÖê ­ÖÆüà ú¸üŸÖê, ³ÖÖêt­Ö úß ú»¯Ö­ÖÖ, ±ïú™êüÃÖß,
Öæ²Ö ÃÖÖê“ÖŸÖê Æïü ׍ú ¤üÃÖ ×¤ü­Ö ú²Ö ¯Öæ¸êü ÆüÖê tÖ‹Ñ … ²ÖÃÖ ‹ú Æüß ¯ÖÏÖ£ÖÔ­ÖÖ ×ú ¤üÃÖ
פü­Ö ú²Ö ¯Öæ¸êü ÆüÖê tÖ‹Ñ … ¤üÃÖ ×¤ü­Ö êú ²ÖÖ¤ü ŒµÖÖ&ŒµÖÖ ú¸ü­ÖÖ Æîü, ŒµÖÖ&ŒµÖÖ
ÖÖ­ÖÖ Æîü, ˆÃ֍úß ±êúÆü׸üÃŸÖ ²Ö­ÖÖŸÖê Æïü…” ŸÖÖê »ÖÖ³Ö Æîü ‡ÃÖÃÖê ³Öß ×ú ³ÖÖêt­Ö ´Öë
×±ú¸ü þÖÖ¤ü »ÖÖî™ü †ÖŸÖÖ Æîü … ²ÖÃÖ ‡ŸÖ­ÖÖ Æüß »ÖÖ³Ö Æîü, †Öî¸ü úÖê‡Ô »ÖÖ³Ö ­ÖÆüà Æîü…
62

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†×ŸÖ ÃÖê tÖê ²Ö“Ö tÖ‹ ¾ÖÆüß ÃÖ´Ö>¤üÖ¸ü Æîü … ­Ö ŸÖÖê ˆ¯Ö¾ÖÖÃÖ, ­Ö †×ŸÖ ³ÖÖêt­Ö,
ÃÖ´µÖú †ÖÆüÖ¸üü … ×tŸÖ­ÖÖ ¿Ö¸ü߸ü êú ×»Ö‹ tºþ¸üß Æîü, ²ÖÃÖ ˆŸÖ­ÖÖ Æüß ÖÖ­ÖÖ Æîü…
ŒµÖÖêÓ׍ú ¤üÖê­ÖÖêÓ ÆüÖ»ÖŸÖë ºþÖŸÖÖ úß Æïü … þÖÖãµÖ ´Ö¬µÖ ز֤ã Æîü ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö Æîü …
ú´Ö ÖÖ‡Ô‹
¯Öã¸üÖ­Öß úÆüÖ¾ÖŸÖ Æîü ׍ú ×tŸÖ­Öß ³ÖæÖ ÆüÖê ³ÖÖêt­Ö ˆÃÖÃÖê £ÖÖê›ÍüÖ ú´Ö ú¸ëü…
²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë »ÖêÖÖ ´ÖÖê™üÖ¯Öê êú úÖ¸üÖ ¯Ö¸êü¿ÖÖ­Ö ÆîüÓ tÖê †ÓŸÖŸÖ: ´Ö¬Öã´ÖêÆü, ˆ““Ö
¸üŒŸÖ “ÖÖ¯Ö, פü»Ö úß ²Öß´ÖÖ¸üß ‡ŸµÖÖפü úß ¾ÖtÆü ²Ö­ÖŸÖß Æî… ¤ü¸ü†ÃÖ»Ö
†Ötú»Ö TµÖÖ¤üÖ ŸÖ»ÖÖ Æãü†Ö ³ÖÖêt­Ö, ±úÖÙü±æú›ü †Öî¸ü †×¬Öú îú»ÖÖê¸üß ¾ÖÖ»ÖÖ
³ÖÖêt­Ö ÖÖ­Öê úÖ ¯ÖÏ“Ö»Ö­Ö ²ÖœÍüÍÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ tß¾Ö­Ö ´Öë ³Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë ´Öë
²ÖœÍüÖêŸÖ¸üß Æãü‡Ô Æîü ×tÃ֍úß ¾ÖtÆü ÃÖê ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö ú´Ö ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü … †ŸµÖ׬֍ú
¯ÖÖîÛ™üú ³ÖÖêt­Ö ÃÖê ¿Ö¸ü߸ü ´Öë “Ö²ÖßÔ úß ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬Öú ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ µÖÆüß “Ö²ÖßÔ
†ÓŸÖŸÖ: ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë úß ¾ÖtÆü ²Ö­ÖŸÖß Æîü … ³ÖÖêt­Ö ²ÖœÍü­Öê êú úÖ¸üÖ
¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ¾µÖÛŒŸÖ êú ¿ÖÖ¸üß׸üú ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü
×tÃ֍úÖ ãú¯ÖϳÖÖ¾Ö ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü þֳÖÖ¾Ö ¯Ö¸ü ³Öß ×¤üÖ­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü… ú³Öß-ú³Öß
פü»Ö úÖ ´ÖÖ´Öæ»Öß ¤üÖî¸üÖ µÖÖ ÃÖÖÓÃÖ úÖ ±æú»Ö­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü úß ×¿ÖúÖµÖŸÖ ÆüÖê tÖŸÖß
Æîü… ›üÖŒ™ü¸üÖë úß ¸üÖµÖ ´Öë ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö ÖÖ­Öê ¯Ö¸ü ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ŸÖ£ÖÖ £ÖÖê›ÍüÖ ú´Ö ³ÖÖêt­Ö
ú¸üêú ‡­Ö ¯Ö¸ü úÖ±úß Æü¤ü ŸÖú ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü …
ŒµÖÖ ÖÖµÖÓê †Öî¸ü ׍úŸÖ­ÖÖ ÖÖµÖë
‡ÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë µÖªü×¯Ö úÖê‡Ô ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ´ÖŸÖ ­ÖÆüà Æîü ŸÖ£ÖÖ †Ö¯Öêú þÖÖãµÖ
úß ÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü úß ×¾Ö×³Ö®Ö ×¾Ö׬ֵÖÖë ´Öë †»ÖÖ-†»ÖÖ ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö úß
ÃÖ»ÖÖÆü ¤üß tÖŸÖß Æïü… ¯Ö¡Ö-¯Öס֍úÖ†Öë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ³Öß ×¾Ö×³Ö®Ö ŸÖ¸üÆü êú ÃÖã>Ö¾Ö
פüµÖê tÖŸÖê Æïü… ׍ú­ŸÖã ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: µÖÆü ¯ÖÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú †Ö»ÖêÖ µÖפü ׍úÃÖß
ÖÖÃÖ ²Öß´ÖÖ¸üß ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖã>Ö¾Ö ³Öß
ˆÃ֍úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖú¸ü Æüß ²ÖŸÖÖµÖê tÖŸÖê Æïü… ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ
63

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†ŸµÖ׬֍ú ´ÖÖê™üÖ¯ÖÖ µÖÖ ˆ““Ö ¸üŒŸÖ“ÖÖ¯Ö µÖÖ ´Ö¬Öã´ÖêÆü µÖÖ ×úÃÖß †Öî¸ü ײִÖÖ¸üß ÃÖê
¯Öß×›ÍüŸÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ›üÖŒ™ü¸üÖë êú ´ÖŸÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü †ÖÆüÖ¸ü úÖê ¯Öã­ÖZÃÖaŸÖã×»ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü… ´Öæ»Ö ºþ¯Ö ÃÖê ‹ú ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÆüÖ¸ü êú ×»Ö‹ “ÖÖ¸ü ŸÖ¸üÆü êú ³ÖÖêTµÖ
¯Ö¤üÖ£ÖÖí êú Ö›ü ´Öë ¯ÖÏŸµÖêú ´Öë ÃÖê †¯Ö­Öê ×»Ö‹ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ³ÖÖêt­Ö úÖ “ÖµÖ­Ö
†¯Ö­Öê þÖÖãµÖ úß ÛãÖ×ŸÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê דÖ׍úŸÃ֍ú êú ´ÖŸÖ êú
†­ÖãÃÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ †ŸµÖ׬֍ú ˆ×“ÖŸÖ ÆüÖêÖÖ… µÖê ¯ÖÏ´ÖãÖ ³ÖÖêTµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ
×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ¾ÖxkasZ ´Öë ²ÖÖÑ™êü tÖ Ã֍úŸÖê Æïü…
(1)

±ú»Ö ‹¾ÖÓ lfCt;k¡ - ‡­Ö´Öë ÃÖ³Öß ±ú»Ö ‹¾ÖÓ lfCt;ksa úÖê †¯Ö­Öê ¯ÖÏןÖפü­Ö êú
†ÖÆüÖ¸ü ´Öë ú´Ö ÃÖê ú´Ö ‹ú “ÖÖî£ÖÖ‡Ô Ã£ÖÖ­Ö ×¤üµÖÖ tÖ­ÖÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¸üÆêüÖÖ…

(2) ÙüÖ“ÖÔµÖãŒŸÖ úÖ²ÖÖìÆüÖ‡›Òêü™ü-‡­Ö´Öë ÖÖªÖ®Ö, ¸üÖê™üß, ¯ÖÖßÖÖ, “ÖÖ¾Ö»Ö

¿Öú¸üú­¤ü ‡ŸµÖÖפü ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê ×»ÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…

(3)

¤æü¬Ö úß “Ößtë - ú´Ö ד֍ú­ÖÖ‡Ô µÖŒãŸÖ ¤üæ¬Ö, ¤üÆüß, “Ößt ŸÖ£ÖÖ ú´Ö ¾ÖÃÖÖ ¾ÖÖ»Öß
“Ößtë »Öß tÖ Ã֍úŸÖß Æüï ŸÖ£ÖÖ

(4) ד֍úê­Ö, ´ÖÖÓÃÖ, ´Ö”û»Öß - £ÖÖê›Íüß ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ´Ö”û»Öß, ד֍úê­Ö ‡ŸµÖÖפü »Öê­ÖÖ

³Öß ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÆüÖ¸ü úÖ ×ÆüÃÃÖÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü… ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ
×¾Ö¿ÖêÂÖK »ÖÖêÖ ´ÖÖîÃÖ´Öß ÖÖª ¯Ö¤üÖ£ÖÖí úÖê ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë »Öê­Öê †Öî¸ü ‡ÃÖê
†¯Ö­Öß †Ö¤üŸÖ ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ú¸ü »Öê­Öê úß ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖê Æïü…

ÃÖÆüt ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖãµÖ¯ÖϤü ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖí úß ÃÖæ“Öß ´Öë
úÖ²ÖÖìÆüÖ‡›Òêü™ü µÖãŒŸÖ ³Öæ¸üÖ “ÖÖ¾Ö»Ö, Ÿ¾Ö“ÖÖ ¸ü×ÆüŸÖ ד֍êú­Ö, ±úÖ‡²Ö¸ü †Öî¸ü
úÖ²ÖÖìÆüÖ‡›Òêü™ü µÖãŒŸÖ ´ÖŒúÖ, ¯ÖÖßÖÖ, ‹Ó™üß †ÖŒÃÖß›ëü™ü µÖãŒŸÖ ŸÖÖtÖ ÃÖê¾Ö,
¯ÖÖêÂ֍ú ŸÖŸ¾ÖÖë ÃÖê µÖãŒŸÖ ²ÖÖ¤üÖ´Ö, dSfYl;e ¯ÖÖê™êü×ÃÖµÖ´Ö µÖãŒr ÖÖª ¯Ö¤üÖ£ÖÔ,
±úÖ‡²Ö¸ü êú ÁÖÖêŸÖ ײ֭ÃÖ, ¾ÖÃÖÖµÖãŒŸÖ †´»ÖßµÖ ÃÖÖ»Ö´Ö­Ö, ×¾Ö™üÖ×´Ö­Ö ‹ ¾Ö ÃÖß
µÖãŒŸÖ ¯Öֻ֍ú, êú¸üÖê™üß­Ö µÖãŒŸÖ ¿Öú¸üú­¤ü, lfCt;ksa úÖ ¸üÃÖ, êú»ÖÖ, ¯Ö¯ÖߟÖÖ,
†Óãú׸üŸÖ ÖêÆæÑü, ™ü´ÖÖ™ü¸ü ŸÖ£ÖÖ ¤üÆüß úÖê ¯ÖÏ´ÖãÖŸÖÖ ÃÖê ¿ÖÖ×´Ö»Ö ú¸üêú †¯Ö­Öê
דÖ׍úŸÃ֍ú úß ÃÖ»ÖÖÆü ÃÖê ‹ú ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ³ÖÖêt­Ö »Öê­Öê úß †Ö¤üŸÖ ›üÖ»Ö­ÖÖ
64

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆêüÖÖ…
†Ö¯Öúß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ êú ×»Ö‹ ­Öß“Öê îú»ÖÖê¸üß “ÖÖ™Ôü ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÆüÖ¸ü úß
ŸÖÖ׻֍úÖ‹Ñ ¤üß tÖ ¸üÆüß Æïü ×t­ÖÃÖê †¯Ö­Öß tß¾Ö­Ö¿Ö»îÖß úê †­ÖÃãÖÖ¸ü †¯Ö­ÖÖ ÖÖ­Ö¯ÖÖ­Ö ×­Ö¬ÖÖ×Ô¸üŸÖ ú¸ü­Öê ´Öë ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ×´Ö»ÖêÖß…

îú»ÖÖê¸üß “ÖÖ™üÔ
ÖÖª ÁÖêÖß
næü¬Ö ÃÖê ×­ÖÙ´ÖŸÖ ¯Ö­Ö߸ü
´ÖŒÖ­Ö
‘Öß
±ú»Ö
ÃÖê²Ö
êú»ÖÖ
†ÓÖæ¸ü
†Ö´Ö
´ÖÖîÃÖ´Öß
ÃÖÓŸÖ¸üÖ
ÃÖ߸ü»Ö (†­µÖ)
¯ÖúÖ Æãü†Ö ÃÖ߸ü»Ö
¯Öêú “ÖÖ¾Ö»Ö
¸üÖê™üß
ÙüÖppßÔßÔ ¾Öê•Öß™êü²Ö»Ö
†Ö»Öæ
nüÖ»Ö
×´ÖŒÃÖ ²Öê•Öß™êü²Ö»Ö

´ÖÖ¯Ö
225×´Ö»Öß 1 ú¯Ö
60 ÖÏÖ´Ö01 “Ö´´Öp
01“Ö´´Öp

îú»ÖÖê¸üß
150
150
45
45

01
1/2 †Ö¬ÖÖ
15
1/2
1 ´Ö¬µÖ´Ö
1 ´Ö¬µÖ´Ö

50-60
50-60
50-60
50-60
50-60
50-60

1/2 ú¯Ö
25 ÖÏÖ´Ö
´Ö¬µÖ´Ö

80
80
80

1´Öß×›ü;´Ö
1 ²Ö›ÍüÖ
150 ÖÏÖ´Ö

80
80
80

65

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖÏÖê™üß­Ö/´Öß™ü
´Ö”û»Öß

50 ÖÏÖ´Ö

55

100 ÖÏÖ´Ö

75

1

75

ײÖÍãú™ü ´ÖßšüÖ

15 ÖÏÖ´Ö

70

êúú ÃÖÖ
ÃÖÖnknk

50 ÖÏÖ´Ö

135

êúú “Ö֍ú»Öê™ü
›üÖêÃÖÖ ÃÖÖ
ÃÖÖnknk
›üÖêÃÖÖ ´ÖÃÖÖ»ÖÖ
¯ÖúÖêS›ÍüÖ
¯Öæ›Íüß
ÃÖ´ÖÖêÃÖÖ
²Ö›ÍüÖ

50 ÖÏÖ´Ö
1 ´Ö¬µÖ´Ö
1 ´Ö¬µÖ´Ö
50 ÖÏÖ´Ö
1 ²Ö›Íüß
1 ¯ÖßÃÖ
1 Nk
Nkêê™üÖ

225
135
250
175
85
140
70

´Öî­Ö ×›üÃÖ/ ´ÖãµÖ (£ÖÖ»Öß)
ײָüµÖÖ­Öß ´Ö™ü­Ö
ײָüµÖÖ­Öß (¾Öî•ÖßÖßVsVscyy))
pú­Ö
ú¸üß ××pú­Ö
ú¸üß ¾Öî•Ö
±ÏúÖ‡Ô ×±úÃÖ
¯Öã»ÖÖ¾Ö ¾Öî•Ö

1 ú¯Ö
1 ú¯Ö
100 ÖÏÖ´Ö
100 ÖÏÖ´Ö
185 ÖÏÖ´Ö
100 ÖÏÖ´Ö

225
200
225
130
140
130

´Ö™ü­Ö (´ÖÖÓÃÖ)
†Ó›üÖ

¯ÖúÖ ³ÖÖê•Ö­Ö

66

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

þÖß™ü ×›üÃÖ
ÖÖ•Ö¸ü Æü»Ö¾ÖÖ
•Ö»Öê²Öß
Ö߸ü
¸üÃÖ Öã»»ÖÖ
²Öß¾Ö¸üß•Ö
¾ÖßµÖ¸ü
úÖê»ÖÖ
¾ÖÖ‡­Ö

45 ÖÏÖ´Ö
20 ÖÏÖ´Ö
100 ÖÏÖ´Ö
50 ÖÏÖ´Ö

165
100
180
140

12 ‹±ú ‹»Ö
†Öê •Öî›ü
200 ×´Ö.
3.5 ‹±ú ‹»Ö
†Öê •Öî›ü

150
90
85

ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ tß¾Ö­Ö “ÖµÖÖÔ êú ×»Ö‹ †¯ÖêÛÖŸÖ ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö úß ŸÖÖ׻֍úÖ
îú»ÖÖê¸üß/ 1600 êúÃÖß‹»Ö
¯ÖÏÖê™üß­Ö : 50 ÖÏÖ´Ö
‹ŒÃÖ“Öëët ÃÖæ“Öß

¯ÖÏןÖפü­Ö †¯Öê×ÖŸÖ (ÖÏÖ´Ö)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

ײ֭ÖÖ ´Ö»ÖÖ‡Ô úÖ næü¬Ö
×pú­Ö / ×±úÃÖ
†Ó›üÖ ˆ²Ö»ÖÖ ÃÖ±êún
¯Ö­Ö߸ü
nÖ»Ö
ÃÖ²•Öß
¸üÖê™üß/pÖ¾Ö»Ö/ˆ²ÖÖ»Öê Æãü‹ ÃÖ±êúnü ÖêÆæÑü
²ÖÎêú ±úÖÙü ÃÖ߸ü»Ö
±ú»Ö
67

500 ×´Ö.
100 ÖÏÖ´Ö
1
30 ÖÏÖ´Ö
60 ÖÏÖ´Ö
400 ÖÏÖ´Ö
125 ÖÏÖ´Ö 5-6 “Ö¯ÖÖŸÖß/1 IysV
50 ÖÏÖ´Ö
300 ÖÏÖ´Ö

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

10 ŸÖê»Ö ÃÖ¸üÃÖÖë/׸ü±úÖ‡›ü
11 “Öß­Öß
12 ײÖÍãú™ü

10 ÖÏÖ´Ö
15 ÖÏÖ´Ö 3 “Ö´´Öp
3-4

funsZ'k
‹êÃÖê ÖÖ­Öê ÃÖê ²ÖpÖ •ÖÖ‹
1. ÖÖµÖ úÖ nüæ¬Ö@³ÖÃïÖ úÖ nw / k
2. »Öêê›ãü»Ö¸ü ´Öß™ü - ׍ú›ü­Öß, »Öß¾Ö¸ü,
²ÖÎê­Ö, ´Ö™ü­Ö, †›üÖ, •ÖnÖÔ
3. næü¬Ö , Îúß´Ö, ²Ö™ü¸ü, ‘Öß, †Öî¸ü †­µÖ
næü¬Ö ÃÖê †­µÖ “Öß•Öë
4. ¾Ö­ÖïÖ×ŸÖ ‘Öß †Öî¸ü ±ÏúÖ‡Ô ±æú›ü •ÖîÃÖê
¯Öæ¸üß ÃÖ´ÖÖêÃÖÖ †Ö×n
5. ÃÖ³Öß ‹×¸üµÖê×™ü›ü Ø›Òüú
6.†»úÖêÆü»Ö
7. úÖêúÖ †Öî¸ü ¯Ö׸üÍéúŸÖ ´ÖŒÖ­Ö,
´ÖãÖ±ú»Öß †Ö×n

8. ÃÖ³Öß ¯ÖύúÖ¸ü úß ×´ÖšüÖ‡µÖÖÓ - •Öî´Ö,
´Öã¸ü²²ÖÖ, êúú ¯ÖêÙÒüß †Ö×nü
9. ŸÖê»Ö ÃÖê ²Ö­Öß †pÖ¸ü “Ö™ü­Öß †Ö×n
³ÖÖê•Ö­Ö וÖÃÖê ´Öæ»Ö ÃÖê ÖÖ‹Ó
1. ŸÖê»Ö ÃÖê ×­ÖÙ´ÖŸÖ ÃÖ³Öß ¿Ö֍úÖÆüÖ¸üß ÃÖæ¯Ö
2. ­Öß²Öæ ¸üÃÖ ­ÖÖ¸üµÖ»Ö ¯ÖÖ­Öß
3. ÖÖêµÖÖ †Öî¸ü ‡ÃÖÃÖê ²Ö­Öß ¾ÖßÖã‹
4. ŸÖÖ•Öê ±ú»Ö †Öî¸ü ±ú»ÖÖë úÖ •ÖæÃÖ

fo'ks"k funsZ'k
1. µÖ×nü †Ö¯Ö úÖê ‹×›ü´ÖÖ †Öî¸ü ÆüÖ‡¯Ö¸ü ™ëü­ÖÃÖ­Ö Æî ŸÖÖê ­Ö´Öú †Öî¸ü ²Ösa׍úÖ
¯ÖÖˆ›ü¸ü ÃÖÖê›üÖ ­Ö »Öë …
2. ¯ÖúÖ­Öê êú ×»Ö‹ ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¾ÖÙÖŸÖ ŸÖê»Ö úÖ Æüß ¯ÖϵÖÖêÖ ú¸ëü …
3. ãú”û ÃÖ´ÖµÖ-ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü Æü»úÖ ³ÖÖê•Ö­Ö »ÖêŸÖê ¸üÆëü …
¼fnYyh ds Jh ckykth ,sDlu vLirky ls izkIr½

68

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ´Öî­µÖæ
ÃÖã²ÖÆü úß “ÖÖµÖ

“ÖÖµÖ
ײÖÛÍú™ü
­Öß²Öæ ¯ÖÖ­Öß
­ÖÖ¿ŸÖÖ
™üÖê­›ü ×´Ö»ú
×´Ö›ü ´ÖÖòڭ֐Ö
±ú»Ö/±ú»Ö “ÖÖ™üÔ /»ÖÃÃÖß
»Öê™ü ´ÖÖò٭֐Ö
ÃÖæ¯Ö
nnÖ»Ö
»Ö
Ö»Ö / ¯Ö­Ö߸ü
»Öaap
nnüüÆüß / ¸üÖµÖŸÖÖ
¿Ö֍úÖÆüÖ¸üß ÃÖ²•Öß
ÃÖ»ÖÖ
ÃÖ»ÖÖnn
ü¸üÖê™üß
“ÖÖµÖ
“ÖÖµÖ/úÖò±úß/­ÖÖ¸üµÖ»Ö ¯ÖÖ­Öß,
­Öß²Öæ ¯ÖÖ­Öß, »ÖÃÃÖß, ¸üÖêÙîü›üÔ Œ»Öê­ÖÖ
ïÖÏÖˆÓ™ü ¯ÖÖê¯ÖúÖ­Ö, ײÖÛÍú™ü
»Ö™êü ‡¾ÖØ­ÖÖ ¼nüê¸ü ÃÖÖµÖ½a ÃÖæ¯Ö
×›ü­Ö¸ü
†®Ö ÃÖê ²Ö­Öß Ã¾Öß›ü ×›ü¿Ö, Qy
nnææü¬Ö
¸üÖ×¡Ö ³ÖÖê•Ö

QwM LVQ
lhjy
nkysa
gjh iÙkh
lCth

1 ú¯Ö
2
1 ú¯Ö
1 אֻÖÖÃÖ
vko';drkuqlkj
1 ²ÖÖˆ»Ö
1 ²ÖÖˆ»Ö
1 ²ÖÖˆ»Ö
1 ²ÖÖˆ»Ö
1 ¯»Öê™
ü2-3
1 ú¯Ö

1 ²ÖÖˆ»Ö
vko';drkuqlkj
1 ú¯Ö

oµÖõ֍úÖë úÖê ×»Ö‹ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÆüÖ¸ü “ÖÖ™üÔ
¯ÖãºþÂÖ
´Ö×Æü»ÖÖ
uku ost
ost
uku ost
ost
xzke
xzke
xzke
xzke
475
80
125

475
65
125
69

375
70
125

375
55
125

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

vU; lCth
:V~l ,.M V~;wo'kZ
QwM
nw/k
olk o rsy
ehV@eNyh
v.Mk
phuh
ewaxQyh

75

75

75

75

100

100

75

75

30

30

30

30

200

100

200

100

40

40

35

40

-

30

-

30

-

30

-

30

40

40

30

30

-

-

-

-

ewaxQyh dh txg 25 xzke QSV vkSj rsy dks vkgkj esa 'kkfey fd;k
tk ldrk gS

­Öà¤ü úß ×±ú»ÖÖWÃÖ±úß
µÖÖ ŸÖÖê »ÖÖêÖ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖÖê‹ÓÖê µÖÖ ×²Ö»Öãú»Ö ­ÖÆüà ÃÖÖê‹ÓÖê … µÖÖ ŸÖÖê úÖê‡Ô úÖ´Ö
TµÖÖ¤üÖ ú¸ü »ÖëÖê, ¯Öã¸üß TkÖ­Ö »ÖÖÖ ¤ëüÖêü µÖÖ ×±ú¸ü ײֻ֍ãú»Ö ”ûÖê›Íü ú¸ü ²Öîšü TÖk‹ÓÖê…
†×ŸÖ ú³Öß tß¾Ö­Ö úß ¿Öî»Öß ­ÖÆüà ²Ö­Ö Ã֍úŸÖß… ³ÖæÖ ³Öß ´ÖÖ¸ü ›üÖ»ÖŸÖß Æîü; †×ŸÖ
³ÖÖst­Ö ³Öß ´ÖÖ¸ü ›üÖ»ÖŸÖÖ Æîü …
µÖÆü ˆÛŒŸÖ ÃÖÆüß ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ׍ú “†Ö¸ü tß¾Ö­Ö úÖ ÃÖÖ¸ü ÃÖ´Ö>­ÖÖ Æîü ŸÖÖê
´Ö¬µÖ ´Öë úÆüà, ÃÖ´µÖú, ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö, ×tŸÖ­ÖÖ tºþ¸üß Æîü ²ÖÃÖ ˆŸÖ­ÖÖ … ­Öà¤ü ³Öß
×tŸÖ­Öß tºþ¸üß Æîü ²ÖÃÖ ˆŸÖ­Öß ; ³ÖÖêt­Ö ³Öß ˆŸÖ­ÖÖ ×tŸÖ­ÖÖ tºþ¸üß… ÁÖ´Ö ³Öß
ˆŸÖ­ÖÖ ×tŸÖ­ÖÖ tºþ¸üß… ×¾ÖÁÖÖ´Ö ³Öß ˆŸÖ­ÖÖ ×tŸÖ­ÖÖ tºþ¸üß Æîü … †Öî¸ü Æü¸ü †Ö¤ü´Öß
úÖê †¯Ö­ÖÖ ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ײ֭¤ã ÖÖêt­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ŒµÖÖë׍ú »ÖÖêÖ †»ÖÖ-†»ÖÖ
Æï…”
70

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

­Öà¤ü úß ×±ú»ÖÖòÃÖ±úß †ŸµÖ­ŸÖ ×­Ö¸üÖ»Öß ÆîüA †²Ö ²Öæœêü †Ö¤ü´Öß úÆüŸÖê Æîü ׍ú
­Öà¤ü ­ÖÆüà †ÖŸÖß… ׍úŸÖ­Öß †ÖŸÖß Æîü-²ÖÃÖ ´ÖãÛ¿ú»Ö ÃÖê ŸÖß­Ö - “ÖÖ¸ü ?kÓ™êü… ¯Ö¸ü ²ÖæœÍêü
†Ö¤ü´Öß úÖê ŸÖß­Ö-“ÖÖ¸ü ?kaÓ™êü uhan ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ Æïü… ²Ö““ÖÖ ¯Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ²ÖßÃÖ ?kÓ™êü
ÃÖÖêŸÖÖ Æîü … ´Ö¸üŸÖê ¾ÖŒŸÖ ³Öß ²ÖßÃÖ ?kÓ™êü ­ÖÆüà ÃÖÖêµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… t­´Ö êú ÃÖ´ÖµÖ
tºþ¸üŸÖ Æîü ²ÖßÃÖ ?kÓ™êü lksus úß… ŒµÖÖë׍ú ²Ö““Öê êú ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ‡ŸÖ­ÖÖ úÖ´Ö “Ö»Ö ¸üÆüÖ
Æîü ׍ú †Ö¸ü ¾ÖÆü t֐ÖêÖÖ ŸÖÖê úÖ´Ö ´Öë ²ÖÖ¬ÖÖ ¯Ö›ÍêüÖß … ²Ö““Öê êú ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ×­Ö´ÖÖԝÖ
ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü, ˆÃÖdk ÃÖÖêµÖÖ ¸üÆü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ Æîü … †³Öß ²ÖœÍü ¸üÆüÖ Æîü ²Ö““ÖÖ … Ö³ÖÔ ´Öë ŸÖÖê
“ÖÖî²ÖßÃÖ ?kÓ™êü ÃÖÖêŸÖÖ Æîü… ŒµÖÖë׍ú ˆÃ֍ús t¸üÖ ÃÖÖ ³Öß tÖÖ tÖ­Öê ÃÖê †Öî¸ü ²ÖÖ¬ÖÖ
¯Ö›ÍêüÖß …
t²Ö ³Öß ¿Ö¸ü߸ü £ÖúÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ×­Ö´ÖÖÔÖ úß tºþ¸üŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖ²Ö ­Öà¤ü
ˆ¯ÖµÖÖêÖß Æîü … ‡ÃÖ×»Ö‹ ŸÖÖê דÖ׍úŸÃ֍ú úÆüŸÖê Æïü, †Ö¸ü ²Öß´ÖÖ¸üß ÆüÖê †Öî¸ü ­Öà¤ü
­Ö †Ö‹ ŸÖÖê ²Öß´ÖÖ¸üß ÃÖê ³Öß ÖŸÖ¸ü­Ö֍ú ­Öà¤ü úÖ ­Ö †Ö­ÖÖ Æîü … ¯ÖÆü»Öê ­Öà¤ü
»ÖÖ†Öê, ²Öß´ÖÖ¸üß úÖ ‡»ÖÖt ¯Öß”êû ú¸ëüÖê … ŒµÖÖë׍ú †Ö¬Öß ²Öß´ÖÖ¸üß ŸÖÖê ­Öà¤ü ÃÖê Æüß
šüߍú ÆüÖê tÖ‹Öß … t֐Öê ¸üÆü­Öê ¯Ö¸ü ˆtÖÔ ²ÖÖÆü¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ²ÖÆüŸÖß ¸üÆüŸÖß Æîü… »Öê׍ú­Ö
ÃÖÖê tÖŸÖê Æüß, ÃÖÖ¸üß ˆtÖÔ ³Öߟָü oŸÖãÔ»Ö֍úÖ¸ü ?kã´Ö­Öê »ÖÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ×­Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖêŸÖÖ
Æîü …

²ÖæœÍüÖ †Ö¤ü´Öß ŸÖÖê ´Ö¸ü ¸üÆüÖ Æîü… ×­Ö´ÖÖÔÖ ŸÖÖê ú²Ö úÖ ²ÖÓ¤ü ÆüÖê “ÖãúÖ … †²Ö ŸÖÖê
“Ößtsa ™æü™ü ¸üÆüß ÆîüÓ… †²Ö ŸÖÖê ÃÖê»Ö ­Ö™ü ÆüÖê ¸üÆêü Æïü … †²Ö ŸÖÖê tÖê ³Öß ×´Ö™ü tÖŸÖÖ Æîü
¾ÖÆü ×±ú¸ü ­ÖÆüà ²Ö­ÖŸÖÖ… ŸÖÖê ˆÃ֍úß ­Öà¤ü ú´Ö ÆüÖê Ö‡Ô Æîü … þÖÖ³ÖÖ׾֍ú Æîü … †²Ö
ˆÃ֍úÖê ­Öà¤ü úß †ÖúÖӁÖÖ ­ÖÆüà ú¸ü­Öß “ÖÖ×Æü‹… ¾ÖÆü ÃÖÖê“Öê ׍ú Æü´Ö t¾ÖÖ­Ö £Öê
ŸÖÖê †Öšü ?kÓ™êü ÃÖÖêŸÖê £Öê… ¾ÖßÖãŸÖ: t¾ÖÖ­Öß †Öšü ?kaÓ™êü ÃÖÖêŸÖß £Öß … ²Ö““Öê ²ÖßÃÖ ?kaÓ™ê
ÃÖÖêŸÖê Æïü ŸÖÖê ²Ö“Ö¯Ö­Ö ²ÖßÃÖ ?kaÓ™êü ÃÖÖêŸÖÖ Æîü…
†ŒÃÖ¸ü ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖü ´Öë »ÖÖêÖÖë úß ­Öà¤ü ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †Ö tÖŸÖÖ Æîü … ‡Ã֍êú
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ú‡Ô »ÖÖêÖ ׿֍úÖµÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü ׍ú t²Ö ¾Öê ÃÖã²ÖÆü ÃÖÖêú¸ü ˆšüŸÖê Æïü ŸÖÖê
ˆ­Æëü ŸÖÖtÖß úÖ †­Öã³Ö¾Ö ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ãú”û »ÖÖêÖÖë úÖê ­Öà¤ü †Ö­Öê ´Öë ²ÖÆãüŸÖ
ÃÖ´ÖµÖ »ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü tÖê ­Öà¤ü †ÖŸÖß Æîü ¾ÖÆü ÖÆü¸üß ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖß … ¾Öé¨ü »ÖÖêÖÖë úß
71

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

­Öà¤ü ¸üÖŸÖ ´Öë ú‡Ô ²ÖÖ¸ü ™æü™ü tÖŸÖß Æîü … ‡­Ö »ÖÖêÖÖë úß ­Öà¤ü ÖÆü¸üß ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖß,
‡ÃÖ×»Ö‹ µÖê »ÖÖêÖ ÃÖ¯Ö­Öê ³Öß ú´Ö ¤êüÖŸÖê Æïü …
“Öæò׍ú µÖê »ÖÖêÖ פü­Ö ´Öë ³Öß £ÖÖê›ÍüÖ ÃÖ´ÖµÖ ×­Öúֻ֍ú¸ü ÃÖÖê »ÖêŸÖê Æïü, ‡ÃÖ
¯ÖύúÖ¸ü פü­Ö †Öî¸ü ¸üÖŸÖ ×´Ö»Ö֍ú¸ü ‡­Öêú ÃÖÖê­Öê úÖ ÃÖ´ÖµÖ ˆŸÖ­ÖÖ Æüß ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü
×tŸÖ­ÖÖ µÖã¾ÖÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ˆ¯Ö¸ü ׻֏Öê ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö, tÖê ×­Ö¦üÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ׬֟Ö
ÆüÖêŸÖê Æïü, ˆ­ÖúÖ ×¾Öú»¯Ö ÖÖêt­Öê úÖ úÖê‡Ô »ÖÖ³Ö ­ÖÆüà Æîü…
­Öà¤ü úß ¤ü¾ÖÖ »Öê­Öê ÃÖê tÖê »ÖÖ³Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¾ÖÆü ²ÖÆãüŸÖ £ÖÖê›êü ÃÖ´ÖµÖ êú ×»Ö‹
ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ¯Ö¸ÓüŸÖã ¿Ö¸ü߸ü ¯Ö¸ü ˆÃ֍úÖ ãú¯ÖϳÖÖ¾Ö ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ Æüß ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü … ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë
­Öà¤ü úß ÖÖê»Öß ÃÖÖê­Öê úß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ŸÖÖê »ÖÖ ¤êüŸÖß Æîü, ¯Ö¸ÓüŸÖã t²Ö ˆÃÖê
²ÖÓ¤ü ú¸ü פüµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ¯ÖÏןÖ׍ÎúµÖÖþֺþ¯Ö ­Öà¤ü ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü … ¸üÖŸÖ úÖê
­Öà¤ü úß ¤ü¾ÖÖ ×»Ö‹ tÖ­Öê ¯Ö¸ü †Ö»Öê פü­Ö ˆÃ֍úÖ ãú¯ÖϳÖÖ¾Ö tîÃÖê- ú´ÖtÖê¸üß,
×ÃÖ¸ü úÖ Æü»úÖ¯Ö­Ö, >¯Öúß »Öê­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ³Öß ¤êüÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… פü­Ö ´Öë ¯Öæ¸üÖ
ÁÖ´Ö ú¸ü­Öê †Öî¸ü ¸üÖŸÖ úÖê ÃÖÖêŸÖê ÃÖ´ÖµÖ Æü»úÖ Öã­ÖÖã­ÖÖ ¤ãü¬Ö ¯Öß »Öê­Öê ÃÖê †“”ûß
­Öà¤ü †ÖŸÖß Æîü…
†¾ÖÃÖÖ¤ü (×›ü¯ÖÏê¿Ö­Ö)
×­Ö¸üÖ¿Ö »ÖÖêÖ †¯Ö­Öß Øt¤üÖß úÖê †¯Öæ׸üŸÖ ‡“”ûÖ†Öë, †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë ¾Ö
³Ö™üêú tß¾Ö­Ö ×­Ö¤ìü¿Ö ³Ö¸ü ´ÖÖ­ÖŸÖê Æïü… ¾Öê †¯Ö­Öê †Ö¯Ö úÖê »ÖµÖ ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖ êú ´Ö֐ÖÔ
´Öë ×­Ö²ÖÔ»Ö ÃÖ´Ö>­Öê »ÖÖŸÖê Æïü … µÖפü ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü úß ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ŸÖß¾ÖÎ Æãü‡Ô ŸÖÖê ˆ­Ö´Öë
×­Ö¸üÖ¿ÖÖ ³Öß ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü… †ŒÃÖ¸ü ‹êÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú Æü´ÖÖ¸êü ¯ÖÖÃÖ ÃÖ²Ö ãú”û
†“”ûÖ-†“”ûÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, »Öê׍ú­Ö ×±ú¸ü ³Öß ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ ´Ö­Ö úÖê ?kê¸ü »ÖêŸÖß Æîü… ‹êÃÖÖ
¿Ö¸ü߸ü ´Öë ¸üÃÖÖµÖ׭֍ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö êú úÖ¸üÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ú³Öß-ú³Öß ×úÃÖß
¾µÖÛŒŸÖ úß ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖÑ ‹êÃÖß ÆüÖêŸÖß ÆîüÓ ×ú ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ Æü¸ü
ÃÖ¤üÃµÖ ˆÃ֍úß ²ÖÖŸÖ úÖê ­Öt¸ü†Ó¤üÖt ú¸üŸÖÖ Æîü, ˆÃ֍úß ²ÖÖŸÖ úÖê úÖê‡ ³Öß
´ÖÆüŸ¾Ö ­ÖÆüà ¤êüŸÖÖ µÖÖ ÃÖã­Ö­Öê úÖê ³Öß ŸÖîµÖÖ¸ü ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ³Öß
¾µÖÛŒŸÖ ´Öë ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ ÆüÖê tÖŸÖß Æîü… ×­Ö¸üÖ¿ÖÖµÖãŒŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ úÖê †¯Ö­Öê †ÖÃÖ-¯ÖÖÃÖ
úß ÃÖÖ¸üß “Ößtë ²ÖêeÖ­Öß »ÖÖŸÖß Æïü…
72

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×­Ö¸üÖ¿ÖÖ †¾ÖÃÖÖ¤ü úß ÃÖÆüÖÖ×´Ö­Öß Æîü, tîÃÖê µÖפü ™êü»Öß±úÖê­Öü úß ?kÓ™üß ²ÖtŸÖß
Æîü ŸÖÖê †¾ÖÃÖÖ¤ü ÃÖê ¯Öß×›ÍüŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ ÃÖÖê“ÖŸÖÖ Æîü ׍ú ™êü»Öß±úÖê­Ö ˆšüÖ­Öê ¯Ö¸ü úÖê‡Ô
†¿Öã³Ö ÃÖ´ÖÖ“ÖÖ¸ü ×´Ö»Ö­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ Æîü… ú³Öß-ú³Öß †¾ÖÃÖÖ¤ü ´Öë »ÖÖêÖ ×¾Ö­Ö´ÖÏ ¾Ö
¤üµÖÖ»Öã ÆüÖê tÖŸÖê Æïü †Öî¸ü ˆ­ÖúÖ tß¾Ö­Ö ÃÖ´ÖÖt êú ×»Ö‹ ¾Ö¸ü¤üÖ­Ö ×ÃÖ¨ü ÆüÖê tÖŸÖÖ
Æîü… ²ÖŸÖÖŸÖê Æïü ׍ú †´Öê׸üúÖ êú ¯Öæ¾ÖÔ ü¸üÖ™Òü¯Ö×ŸÖ †²ÖÎÖÆü´Ö ػ֍ú­Ö ³Öß ú³Öߍú³Öß ³ÖµÖӍú¸ü ºþ¯Ö ÃÖê †¾ÖÃÖÖ¤ü êú ׿֍úÖ¸ü ÆüÖê tÖŸÖê £Öê …
ãú”û ¾Öé¨ü »ÖÖêÖ ÃÖ¤îü¾Ö êú ×»Ö‹ †¾ÖÃÖÖ¤ü ´Öë ±ÑúÃÖ tÖŸÖê Æïü … µÖê »ÖÖêÖ †¯Ö­Öê
¿Ö¸ü߸ü úÖê ÖßÖ ÆüÖêŸÖê ­ÖÆüà ¤êüÖ Ã֍úŸÖê … úÖê‡Ô ³Öß ¾µÖÛŒŸÖ ²ÖæœÍüÖ ÆüÖê­Öê êú ×»Ö‹
ŸÖîµÖÖ¸ü ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖÖ Æîü… ²ÖãœÍüÖ¯ÖÖ ²Öê“Öî­Öß †Öî¸ü ¾µÖ֍ãú»ÖŸÖÖ úÖê t­´Ö ¤êüŸÖÖ Æîü … t²Ö
†Ö¤ü¿ÖÔ ÖÖêÖ»Öê ×ÃÖ¨ü ÆüÖê tÖŸÖê Æïü †Öî¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö֍úÖӁÖÖ‹Ñ ÆüÖõÖÖï֤ü ÆüÖê tÖŸÖß Æïü
ŸÖ²Ö ´Ö­Öã嵅 úÖê ²ÖÆãüŸÖ ¯Öß›ÍüÖ ¯ÖÆÑüã“ÖŸÖß Æîü …
†/kê›Íü †¾ÖãÖÖ ³Öß †¾ÖÃÖÖ¤ü ¯Öî¤üÖ ú¸ü­Öê êú ´ÖÖ´Ö»Öê ´Öë ׍úÃÖß †­µÖ
†¾ÖãÖÖ ÃÖê ¯Öß”êû ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖß Æîü … ‡ÃÖß ˆ´ÖÏ ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ÃÖß ‡“”ûÖ†Öë úÖê
ןֻÖÖÓt×»Ö ¤êü­Öß ¯Ö›ÍüŸÖß Æîü… †¾ÖÃÖÖ¤ü ÃÖê ¯Öß×›ÍüŸÖ ÛáֵÖÖÑ TµÖÖ¤üÖ ´Öé¤ãü³ÖÖÂÖß †Öî¸ü
ŸÖ™üÃ£Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æïü… ¯Ö¸ÓüŸÖã ‡ÃÖ ´Ö­ÖÖê³ÖÖ¾Ö ÃÖê ÖÏ×ÃÖŸÖ ¯ÖãºþÂÖ ³ÖÖ¾Öãú †Öî¸ü Ã֟֍Ôú
ÆüÖê tÖŸÖê Æïü… †¾ÖÃÖÖ¤ü ÃÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ ˆ­Ö ÃÖ³Öß »ÖÖêÖÖë ÃÖê ‡ÔµÖÖÔ ú¸üŸÖÖ Æîü
tÖê »ÖÖêÖ ÃÖãÖß, þÖãÖ, ÃÖãÓ¤ü¸ü †Öî¸ü †ÖúÂÖԍú פüÖŸÖê Æïü …
†¾ÖÃÖÖ¤ü ¤üÖê ŸÖ¸üÆü úÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ×¾ÖÂÖÖ¤ü †Öî¸ü ´Ö­ÖÖê×¾Öׁ֯ŸÖŸÖÖA ¤üÖê­ÖÖë ´Öë
†ÓŸÖ¸ü ¯ÖύúÖ¸ü úÖ ­Ö ÆüÖêú¸ü ŸÖß¾ÖΟÖÖ úÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ‹ú t­´ÖtÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü
¤æüÃÖ¸üÖ ²ÖÖÆü¸üß úÖ¸üÖÖë ÃÖê ¯Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ²ÖÖÆü¸üß úÖ¸üÖÖë ÃÖê ˆ¯Ötê †¾ÖÃÖÖ¤ü úÖ
ˆ¤üÖÆü¸üÖ Æîü - ²Ö“Ö¯Ö­Ö ´Öë ´ÖÖŸÖÖ-ׯ֟ÖÖ êú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü µÖÖ †­µÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ êú
¯ÖϳÖÖ¾Ö ÃÖê ˆ¯Ötk †¾ÖÃÖÖ¤ü … ‡Ã֍êú †­µÖ ˆ¤üÖÆü¸üÖ Æïü - ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ׍úÃÖß
ÃÖ¤üÃµÖ úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖ­ÖÖ, ׍úÃÖß ¯Ö¤ü µÖÖ ÃÖ´´ÖÖ­Ö ÃÖê Æü™ü tÖ­ÖÖ µÖÖ ×úÃÖß
ÖÓ³Ö߸ü ²Öß´ÖÖ¸üß ÃÖê ¡ÖÃŸÖ ÆüÖê tÖ­ÖÖ… ¤üÖê­ÖÖë ¯ÖύúÖ¸ü ÃÖê ˆ¯Ötê †¾ÖÃÖÖ¤ü úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
¿Ö¸ü߸ü †Öî¸ü þֳÖÖ¾Ö ¯Ö¸ü ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü, tÖê ˆÃÖ ¾µÖÛŒŸÖ êú tß¾Ö­Ö ´Öë ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ úÖ
³ÖÖ¾Ö ¯Öî¤üÖ ú¸ü ¤êüŸÖÖ Æîü …
73

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¿ÖÖêú †Ö¸üS †¾ÖÃÖÖ¤ü ´Öë ´ÖãµÖ ºþ¯Ö ÃÖê µÖÆü †ÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú †¾ÖÃÖÖ¤ü ´Öë
†ÖŸ´Ö-ÃÖ´´ÖÖ­Ö úÖ ÈüÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ Ö×ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü t²Ö׍ú ¿ÖÖêú
´Öë ‹êÃÖÖ ãú”û ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ; ²ÖÛ»ú ‡ÃÖ´Öë ‹êÃÖÖ †Ö³ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú ‡ÃÖ ¿ÖÖêú ÃÖê
¯Öæ¸êü ÃÖÓÃÖÖ¸ü úß Ö×ŸÖ Æãü‡Ô Æîü… ד֛Íüד֛ÍüÖ¯Ö­Ö †Öî¸ü †úÖ¸üÖ £ÖúÖ­Ö ‡Ã֍êú †Ö­Öê
úß ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖæ“Ö­ÖÖ ¤êüŸÖê Æïü… £ÖúÖ¾Ö™ü êú ²ÖÖ¤ü ³Ößü †“”ûß ­Öà¤ü ­ÖÆüà †ÖŸÖß Æîü … ‹êÃÖÖ
¾µÖÛŒŸÖ ÃÖã²ÖÆü ÆüÖê­Öê ÃÖê ¯ÖÆü»Öê Æüß tÖÖ tÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü †¯Ö­Öê ¤ãü:Ö,
†ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ†Öë ‹¾ÖÓ †Ö¿ÖӍúÖ†Öë úÖê †ÃÖÆüÖµÖ ÆüÖêú¸ü ¤êüÖŸÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü … tîÃÖêtîÃÖê פü­Ö “ÖœÍüŸÖÖ Æîü, ˆÃ֍úÖ ¤ãü:Ö ?k™ü­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü, ŒµÖÖë׍ú ¾ÖÆü †¯Ö­Öê ¸üÖêt úß
­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Öë ˆ»Ö> tÖŸÖÖ Æîü … µÖפü ¾ÖÆü ¾µÖÛŒŸÖ †¯Ö­ÖÖ †¾ÖÃÖÖ¤ü
¤æü¸ü ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ”ãû¼üß ¯Ö¸ü ³Öß tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ³Öß ‡ÃÖÃÖê ˆÃ֍úÖ †¾ÖÃÖÖ¤ü ú´Ö
­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ŸÖ­ÖÖ¾Ö, ד֭ŸÖÖ, ×­Ö¸üÖ¿ÖÖ ¾Ö †ÖŸ´Ö†¾Ö´Ö㻵֭Ö,
¿ÖÖ¸üß׸üú ú™üÖë ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü þֵÖÓ úÖê Æüß­Ö ÃÖ´Ö>­Öê úß ×¿ÖúÖµÖŸÖ,
ÆüŸÖÖêŸÃÖÖ×ÆüŸÖ ‹¾ÖÓ ¾µÖ£ÖÔ ÃÖ´Ö>­ÖÖ ‡ŸµÖÖפü ‡Ã֍êú t×™ü»Ö þֺþ¯Ö Æïü…
ú³Öß - ú³Öß †¾ÖÃÖÖ¤ü úß ¾µÖ£ÖÖ £ÖÖê›Íê ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ¸üÆüÃµÖ´ÖµÖ œÓüÖ ÃÖê ¾ÖîÃÖê
Æüß ÖÖµÖ²Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü tîÃÖê ¾ÖÆü †ÖŸÖß Æîü … †¾ÖÃÖÖ¤ü úÖ †Ö­ÖÖ-tÖ­ÖÖ
¥üÛ™üÖÖê“Ö¸ü ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ … ‹ú פü­Ö úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ µÖפü †¾ÖÃÖÖ¤ü ÃÖê ¯Öß×›ÍüŸÖ ÆüÖêŸÖÖ
Æîü ŸÖÖê ¤æüÃÖ¸êü פü­Ö ¾ÖÆü ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü… ‹êÃÖÖ ŒµÖÖë ÆüÖêŸÖÖ Æîü ? ¿ÖÖµÖ¤ü
´ÖÛß֍ú ‹êÃÖÖ ‡ÃÖ×»Ö‹ ú¸üŸÖÖ Æüî ׍ú ˆÃ֍úÖê ú¸ü­Öê úê ×»Ö‹ ²ÖÆüãŸÖ ÃÖê †Ö¸îü ³Öß
úÖµÖÔ ÆüÖŸêÖê Æüï …
‡ÃÖÃÖê ˆ²Ö¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ²Ö›ÍüÖ úךü­Ö ¯Ö׸üÁÖ´Ö ú¸ü­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖÖ£Ö
´Öë ¥üœÍü ‡“”ûÖ¿ÖÛŒŸÖ ³Öß †Ö¾Ö¿µÖú Æîü … ¯ÖÏÖµÖ: ‡“”ãûú †Öî¸ü ¯Öϵ֟­Ö¿Öß»Ö
¾µÖÛŒŸÖµÖÖë úÖê ÃÖ¤üÖ êú ×»Ö‹ ‡ÃÖÃÖê ´ÖãÛŒŸÖ ×´Ö»Ö tÖŸÖß Æîü … ¯Ö¸ÓüŸÖ㠍ú³Öß-ú³Öß
†¾ÖÃÖÖ¤ü ­ÖÖ™üúßµÖŸÖÖ ÃÖê ³Öß ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖê tÖŸÖß Æîü, µÖפü ¯Öß×›ÍüŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ ‡ÃÖê ¤æü¸ü
ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ¯Öϵ֟­Ö¿Öᯙ †Öî¸ü ˆŸÃÖãú ÆüÖê …

74

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë †¯Ö­Öê ²Ö““ÖÖë ÃÖê ¤æü¸üß ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë …
†Ö¯Öêú ²Ö““ÖÖë ÃÖê †Ö¯Öêú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Ö¬Öã¸ü ²Ö­Ös ¸üÆë ŸÖ£ÖÖ †¾ÖÃÖÖ¤ü úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
³Öß ú´Ö ÆüÖê, ÃÖÖ£Ö Æüß ¤æü¸üß ³Öß ²Ö­Öß ¸üÆêü, ‡Ã֍êú ×»Ö‹ ­Öß“Öê ãú”û ÃÖã>Ö¾Ö ×¤ü‹ tÖ
¸üÆêü Æïü :â

²ÖÖ×»ÖÖ ²Ö““ÖÖë ¯Ö¸ü ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ú´Ö ¸üÖ­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ëü…

â

ײ֭ÖÖ ¯Öæ”êû ÃÖ»ÖÖÆü ¤êü­ÖÖ úÖê‡Ô ²Öãרü´Ö¢ÖÖ¯ÖæÖÔ ²ÖÖŸÖ ­ÖÆüà Æîü …

â

ˆ­Öêú ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ ´ÖÖ´Ö»Öê ´Öë ÆüßցÖê¯Ö ú´Ö ú¸ëü …

â

†¯Ö­Öß ˆ´ÖÏ TµÖÖ¤üÖ ÆüÖê­Öê úÖ ¤ü²ÖÖ¾Ö ˆ­Ö ¯Ö¸ü ´ÖÆüÃÖæÃÖ ­Ö ÆüÖê­Öê ¤ëü …

â

ˆ´ÖÏ †Öî¸ü ¯ÖÏןÖšüÖ ÃÖ¤îü¾Ö ÃÖ´ÖÖ­ÖÖÓŸÖ¸ü ­ÖÆüà “Ö»ÖŸÖß …

â

ÃÖÆüÖ­Öã³Öæ×ŸÖ ­Ö ÖÖêt­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ Æüß ˆÃ֍úÖ ¾ÖÖßÖ׾֍ú †×¬ÖúÖ¸üß ÆüÖêŸÖÖ
Æîü …

â

²Ö““ÖÖë ÃÖê ¾ÖÖŸÖÖÔ»ÖÖ¯Ö ú´Ö Æüß ÆüÖê ŸÖÖê †“”ûÖ Æîü … †¯Ö­Öê ²ÖÖ¸êü ´Öë TµÖÖ¤üÖ
²ÖÖŸÖ ú¸ü­Öê ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ˆ²Ö tÖŸÖê Æïü …

†¯Ö­Öê ´Ö­Ö ´Öë ‹êÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¸üÖë ׍ú †Ö¯ÖúÖ ²Ö““ÖÖë ¯Ö¸ü ׍úÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü úÖ
ˆ¯ÖúÖ¸ü ­ÖÆüß Æïü … ˆ­Öêú ÃÖÖ£Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ú¸ü­Öê úÖ ÃÖ²ÖÃÖê †“”ûÖ ŸÖ¸üߍúÖ µÖÆü Æîü
׍ú ˆ­ÖÃÖê †­µÖ ×´Ö¡ÖÖë úß ³ÖÖÑ×ŸÖ †Ö¯ÖÃÖß †Ö¤ü¸ü †Öî¸ü ÃÖ¤Ëü³ÖÖ¾Ö¯ÖæÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü
׍úµÖÖ tÖ‹ …
¾µÖÖµÖÖ´Ö
¾µÖÖµÖÖ´Ö †¯Ö­Öê †Ö¯Ö ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê ¸üÖêÖÖë úß ¤ü¾ÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ Æü¸ü ˆ´ÖÏ êú »ÖÖêÖÖë
êú ×»Ö‹ µÖÆü ±úÖµÖ¤êü´ÖÓ¤ü Æîü … ¤üÖê ¤ü¿Öú ¯ÖÆü»Öê ŸÖú ¾µÖÖµÖÖ´Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ¿ÖÆü¸üß
»ÖÖêÖÖë ´Öë t֐ֺþúŸÖÖ £ÖÖê›Íüß ú´Ö £Öß… µÖª×¯Ö ¿ÖÆü¸ü êú ´ÖãúÖ²Ö»Öê ÖÖÓ¾Ö ´Öë ¸üÆü­Öê
¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ºþ¯Ö ÃÖê †×¬Öú ׍ÎúµÖÖ¿Öᯙ ÆüÖêŸÖê £Öê ŸÖ£ÖÖ †Öt ³Öß
75

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÖÖÓ¾Ö ´Öë “ÖÖÆêü-†­Ö“ÖÖÆêü »ÖÖêÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö úÖ±úß ú¸ü »ÖêŸÖê Æïü… ¾ÖîÃÖê ³Öß ÖÖÓ¾Ö
´Öë †²Ö ŸÖú þÖÖãµÖ ÃÖê¾ÖÖ‹Ó ²ÖÆãüŸÖ ÃÖã»Ö³Ö ­ÖÆüà £Öß ×ú­ŸÖã †²Ö vU; ¤êü¿ÖÖë úß
ŸÖ¸üÆü Æü´ÖÖ¸êü ¤êü¿Ö ´Öë ³Öß †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖ êú rgr þÖÖãµÖ úß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¤êüÖ¸êüÖ †Öî¸ü þÖÖãµÖ ÃÖê¾ÖÖ†Öë úß ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÃÖã»Ö³ÖŸÖÖ êú úÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ÃÖã¬ÖÖ¸ü
ÆüÖê ¸üÆêü Æïü … †Öt 1951 êú †ÖîÃÖŸÖ †ÖµÖã µÖÖ×­Ö »ÖÖ³ÖÖ 36 ¾ÖÂÖÔ êú ´ÖãúÖ²Ö»Öê
67 ¾ÖÂÖÔ ÆüÖê Ö‡Ô Æîü ŸÖ£ÖÖ †Ö»Öê ¤ü¿Öú ŸÖú †ÖîÃÖŸÖ †ÖµÖã 75 ¾ÖÂÖÔ ŸÖú ÆüÖê tÖ­Öê
úß ˆ´´Öߤü Æîü… ¿ÖÆü¸üß tß¾Ö­Ö êú ŸÖêt ¸ü°ŸÖÖ¸ü ÃÖê tÆüÖÓ tß¾Ö­Ö ÃŸÖ¸ü ŸÖÖê ÃÖã¬Ö¸üÖ Æîü
¾ÖÆüà tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ²Ö¤üŸÖ¸ü Æãü‡Ô Æîü… ×¾ÖÖŸÖ ãú”û ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê µÖÖî­Ö ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ, †ÖµÖã
êú ÃÖӍú™ü, ˆ““Ö ¸üŒŸÖ“ÖÖ¯Ö, ´ÖÖê™üÖ¯ÖÖ, Çü¤üµÖ ¸üÖêÖ ´Ö¬Öã´ÖêÆü ‡ŸµÖÖפü ¸üÖêÖÖë ´Öë
úÖ±úß ²ÖœüÖê¢Ö¸üß ¤tZ úß tÖ ¸üÆüß £Öß … úÖ´Ö úÖtß ´Ö×Æü»ÖÖ‹Ó ?k¸ü ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü Æüß
ÖÖ­ÖÖ ¯ÖÃÖ­¤ü ú¸ü­Öê »ÖÖß, ¸üÖŸÖ úÖ ÖÖ­ÖÖ ³Öß ²ÖÖÆü¸ü ÃÖê †Ö­ÖÖ ¿Öãºþ Æãü†Ö ŸÖ£ÖÖ
¾Öt­Ö ²ÖœÍü­Öê êú ÃÖÖ£Ö Æüß ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë úÖê ?k¸ü ´Öë ­µÖÖîŸÖÖ ×´Ö»Ö­Öê »ÖÖÖ…
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ÃÖê tã›Íüß ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë úÖ ²ÖœÍü ­ÖÖ ŸÖÖê ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ Æüß £ÖÖ … †ŸÖ: ×¾Ö׳֮Ö
ÃÖÓãÖÖ†Öë ŸÖ£ÖÖ ´Öê×›üú»Ö ÃÖÓãÖÖ­ÖÖë êú ´Ö¤ü¤ü ÃÖê †²Ö »ÖÖêÖ t֐ֺþú ÆüÖê­Öê »ÖÖê
Æïü ŸÖ£ÖÖ »Ö´²Öê tß¾Ö­Ö úÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÃÖê ïÖ™ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ³Öß ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü­Öê »ÖÖê Æïü …
¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öë ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÃÖê ¸üŒŸÖ ¯ÖϾÖÖÆü ²ÖœÍüŸÖÖ Æîü ×tÃÖÃÖê ‹ú ¸üÃÖÖµÖ­Ö ×­Öú»Ö ú¸ü
¬Ö´Ö×­ÖµÖÖë úß ¤üß¾ÖÖ¸ü úÖê †Ö¸üÖ´Ö ¤êüŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¸üŒŸÖ “ÖÖ¯Ö ?k™üŸÖÖ Æîü … ‡Ã֍êú
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ‡ÃÖÃÖê ²Öã¸êü úÖê»ÖÖêÙÒüÖê»Ö úÖê ú´Ö ú¸üêú †“”êû úÖê»ÖÖêÙÒüÖê»Ö úÖê
²ÖœÍüÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ¿Ö¸ü߸ü úß ¯ÖϝÖÖ»Öß ´Öë ¾µÖÖµÖÖ´Ö ÃÖê ¾Öt­Ö ‹¾ÖÓ ÃÖæt­Ö úÖê
×­ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ¸üÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü, Çü¤üµÖ ¸üÖêÖ, ÃŸÖ­Ö ïú­ÃÖ¸ü ‡ŸµÖÖפü ¸üÖêÖÖë ¯Ö¸ü ³Öß
×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ¸üÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ׯ֔û»Öê פü­ÖÖë êú ÃÖ¾ÖìÖÖÖêÓ ÃÖê µÖÆü ¯ÖŸÖÖ “Ö»ÖŸÖÖ Æîü
׍ú foxr 5 ¾ÖÂÖÖêÔ ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖύúÖ¸ü êú ¾ÖîKÖ׭֍ú ŸÖ¸üߍúÖë úÖs ³Öß ¾µÖÖµÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ
¿ÖÖ¸üß׸üú ×±ú™ü­ÖêÃÖ ´Öë †“”ûÖ ¯ÖϾÖê¿Ö ×´Ö»ÖÖ Æîü … µÖÆü ¾µÖÖµÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ ¿ÖÖ¸üß׸üú
×±ú™ü­ÖêÃÖ êú ¯ÖÏ×ŸÖ Æü´ÖÖ¸êü ­Öt׸ü‹ ´Öë †Ö‹ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö úÖê ïÖ™ü ú¸üŸÖÖ Æîü … ”ûÖê™êü”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ³Öß †ÖÖ›ÍüÖë úß ãú¿ŸÖß úß tÖÆü ×t´Ö ­Öê »Öê ×»ÖµÖÖ Æîü … ²ÖÆãüŸÖ ÃÖê
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë ­Öê ŸÖÖê †¯Ö­Öê ?k¸ü ´Öë ãú”û ×±ú™ü­ÖêÃÖ ˆ¯Öú¸üÖ »ÖÖÖ ¸üÖê Æïü ×tÃÖÃÖê
¾µÖÖµÖÖ´Ö ú¸üêú ÃÖ´Öæ“Öê ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú þÖÖãµÖ úÖê šüߍú ¸üÖÖ tÖ Ã֍êú … ¬Ö߸êü76

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¬Ö߸êü ×¾Ö×³Ö®Ö ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë ÃÖê úÃÖ¸üŸÖ ú¸ü­ÖÖ ÛáֵÖÖë ‹¾ÖÓ ¯ÖãºþÂÖÖë êú tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß
úÖ †ÓÖ ²Ö­ÖŸÖÖ tÖ ¸üÆüÖ Æîü… ¯ÖÆü»Öê ×±ú™ü­ÖêÃÖ úÖê ×ÃÖ±úÔ ¾Öt­Ö ?k™üÖ­ÖÖ ÃÖ´Ö>ŸÖê £Öê
»Öê׍ú­Ö †²Ö t֐ֺþúŸÖÖ ²ÖœÍü­Öê êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖύúÖ¸ü êú ¾µÖÖµÖÖ´ÖÖë
úÖê »ÖÖêÖ †¯Ö­Öß ÃÖ´ÖµÖ ÃÖÖ¸üÖß ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ú¸ürê tÖ ¸üÆêü Æïü … µÖÆüÖÓ ŸÖú ׍ú
úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü™ü tÖŸÖ ´Öë ³Öß †¯Ö­Öê ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úÖê þÖÖãµÖ úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ñ ´ÖãÆüµµÖÖ
ú¸üÖ‡Ô tÖ ¸üÆüß ÆîüÓ …
ÃÖ´ÖÃŸÖ ×¾Ö¿¾Ö ´Öë þÖÖãµÖ êú ¯ÖÏ×ŸÖ ‹êÃÖß t֐ֺþúŸÖÖ ú³Öß ­ÖÆüà ¤êüÖß
Ö‡Ô… ‹êÃÖê ´Öë †¯Ö­Öê ›üÖŒ™ü¸ü úß ÃÖ»ÖÖÆü ÃÖê †¯Ö­Öê ×»Ö‹ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ
ú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ £ÖÖê›ÍüÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö úÖ ÃÖÆüÖ¸üÖ †¾Ö¿µÖ »Öê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ‡ÃÖÃÖê ¿Ö¸ü߸ü
†Öî¸ü ´Ö­Ö Æü»úÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ŸÖ­ÖÖ¾Ö †Öî¸ü ד֭ŸÖÖ úÖê ³Öß ú´Ö ׍úµÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü… ™üÆü»Ö­ÖÖ ³Öß ²ÖœÍüŸÖß ˆ´ÖÏ ´Öë ‹ú úÖ¸üÖ¸ü ¾µÖÖµÖÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖîÂÖ׬Ö
´ÖÖ­Öß tÖŸÖß Æîü… ú´Ö ÃÖê ú´Ö 5 ׍ú.´Öß. ™üÆü»Ö­ÖÖ ´Ö­Öã嵅 êú ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖú
Æîü… ‡ÃÖÃÖê ´ÖÖÓÃÖ¯Öê׿ֵÖÖêÓ úÖê ‹ú Ö×ŸÖ ×´Ö»ÖŸÖß Æîü … ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ¯Öê™ü úß
´ÖÖÓÃÖ¯Öê׿ֵÖÑÓÖ ³Öß “ÖãÃŸÖ ÆüÖêŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ Çü¤üµÖ ´Öë ¸üŒŸÖ ¯ÖϾÖÖÆü šüߍú ¸üÆüŸÖÖ Æîü …
¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö
¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö úÖs ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ ÃÖ¤îü¾Ö ÃÖ׍ÎúµÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü…
׍úÃÖß ³Öß †¾ÖãÖÖ ´Öë µÖפü †Ö¯Ö ÃÖÖ´Ö Æïü ŸÖÖê †Ö¯Öêú ×»Ö‹ ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö
¾Ö×tÔŸÖ ­ÖÆüà Æîü… ¯ÖÖšüú ´Öê¸êü ‡ÃÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖê †¾Ö¿µÖ Æüß ÃÖÆü´ÖŸÖ ÆüÖëÖê ׍ú
µÖ£ÖÖÃÖÓ³Ö¾Ö ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö úÖ †Ö­Ö­¤ü ˆšüÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë׍ú ‡Ã֍úß ¾ÖtÆü
ÃÖê þÖÖãµÖ ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü ¤êüÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¾Öéé¨ü »ÖÖêÖ †¯Ö­Öê ¸üÖêt´Ö¸üÖÔ úÖ úÖ´Ö
ÃÖÆütŸÖÖ ÃÖê ú¸ü »ÖêŸÖê ÆîÓ… ‹ú ²ÖÆãüŸÖ Æüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ úÆüÖ¾ÖŸÖ Æîü ׍ú ׍úÃÖß ¾ÖßÖã
úÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ ­ÖÆüà ú¸ü­Öê ¯Ö¸ü ˆÃÖ ¾ÖßÖ㠍úÖê ÖÖê ¤êü­ÖÖ ¯Ö›ÍŸÖÖ Æî… ×²Ö­ÖÖ úÖê‡Ô
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ¸êü»Ö¾Öê »ÖÖ‡Ô­Ö ×²Ö”ûÖ‹ ³Öß ˆÃ֍úß Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖ šüߍú †­Öã´ÖÖ­Ö
»ÖÖÖ ú¸ü ˆÃ֍úÖ ¯ÖæÖÔ ¤üÖêÆü­Ö ׍úµÖÖ ÖµÖÖ ŸÖ£ÖÖ †ŸµÖ­ŸÖ Æüß †»¯Ö †¾Ö×¬Ö ´Öë
¾ÖÂÖÖêÔa ÃÖê ?kÖ™êü ´Öë “Ö»Ö ¸üÆüß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸êü»Ö úÖê ´Öã­ÖÖ±êú ´Öë »ÖÖµÖÖ tÖ Ã֍úÖ… ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö
¸êü»Ö ´ÖÓ¡Öß ÁÖß »ÖÖ»Öæ ¯ÖÏÃÖÖ¤ü úÖ µÖÆü ú£Ö­Ö ³Öß ‡ÃÖ ´ÖÖ´Ö»Öê ´Öë ²Ö›ÍüÖ ÃÖ™üߍú Æîü ׍ú
77

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

“³ÖïÃÖ úÖü ¯Öæ¸üß ŸÖ¸üÆü ¤æü¬Ö ¤æüÆüÖ ­ÖÆüà ÖµÖÖ ŸÖÖê ¾ÖÆü ²Öß´ÖÖ¸ü ¯Ö›Íü tÖ‹Öß …” †£ÖÔ µÖÆü

Æîü ׍ú ¿ÖÖ¸üß׸üú Ö´ÖŸÖÖ†Öë úÖ ³Öß ×­Ö¸ü­ŸÖ¸ü ¯ÖϵÖÖêÖ ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖ­Öê ÃÖê ¾Öê
׍ÎúµÖÖ¿Öᯙ ¸üÆüŸÖß Æîü… ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú µÖÆü ³Öß Ã¯Ö™ü Æîü ׍ú ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö ­ÖÆüà
ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒ¢Ö êú ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ‹¾ÖÓ ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ²ÖÆãüŸÖ אָüÖ¾Ö™ü
†ÖŸÖß Æîü… ˆ­ÖúÖ “Ö»Ö­ÖÖ ×±ú¸ü­ÖÖ ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü, ŸÖ­ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ×“Ö­ŸÖÖ †×¬Öú
ÆüÖê tÖŸÖß Æî ŸÖ£ÖÖ ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÃÖ´ÖÖt ÃÖê ú™ü ú¸ü †»ÖÖ-£Ö»ÖÖ ÆüÖê tÖŸÖê Æïü …
¤ü¾ÖÖ úß ³Öæ״֍úÖ
ãú”û ¸üÖêÖ ‹êÃÖê ÆüÖêŸÖê Æïü ×t­Æëü †ÃÖÖ¬µÖ úÆüÖ tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆ­Ö´Öë ¤ü¾ÖÖ‡µÖÖë
úÖ ÃÖê¾Ö­Ö ŸÖÖê †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æüß Æîü ׍ú­ŸÖã ›üÖŒ™ü¸ü êú ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ ÃÖê ú‡Ô ²ÖÖ¸ü
µÖÖêÖ, ¾µÖÖµÖÖ´Ö ‡ŸµÖÖפü ×¾Ö׬ֵÖÖÓ ³Öß †ÖîÂÖ×¬Ö êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ¸üÖêÖÖë úÖê ×­ÖµÖÓס֟Ö
¸üÖ­Öê ´Öë ÃÖÆüֵ֍ú ×ÃÖ¨ü ÆüÖêŸÖß Æîü … ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ¸üÖêÖÖêÓ êú ×»Ö‹ tÆüÖÓ
†ÖîÂÖ׬ֵÖÖë úß ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ »Öê­Öê úÖ ¯ÖÏ“Ö»Ö­Ö Æîü] ¾ÖÆüà ÖÖÓ¾Ö µÖÖ ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë
´ÖÓÓê ¤ü¾ÖÖ†Öë úÖ ÃÖê¾Ö­Ö ×ÃÖ±úÔ †×ŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖê­Öê ¯Ö¸ü Æüß ×úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … µÖÆüÖÓ
‹ú ²ÖÖŸÖ ²ÖÆãüŸÖ Æüß †Ö¾Ö¿µÖú ºþ¯Ö ÃÖê úÆü­ÖÖ Æîü ׍ú ²Ö›Íêü ¸üÖêÖÖë µÖÖ×ü­Ö ²»Ö›ü
¯ÖÏê¿Ö¸ü (¸üŒŸÖ “ÖÖ¯Ö), ´Ö¬Öã´ÖêÆü, íÖÖµÖŸÖÓq ¡Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¸üÖêÖÖë ‡ŸµÖÖפü êú ×»Ö‹
×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ›üÖŒ™ü¸ü úß ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ ÃÖê Æüß ¤ü¾ÖÖ‡µÖÖÑ »Öê­Öß “ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë׍ú
‡­ÖúÖê ×­ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ¸üÖú¸ü ú‡Ô ³ÖßÂÖÖ ¸üÖêÖÖë ÃÖê ²Ö“ÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü …
5 ²Ö›Íêü ¸üÖêÖÖë ÃÖê ´ÖãúÖ²Ö»ÖÖ

×­ÖŸµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ ²ÖœÍü ¸üÆüß †Ö¸üÖ´Ö ¤êüÆü tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ×t­Öêú ŸÖÆüŸÖ †“”ûÖ
ú´ÖÖ†Öê, Öæ²Ö ÖÖ†Öê, †Ö¸üÖ´Ö¤üֵ֍ú “Ößtë ´ÖÃÖ»Ö­Ö úÖ¸ü, ™üß¾Öß, ×±Ïút,
´ÖúÖ­Ö, ?k¸êü»Öæ ˆ¯Öú¸üÖ †Öפü Ö¸üߤüÖê †Öî¸ü ˆÃ֍úÖ t´Öú¸ü ˆ¯ÖµÖÖêÖ ú¸üÖê,
¿ÖÖ×´Ö»Ö Æîü ¾ÖÆüà ´ÖÖê™üÖ¯ÖÖ, ´Ö¬Öã´ÖêÆü] Çü¤üµÖ ¸üÖêÖ, ÃÖÖÓÃÖ úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ŸÖ£ÖÖ ïúÃÖ¸ü
tîÃÖê 5 ²Ö›Íêü ´ÖtZ ³Öß ‡ÃÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ´Öë †ÖÖê ²ÖœÍü ú¸ü ´Ö¬µÖ ˆ““Ö ¾ÖÖÔ úÖê
×­Ö¿ÖÖ­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê »ÖÖß Æîü … ‡ÃÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ÃÖê tã›Íüß †Ö¤üŸÖë tîÃÖê ¬Öã´ÖÏ-¯ÖÖ­Ö,
´Öפ¸üÖ-ÃÖê¾Ö­Ö, †Ã¾ÖÖãµÖú¸ü ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö ‡ŸµÖÖפü ´ÖãµÖ ºþ¯Ö ÃÖê ‡­Ö ¸üÖêÖÖë êú
78

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

úÖ¸üÖ ²Ö­ÖŸÖê Æïü… tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ÃÖê tã›Íêü †­Öêú ¸üÖêÖ tß¾Ö­Ö êú ˆŸ¯ÖÖ¤üú ¾ÖÂÖÔ
”ûß­Ö ¸üÆêü Æïü … ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë 20 ÃÖê 65 ¾ÖÂÖÔ †ÖµÖ㠾֐ÖÔ ´Öë »ÖÖ³ÖÖ 20
¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ »ÖÖêÖ Ö´³Ö߸ü ´ÖÖê™üÖ¯Öê êú ׿֍úÖ¸ü Æïü…
פü»Ö úß ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë ÃÖê ú¸üß²Ö 1 ú¸üÖê›Íü »ÖÖêÖ ´Ö¸üŸÖê ÆîÓ… Æü¸ü ¾ÖÂÖÔ ïúÃÖ¸ü êú
8 »ÖÖÖ ­ÖµÖê ´ÖÖ´Ö»Öê ÃÖÖ´Ö­Öê †ÖŸÖê Æïü… ´ÖÖ­ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ׍ú ´Ö¬Öã´ÖêÆü ÃÖê ´Ö¸ü­Öê
¾ÖÖ»ÖÖë úß ÃÖӏµÖÖ 2025 ´Öë 5.7 ú¸üÖê›Íü ÆüÖê tÖ‹Öß †Öî¸ü ¾ÖÖµÖã ¯ÖϤæüÂÖÖ ÃÖê ÆüÖê­Öê
¾ÖÖ»Öß ÃÖÖÓÃÖ úß ²Öß´ÖÖ¸üß ¯ÖÏŸµÖêú ¾ÖÂÖÔ 2 †¸ü²Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üú פü­Ö ­Ö™ü ú¸üŸÖß Æîü …
‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ Öã¤üÖÔ, »Öß¾Ö¸ü ‡ŸµÖÖפü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖÓ ³Öß ŸÖêtß ÃÖê
tÖÆü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üŸÖß tÖ ¸üÆüß Æîü… ˆ´ÖÏ êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ¿Ö¸ü߸ü ×¾ÖKÖ­Ö êú ×­ÖµÖ´ÖÖë ´Öë
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ÆüÖêŸÖê ¸üÆü­ÖÖ Ã¾Ö³ÖÖ׾֍ú Æîü ×t­ÖúÖê ¸üÖêú­ÖÖ ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà Æîü… ׍ú­ŸÖã µÖÆü
³Öß ÃÖŸµÖ Æîü ׍ú ¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ êú ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ÃÖÖ¸êü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ­ÖÆüà ³Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖê
Æïü… ¯Öæ¾ÖÔtÖêÓ ÃÖê tÖê ¾ÖÓ¿ÖÖ­ÖãÖŸÖ ×´Ö»ÖŸÖê ÆîÓ †Öî¸ü †Ö¯Ö­Öê †¯Ö­Öê þÖÖãµÖ úß ×tÃÖ
¯ÖύúÖ¸ü ÃÖê ¤êüÖ ³ÖÖ»Ö úß Æîü, ˆÃ֍úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ¿Ö¸ü߸ü ¯Ö¸ü ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­ÖÖë ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü … ?kq™ü­Öê †Öî¸ü ú´Ö¸ü úß Æüøüß ´Öë ³Öß ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö †Ö­Öê ÃÖê
“Ö»Ö­Öê êú ŸÖ¸üߍêú ´Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ¤êüÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … Ÿ¾Ö“ÖÖ Ã֏ŸÖ †Öî¸ü ¯ÖŸÖ»Öß
ÆüÖê tÖ Ã֍úŸÖß Æîü, ¯ÖÃÖß­ÖÖ ×­Öúk»Ö­Öê ¾ÖÖ»Öß ÖÏÛ­£ÖµÖÖë úß Ö´ÖŸÖÖ ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü
‹¾ÖÓ ¿Ö¸ü߸ü êú ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ­Ö úÖê ×­ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ÆüÖê
tÖŸÖß Æîü … ²ÖÖ»ÖÖë úê ¸ÓüÖÖÓÓê ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †Ö­ÖÖ , ¯ÖãºþÂÖÖë êú ²ÖÖ»Ö ×Ö¸ü­Öê ‹¾ÖÓ
ÛáֵÖÖë êú “ÖêÆü¸êü ¯Ö¸ü Öã¸ü¤ü¸êü ²ÖÖ»Ö ³Öß ˆ´ÖÏ ²ÖœÍü­Öê êú ÃÖÖ£Ö †Ö­Öê »ÖÖŸÖê Æïü, †ÖÑŸÖÖë
´Öë ¸üŒŸÖ úß †Ö¯ÖæןÔÖ ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ×tÃÖÃÖê ³ÖÖêt­Ö úÖê ¯Ö“ÖÖ­Öê ´Öë ²ÖÖ¬ÖÖ
¯ÖÆÑãü“ÖŸÖß Æîü… ¯ÖÖêÂ֍ú ŸÖŸ¾ÖÖë úÖ ¿Ö¸ü߸ü ´Öë šüߍú ÃÖê ×¾Ö»ÖµÖ ­ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖŸÖÖ, ¯Öê™ü
ÃÖÖ±ú ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖÑÃÖ¯Öê׿ֵÖÖë úÖ †ÖúÖ¸ü ?k™ü tÖŸÖÖ Æîü… ¸üßœÍü úß Æüøüß ´Öë
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ¾µÖÛŒŸÖ úß ˆò“ÖÖ‡Ô ´Öë ú´Öß †Ö tÖŸÖß Æîü … 40 ÃÖê 50
¾ÖÂÖÔ úß ˆ´ÖÏ ´Öë ³Öß †×¬ÖúÖÓ¿Ö »ÖÖêÖÖë úÖê “Ö¿´Öë úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî¸ü
¯ÖœÍü­Öê ׻֏֭Öê úê ãÖÖ­Ö ¯Ö¸ü TµÖÖ¤üÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü…
¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ´ÖÖêןֵÖÖز֤ü úê “Ö»ÖŸÖê †ÖòÖÖë úß ¸üÖê¿Ö­Öß ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü …
úÖ­Ö úß ÁÖ¾ÖÖ ¿ÖÛŒŸÖ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ÃÖã­ÖÖ‡Ô ú´Ö ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü tÖê
79

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖ´ÖµÖ êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö ²ÖœÍüŸÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ?¾Ö×­Ö ¯ÖϤæüÂÖÖ ³Öß ÁÖ¾ÖÖ ¿ÖÛŒŸÖ ´Öë
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö úÖ ‹ú úÖ¸üÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü »Öê׍ú­Ö ¿ÖÆü¸ü ´Öë ¸üÆü­Öê ¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÖÖë úß
†¯ÖêÖÖ ÖÖÓ¾Ö ´Öë ¸üÆü­Öê ¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÖ ‡ÃÖÃÖê ú´Ö ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê Æï… ¾Öé¨üÖ †¾ÖãÖÖ
´Öë ôÖéןÖü ÈüÖÃÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ÖÖòÃÖß, ÖךüµÖÖ ‡ŸµÖÖפü ³Öß
ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ¸üÖêÖÖë úß úŸÖÖ¸ü ´Öë Ö›Íêü ¸üÆüŸÖê Æïü… ‡­Ö ¸üÖêÖÖë êú úÖ¸üÖ ¾µÖÛŒŸÖ úß
´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÆüÖ»ÖŸÖ †“”ûß ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖß, ¾ÖÆü †ÃŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü, ÃÖÖ£Ö Æüß
úÖµÖÔ Ö´ÖŸÖÖ ú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ­ÖµÖÖ úÖµÖÔ ÃÖߏ֭Öê úß Ö´ÖŸÖÖ Hkh ú´Ö ÆüÖê
tÖŸÖß Æîü … ‡­Öêú úÖ¸üÖ ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ´Öë †­Öêú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖê Æïü … †Ö´Ö
†Ö¤ü´Öß úÖ ‡­Ö ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë úß ŸÖ¸ü±ú ¬µÖÖ­Ö ×¤ü»ÖÖ­ÖÖ ‡ÃÖ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü
ŒµÖÖë׍ú †Öt úß ×¾Öú×ÃÖŸÖ ×“Ö׍úŸÃÖÖ ×¾ÖKÖ­Ö êú µÖãÖ ´Öë t­Ö-t֐Öé×ŸÖ ²ÖÆãüŸÖ
†Ö¾Ö¿µÖú Æîü… ‡­ÖÃÖê ²ÖÆãüŸÖ ÃÖß ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖ´ÖµÖ ¸üÆüŸÖê úÖ²Öæ ¯ÖÖµÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü…
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †­ÖãÃÖÓ¬ÖÖ­Ö êú t׸ü‹ »Ö´²Öê †Öî¸ü þÖãµÖ tß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ãú”û
ˆ¯ÖÖµÖ ˆ³Ö¸êü Æïü ×t­Ö´Öë ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö ¯Ö¸ü ×­ÖµÖӡ֝Ö, ¤ü¾ÖÖ‹,Ó ¾µÖÖµÖÖ´Ö, ‡ŸµÖÖפü †“”ûê
tß¾Ö­Ö úê ×»Ö‹ ²ÖÆüãŸÖ Æüß cÆêüŸÖ¸ü ׾֍ú»¯Ö Æ…ï
¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë þÖÖãµÖ ¸üÖÖ
‹êÃÖÖ ú³Öß ­ÖÆüà ÃÖÖê“Ö­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖã¾ÖÖ¾ÖãÖÖ ´ÖêÓ Æüß ×úµÖÖ
tÖŸÖÖ Æîü, ²ÖãœÍüÖ¯Öê ´Öë ­ÖÆüà… ²ÖãœÍüÖ¯Öê ´Öë ¾µÖÖµÖÖ´Ö êú ºþ¯Ö ´Öë µÖפü ˆ×“ÖŸÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú
ÁÖ´Ö ×úµÖÖ tÖ‹ ŸÖÖê ‡ÃÖÃÖê ²ÖãœÍüÖ¯Öê úÖ †ÖÖ´Ö­Ö ³Öß ¬Öß´ÖÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … ׍úÃÖß
¯ÖύúÖ¸ü úÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü­Öê êú ¯ÖÆü»Öê ­Öß“Öê ׻֏Öß
²ÖÖŸÖÖë úÖ ¬µÖÖ­Ö ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ :

†¯Ö­Öê דÖ׍úŸÃ֍ú ÃÖê ״ֻ֍ú¸ü ‡ÃÖ ´Öã§êü ¯Ö¸ü ³Ö»Öß ³ÖÖò×ŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×¾Ö´Ö¿ÖÔ
ú¸ü »Öë ׍ú †Ö¯Öêú ×»Ö‹ úÖî­Ö ÃÖÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö ˆ×“ÖŸÖ
†Öî¸ü ÃÖã¸ü×ÖŸÖ ÆüÖêÖÖ …



׍úÃÖß ³Öß ˆ´ÖÏ ´Öë t²Ö úÖê‡Ô ¾µÖ׌ŸÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö µÖÖ Öê»Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸üŸÖÖ Æîü ŸÖÖê
80

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ˆÃ֍úß ãú”û ´ÖÖÓÃÖ¯Öê׿ֵÖÖë ´Öë ¤ü¤Ôü ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖÖ ÆüÖê­ÖÖ Ã¾ÖÖ³ÖÖ׾֍ú
Æîü … ‹êÃÖß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë µÖפü †Ö¯Ö ÃÖ¯ŸÖÖÆü ´Öë êú¾Ö»Ö ŸÖß­Ö ²ÖÖ¸ü ú¸ü­ÖÖ ³Öß tÖ¸üß
¸üÖë ŸÖÖê ãú”û פü­ÖÖë ´Öë µÖÆü ¤ü¤üÔ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü…


“ÖÖÆêü tÖê ³Öß úÖ´Ö ú¸ëü, ²Öß“Ö-²Öß“Ö ´Öë ºþúú¸ü ×¾ÖÁÖÖ´Ö ú¸ü »Öë †Öî¸ü ãú”û
»ÖÓ²Öß-»ÖÓ²Öß ÖÆü¸üß ÃÖÖÑÃÖê †Ó¤ü¸ü »Öê tÖ‹Ñ †Öî¸ü ×±ú¸ü ²ÖÖÆü¸ü »Öê †Ö‹Ñ … ׍úÃÖß
³Öß ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö úÖê ²ÖÖê> ­Ö ÃÖ´Ö>ë, ˆÃÖê †Ö­ÖÓ¤ü êú ÃÖÖ£Ö ú¸ëü …



t²Ö †Ö¯Ö úÖê‡Ô ³Öß úÖµÖÔ, tîÃÖê -²Ö֐־ÖÖ­Öß ‡ŸµÖÖפü ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆëü ŸÖÖê ¯ÖÆü»Öê
¯ÖÓ¦üÆü ×´Ö­Ö™ü ŸÖú ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü Æü»êú œÍÓüÖ ÃÖê úÖ´Ö úÖê ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ëü †Öî¸ü ‡ÃÖß
¯ÖύúÖ¸ü t²Ö úÖ´Ö úÖê ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ú¸ü­Öê »ÖÖë ŸÖÖê ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ²ÖÓ¤ü ú¸ëü … ‹êÃÖÖ
ú¸ü­Öê ÃÖê †Ö¯Öêú ¿Ö¸ü߸ü êú ¸üŒŸÖ úÖ ¯ÖϾÖÖÆü ¬Öß´Öß Ö×ŸÖ ÃÖê ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ÆüÖê
tÖŸÖÖ Æîü A



ãú”û †ÑÖ›ÍüÖ‡Ô úß úÃÖ¸üŸÖë ¯ÖÏןÖפü­Ö ú¸ü­Öê ÃÖê †Ö¯Öêú tÖê›Íü þÖÃ£Ö †Öî¸ü
œüß»Öê ¸üÆüŸÖê Æïü … ‹êÃÖÖ ú¸ü­Öê ÃÖê tÖê›Íü ÖןֿÖᯙ ²Ö­Öê ¸üÆüŸÖê Æïü †Öî¸ü ¿Ö¸ü߸ü ³Öß
»Ö“Öß»ÖÖ ²Ö­ÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æî… µÖפü †Ö¯Ö ‹ú Æüß Ã£ÖÖ­Ö ¯Ö¸ü ‹ú ?kÓ™êü µÖÖ ˆÃÖÃÖê
†×¬Öú ÃÖ´ÖµÖ ŸÖú ²Öîšêü ¸üÆü tÖŸÖê Æïü ŸÖÖê †Ö¯ÖúÖê “ÖÖ×Æü‹ ׍ú ˆšüú¸ü
†ÖÃÖ-¯ÖÖÃÖ Æüß ãú”û ÃÖ´ÖµÖ ŸÖú ?kæ´Ö »Öë †Öî¸ü ‡ÃÖß nkSjku ãú”û †ÑÖ›ÍüÖ‡Ô
úß úÃÖ¸üŸÖë ú¸ü »Öê­ÖÖ ³Öß »ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ÆüÖêŸÖÖ Æîü …

81

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

82

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

lsok fuo`fÙk ;kstuk dk vH;kl
1. ­ÖÖ´Ö
2. ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö úß ŸÖÖ¸üߏÖ
3. †Ö¯Öêú ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Öë ‹¾ÖÓ Ã¾ÖµÖÓ úÖê ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×ŸÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ²Öß´ÖÖ¸üß úÖ
×¾Ö¾Ö¸üÖ
4. †Ö¯Ödh †Ó×ŸÖ´Ö ×“Ö׍úŸÃÖÖ tÖÓ“Ö úß ×¸ü¯ÖÖê™Ôü :
5. דÖ׍úŸÃÖÖ ¯Ö¸ü †Ö¯Öêú «üÖ¸üÖ ¾µÖµÖ fd, tÖ­Öê úß µÖÖêt­ÖÖü :
6. þֵÖÓ úÖê ¿ÖÖ¸üß׸üú ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖÆüß ¸üÖ­Öê úß †Ö¯Öúß µÖÖêt­ÖÖ :
7. †Ö¸ü‡Ô ‹ÃÖ‹“Ö /†­µÖ דÖ׍úŸÃÖÖ ¯ÖÖò×»Ö×ÃÖµÖÖë ¯Ö¸ü ×­Ö¾Öê¿Ö :
8. ×™ü¯¯ÖÖß / ÃÖã>Ö¾Ö :-

83

¯ÖÖ¡“Ö
lfquf'pr ;ktsuk rFkk vkRefuHkjZ vFk'ZkkL=
ÃÖãÖß tß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ‹ú ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü …
׍úÃÖß ³Öß †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ úß ¿Öãºþ†ÖŸÖ ú¸ü­Öê ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ ˆÃ֍êú ‡¤üüÔ - א֤üüÔ
ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë úÖê ÃÖ´Ö> »Öê­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æîü …
ׯ֔û»Öê †¬µÖÖµÖÖë ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ­Öê ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ ¬µÖÖ­Ö ¤êü­Öê µÖÖꐵÖ
ÃÖÖ´ÖÖ×tú ŸÖ£ÖÖ †­µÖ ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë úß “Ö“ÖÖÔ úß Ö‡Ô Æîü … ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú
¤üÖ×µÖŸ¾ÖÖë êú †×ŸÖ׸üŒŸÖü þÖÖãµÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖ êú ÁÖÖêŸÖÖêÓ úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖŸÖê Æãü‹
‹ú †“”ûß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß úß ú»¯Ö­ÖÖ ú¸ü­ÖÖ †“”êû ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ úÖ
†Ö¬ÖÖ¸ü ²Ö­Ö Ã֍úŸÖÖ Æîü … µÖÆü †¾Ö¿µÖ Æüß ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ׍úµÖÖ tÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú
†Ö¯Ö †¯Ö­ÖÖ ×¸ü™üÖµÖ›üÔ tß¾Ö­Ö ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸ü ´Öë, ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸ü ´Öë µÖÖ †¯Ö­Öê ÖÖÓ¾Ö ´Öë
ײ֟ÖÖ­ÖÖ “ÖÖÆëüÖê … ¾ÖÆüÖÓ êú ´ÖÖÆüÖî»Ö ´Öë †Ö¯Öúß ŒµÖÖ ³Öæ״֍úÖ ÆüÖêÖß ŸÖ£ÖÖ †Ö¯Öêú
«üÖ¸üÖ ‡Û“”ûŸÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú ×»Ö‹ †¯Öê×ÖŸÖ †ÖµÖ êú ÁÖÖêŸÖÖë úÖ ³Öß ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ
׍úµÖÖ tÖ­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêÖÖ … ‹êÃÖß µÖÖêt­ÖÖ†Öë úÖ ˆ§êü¿µÖ ¿ÖêÂÖ tß¾Ö­Ö úÖê
†Ö­Ö­¤ü ÃÖê ײ֟ÖÖ­ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü …

84

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

²Ö“ÖŸÖ úß µÖÖêt­ÖÖ
†Öt ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úÖê ‹ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ †¾ÖãÖÖ ´ÖÖ­ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü, tÖê
†­µÖ †¾ÖãÖÖ†Öë ÃÖê ú´Ö †Ö­ÖÓ¤ü´ÖµÖß †Öî¸ü ÃÖÖ£Öԍú ­ÖÆüßÓ ÆüÖêŸÖß … »ÖÖêÖ tß¾Ö­Ö
êú ˆ­Ö ÃÖ³Öß úÖµÖԍú»ÖÖ¯ÖÖë úÖê ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ¯Öæ¸üÖ ú¸ü­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸êӐÖê, tÖê
ú³Öß ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê £Öê, ¯Ö¸ÓüŸÖã ÃÖ´ÖµÖÖ³ÖÖ¾Ö êú úÖ¸üÖ ¯Öæ¸üÖ ­ÖÆüà ú¸ü Ã֍êú … µÖÆü
ÃÖ´ÖµÖÖ³ÖÖ¾Ö ˆ­Æëü ­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ êú ÃÖ´ÖµÖ £ÖÖ, ŒµÖÖë׍ú ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ
ˆ­ÖúÖ ÃÖÖ¸üÖ ÃÖ´ÖµÖ ¬Ö­Ö ú´ÖÖ­Öê †Öî¸ü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úß ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖÑ ¯Öæ¸üß ú¸ü­Öê ´Öë
Æüß »ÖÖ tÖŸÖÖ £ÖÖ …
»ÖÖ³ÖÖ ÃÖ³Öß ÃÖ¸üúÖ¸üß µÖÖ Öî¸ü-ÃÖ¸üúÖ¸üß ­ÖÖîú׸üµÖÖë ´Öë ¯Öë¿Ö­Ö µÖÖ ÖÏꓵÖã™üß
úÖ ¯ÖÏÖ¾Ö¬ÖÖ­Ö Æîü … ¯Ö¸ÓüŸÖã †¯Ö­Öê ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Öë »ÖÖê »ÖÖêÖ, tîÃÖê- ›kWŒ™ü¸ü, ¾Öúß»Ö
‡ŸµÖÖפü t²Ö þÖÖãµÖ µÖÖ ×úÃÖß †­µÖ úÖ¸üÖ ÃÖê †¾ÖúÖ¿Ö-ÖÏÆüÖ ú¸üŸÖê Æïü ŸÖÖê
ˆ­Æëü ׍úÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü úß ¯Öë¿Ö­Ö µÖÖ ÖÏꓵÖæ™üß ­ÖÆüà ×´Ö»ÖŸÖß … ‡­Ö »ÖÖêÖÖë êú ×»Ö‹
µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ êú ×»Ö‹ †¯Ö­Öß ‹ú †Ö٣֍ú
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ »Öë, ×tÃÖÃÖê ‡­Ödk 'ks"k tß¾Ö­Ö ÃÖãÖ ÃÖê ¾µÖŸÖßŸÖ ÆüÖê
Ã֍êú …
t²Ö ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖ­Ö êú ŸÖÆüŸÖ †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ‡Ô tÖ‹ ŸÖÖê ˆÃÖ
ÃÖ´ÖµÖ ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë ÃÖÓ³ÖÖ×¾ÖŸÖ †ÖúÛô֍ú ?k™ü­ÖÖ†Öë úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë †¾Ö¿µÖ
¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… µÖפü úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ¯ÖÆü»Öê Æüß ¯Ö¸ü»ÖÖêú ×ÃÖ¬ÖÖ¸ü
tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍êú †Ö×ÁÖŸÖÖë úÖ ŒµÖÖ ÆüÖêÖÖ ? µÖפü ׍úÃÖß ¤ã?kÔ™ü­ÖÖ µÖÖ †­µÖ
úÖ¸üÖ ÃÖê úÖê‡Ô †¯ÖÓÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍êú ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ ³Ö¸üÖ-¯ÖÖêÂÖÖ îúÃÖê
ÆüÖêÖÖ †Öî¸ü ˆÃ֍úÖ Ö“ÖÔ îúÃÖê “Ö»ÖêÖÖ ? ‡­Ö ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë ÃÖê ×­Ö²Ö™ü­Öê êú ×»Ö‹
tß¾Ö­Ö ²Öß´ÖÖ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¯ÖîÃÖÖ t´ÖÖ ú¸ü­ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

”ûÖê™üß ²Ö“ÖŸÖ µÖÖêt­ÖÖ†Öë úÖê ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü­Ö
´Ö¬µÖ´Ö ¾ÖÖáµÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë êú ×»Ö‹ ³Ö×¾Ö嵅 úß µÖÖêt­ÖÖ‹Ñ ²Ö­ÖÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ
”ûÖê™üß-”ûÖê™üß ²Ö“ÖŸÖÖë úÖê ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü­Ö ¤êü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŒµÖÖë׍ú ‹êÃÖß ²Ö“ÖŸÖÖë êú
85

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¸üÖ™Òüߵ֍éúŸÖ ²ÖïúÖë ŸÖ£ÖÖ ›üû֍ú?k¸üÖë ´Öë ÖÖŸÖÖ ÖÖê»Öú¸ü †“”ûß ¸üÖ׿Ö
t´ÖÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü… ²ÖÖ¤ü ´Öë ‹êÃÖê ¬Ö­Ö úÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖύúÖ¸ü ê ²Ö›Íêü
‹¾ÖÓ »Ö´²Öß †¾Ö×¬Ö êú TµÖÖ¤üÖ »ÖÖ³Ö¯ÖϤü ×­Ö¾Öê¿ÖÖë êú ×»Ö‹ ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…
”ûÖê™üß ²Ö“ÖŸÖ µÖÖêt­ÖÖ†Öë ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ Æü¸ü ÃÖ¤üÃµÖ †¯Ö­ÖÖ µÖÖêÖ¤üÖ­Ö ¤ê üÃ֍úŸÖÖ
Æîü… ×¾Ö¿ÖêÂÖ ºþ¯Ö ÃÖê ´Ö×Æü»ÖÖ†Öë êú ²Öß“Ö ‹êÃÖß ²Ö“ÖŸÖ µÖÖêt­ÖÖ‹Ñ ²ÖÆãüŸÖ Æüß
»ÖÖêúׯÖ쵅 ÆüÖêŸÖß ÆîüÓ… ‹êÃÖß µÖÖst­ÖÖ†Öë úß ×¾ÖßÖéŸÖ t֭֍úÖ¸üß ×­Öú™ü êú ›ü֍ú?k¸ü
‹¾ÖÓ ²ÖïúÖë ÃÖê ´Öã°ŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü…

¸üÖ™ÒüßµÖ ²Ö“ÖŸÖ µÖÖêt­ÖÖµÖë ‹ú ­Öt¸ü ´Öë
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

׍úÃÖÖ­Ö ×¾ÖúÖÃÖ ¯Ö¡Ö
›ü֍ú‘Ö¸ü ´ÖÖ×Ã֍ú †ÖµÖ µÖÖê•Ö­ÖÖ
5 ¾ÖÂÖßÔµÖ ›ü֍ú‘Ö¸ü †Ö¾ÖŸÖßÔ •Ö´ÖÖ ÖÖŸÖÖ
ÃÖÖ¾Ö×¬Ö •Ö´ÖÖ ÖÖŸÖÖ
›ü֍ú‘Ö¸ü ²ÖpŸÖ ²Öïú ÖÖŸÖÖ
¾Ö׸üšü ­Ö֐Ö׸üú ²ÖpŸÖ µÖÖê•Ö­ÖÖ - 2004
15 ¾ÖÂÖßÔµÖ - »ÖÖêú ³Ö×¾ÖÂµÖ ×­Ö×¬Ö ÖÖŸÖÖ
¸üÖ™ÒüßµÖ ²ÖpŸÖ ¯Ö¡Ö (†Öšü¾ÖÖÑ ×­ÖÖÔ´Ö)

ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ µÖÖêt­ÖÖ†Öë úß t֭֍úÖ¸üß †¯Ö­Öê ×t»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ †×¬ÖúÖ¸üß
úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü…
‡´¯Ö»ÖÖ‡t ¯Öê¿Ö­Ö Íúß´Ö- 1995
׸ü™üÖµÖ¸ü´ÖêÓ™ü úß µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ ´Ö¬µÖ´Ö ¾ÖÖáµÖ ­ÖÖîú¸üß ¯Öê¿ÖÖ »ÖÖêÖÖêÓ
úÖê êú­¦üßµÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü «üÖ¸üÖ ÖÖ¸Óü™üß¿Öã¤üÖ ‡´¯Ö»ÖÖ‡Ôt ¯Öë¿Ö­Ö µÖÖêt­ÖÖ úÖê
86

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖÖ´ÖÖ×tú ÃÖã¸üÖÖ Ãúß´Ö êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü †ŸµÖÓŸÖ Æüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Ã£ÖÖ­Ö ¤êü­ÖÖ
“ÖÖ×Æü‹… †¯Ö­Öß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´ÖêÓ™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ êú ŸÖÆüŸÖ †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖŸÖê ÃÖ´ÖµÖ
ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ÁÖêÖß êú ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë ‹¾ÖÓ †×¬ÖúÖ׸üµÖÖë êú ×»Ö‹ µÖÆü ¯Öë¿Ö­Ö µÖÖêt­ÖÖ
‹ú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ œüÖÓ“ÖÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü Ã֍úŸÖß Æîü … ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë úß †¯ÖêÖÖ ”ûÖê™êü
¿ÖÆü¸üÖë ‹¾ÖÓ ÖÖÓ¾Ö êú ÃÖÖ´ÖÖ×tú tß¾Ö­Ö ´Öë rks ‹êÃÖß µÖÖêt­Ök†Öë ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ¬Ö­Ö ¸üÖ׿Ö
´Öæ»Ö Ö“ÖêÔ úÖê ‹ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸üŸÖß Æîü, ×tÃÖ´Öë †²Ö ´Öæ»Ö
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë ÃÖê ˆ¯Ö¸ü êú Ö“ÖêÔ êú ×»Ö‹ ¾µÖÛŒŸÖ úÖê ÃÖÖê“Ö­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü …
¯ÖÏÖê×¾Ö›ëü™ü ±Óú›ü ÃÖÓãÖÖ, tÖê ׍ú ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü êú ÁÖ´Ö ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖ êú †Ö¬Öß­Ö
úÖµÖÔ ú¸üŸÖß Æîü, ­Öê †¯Ö­Öß ¯Öã¸üÖ­Öß “±îú´Ö»Öß ¯Öë¿Ö­Ö Íúß´Ö, 1971” êú ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ
œüÖÓ“Öê ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü ú¸üŸÖê Æãü‹ ­Ö¾ÖÓ²Ö¸ü 1995 ´Öë ­Ö‡Ô ‡´¯Ö»ÖÖ‡t ¯Öë¿Ö­Ö Íúß´Ö úÖê
»Ö֐Öæ ׍úµÖÖ… ‡ÃÖ µÖÖêt­ÖÖ êú ŸÖÆüŸÖ ¯ÖÏÖê×¾Ö›ëü™ü ±Óú›ü (ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ³Ö×¾ÖÂµÖ ×­Ö׬Ö
±Óú›ü) ´Öë µÖÖêÖ¤üÖ­Ö ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»Öê ú´ÖÔ“ÖÖ׸üµÖÖë úÖê ×´Ö»Ö­Öê ¾ÖÖ»Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ó
´Ö㏵֟Ö: ŸÖß­Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ ×»Ö‹ Æãü‹ Æïü tÖê ¯Öã¸üÖ­Öß µÖÖêt­ÖÖ ´Öë ­ÖÆüà £Öß …
d- ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß úß µÖפü úÖµÖԍúÖ»Ö ´Öë ׍úÃÖß úÖ¸üÖ ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖ‹, ŸÖÖê ˆÃ֍úß
×¾Ö¬Ö¾ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¤üÖê tß×¾ÖŸÖ ²Ö““ÖÖë, ×t­Ö úß ˆ´ÖÏ 25 ¾ÖÂÖÔ ÃÖê ú´Ö ÆüÖê, úÖê
¯Öë¿Ö­Ö ¤êü­Öê úÖ ¯ÖÏÖ¾Ö¬ÖÖ­Ö Æîü tÖê ׍ú ‹ú †“”ûß ´ÖÖ×Ã֍ú ¯Öë¿Ö­Ö ¸üÖ×¿Ö êú
ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖÆü ˆÃÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖê ×±ú¸ü ÃÖê ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖê­Öê ´Öë
‹ú ´Öt²ÖæŸÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü Ã֍úŸÖß Æîü …
[k- ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß êú ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê µÖÖ×­Ö 58 ¾ÖÂÖÔ úß †ÖµÖ㠍êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ
tß¾Ö­Ö¯ÖµÖÔ­ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ´Ö韵Ö㠍êú ²ÖÖ¤ü ×¾Ö¬Ö¾ÖÖ úÖê ³Öß ¯Öë¿Ö­Ö ¤êü­Öê úÖ ¯ÖÏÖ¾Ö¬Ök­Ö
Æîü … ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë µÖÆü ¸üÖ×¿Ö †ÖŸ´ÖÃÖ´´ÖÖ­Ö ÃÖ×ÆüŸÖ tß¾Ö­Ö ÖãtÖ¸ü­Öê ´Öë ‹ú
†“”ûÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü Ã֍úŸÖß Æîü…
x- µÖפü ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß †¯Ö­Öê úÖµÖÔ úÖ»Ö ´Öë ¤q?ÖÔ™ü­Ö֐ÖÏÃŸÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ³Öß
ˆÃ֍úß ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ úÖ ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¾Ö¬ÖÖ­Ö Æî…ü

87

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ‡ÃÖ Ãúß´Ö úß †­µÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó ³Öß Æïü ×t­ÖúÖê ÃÖÓׁ֯ŸÖ
ºþ¯Ö ´ÖêÓ ãú”û ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖ´Ö>Ö tÖ Ã֍úŸÖÖ Æî :1. ¯Öë¿Ö­Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ú´Ö ÃÖê ú´Ö ×ÃÖ±úÔ 10 ¾ÖÂÖÖëÔ ŸÖú µÖÖêt­ÖÖ úÖ
ÃÖ¤üÃµÖ ŸÖ£ÖÖ 48 ¾ÖÂÖÔ úß ˆ´ÖÏ úÖ ÆüÖê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ‡ÃÖ´Öë ¯Öë¿Ö­Ö £ÖÖê›Íêü ÃÖê ?k™êü
Æãü‹ ¤ü¸ü ÃÖê ×´Ö»ÖêÖß … µÖª×¯Ö 58 ¾ÖÂÖÖëÔ úß ˆ´ÖÏ ´Öë ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê ÃÖê ‡Ã֍úÖ
¯ÖæÖÔ »ÖÖ³Ö ×´Ö»Ö ¯ÖÖ‹ÖÖ tÖê ׍ú ¯Öã¸üÖ­Öß Ãúß´Ö ÃÖê ú‡Ô Öã­ÖÖ TµÖÖ¤üÖ Æîü …
2. µÖפü ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ­Öê ú´Ö ÃÖê ú´Ö ,d ´ÖÆßü­Öê ³Öß ¯Öë¿Ö­Ö µÖÖêt­ÖÖ ´Öë µÖÖêÖ¤üÖ­Ö
פüµÖÖ Æîü †Öî¸ü ׍úÃÖß úÖ¸üÖ ÃÖê ˆÃ֍úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ˆÃ֍úÖ
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯Öæ¸êü ¯Öë¿Ö­Ö úÖ Æüú¤üÖ¸ü ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü tÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü úß †ÖµÖã ´Öë
ˆÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ…
3. ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß úß ´Ö韵Ö㠍úß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ˆÃ֍úß ¯ÖŸ­Öß êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ˆÃ֍êú ¤üÖê
²Ö““ÖÖë êú ×»Ö‹ ³Öß 25 ¾ÖÂÖÖëÔ úß †ÖµÖã ÆüÖê­Öê ŸÖú ¯Öë¿Ö­Ö úÖ ¯ÖÏÖ¾Ö¬ÖÖ­Ö Æîü
×tÃÖÃÖê ˆ­Öêú ¯ÖœÍüÖ‡Ô ×»ÖÖÖ‡Ô ŸÖ£ÖÖ †­µÖ Ö“ÖÖí ´Öë ‹ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
ÃÖÆüµÖÖêÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü …
4. ‡­Öêú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ¯Öë¿Ö­Ö úÖ ãú”û ³ÖÖÖ †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ²Öê“ÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü ×tÃ֍úß úß´ÖŸÖ 100 Öã­ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê tÖŸÖß Æîü …
‡ÃÖ µÖÖêt­ÖÖ úß ¯ÖæÖÔ t֭֍úÖ¸üß ¤êü¿Ö êú ׍úÃÖß ³ÖÖÖ ´Öë ÛÃ£ÖŸÖ ×úÃÖß ³Öß
ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ³Ö×¾ÖÂµÖ ×­Ö×¬Ö úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ÃÖê ´Öã°ŸÖ ´Öë ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üêú »ÖÖ³Ö ˆšüÖµÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü …
¯ÖÏÖ‡¾Öê™ü ²ÖïúÖë «üÖ¸üÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯Öë¿Ö­Ö ¯»ÖÖ­Ö
‡­Öêú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ãú”û ¯ÖÏÖ‡¾Öê™ü ÃÖÓãÖÖ­ÖÖë êú ¯ÖÖÃÖ ³Öß ‹êÃÖê ¯Öë¿Ö­Ö ¯»ÖÖ­Ö
Æïü… ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ ‹“Ö0›üß0‹±ú0ÃÖß êú ¯Öë¿Ö­Ö ¯»ÖÖ­Ö ×¤ü‹ tÖ ¸üÆêü Æïü ×t­Æëü
‹“Ö0›üß0‹±ú0ÃÖß ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ׍úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ´Öæ»Öºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏßÖãŸÖ ׍úµÖÖ tÖ
¸üÆüÖ Æîü…
88

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

,p-Mh-,Q-lh- LVSaMMZ ykbQ bUL;ksjsUl dk isa'ku Iyku

Æü´Ö ÃÖ³Öß tÖ­ÖŸÖê Æïü ׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü ³Öß ú‡Ô ÃÖÖ¸üß ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖÑ
Æü´ÖÖ¸êü ˆ¯Ö¸ü ¸üÆüŸÖß Æîü tîÃÖê ׍ú ´Öê×›üú»Ö êú Ö“Öí, Æü´ÖÖ¸êü †¯Ö­Öê ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ
¯ÖÃÖ­¤ü ds dkeksa úÖê ú¸ü­Öê êú Ö“Öì †Öî¸ü ãú”û †¯Ö­Öê ?k¸ü úÖê “Ö»ÖÖ­Öê êú Ö“Öì…
t²Ö׍ú ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü †ÖµÖ úÖ úÖê‡Ô ÄÖÖêŸÖ ú´Ö ÆüÖê tÖ­Öê êú úÖ¸üÖ ˆü­Ö
ÃÖ³Öß dkeksa ´Öë פüŒúŸÖêÓ †ÖŸÖß Æïü †Öî¸ü Æü´Ö ÃÖ´ÖÖt úß, ×´Ö¡ÖÖë úß ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü
úß ¤üµÖÖ †Öî¸ü ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ¯Ö¸ü ×­Ö³ÖÔ¸ü ÆüÖê tÖŸÖê Æïü… Æü´Öë úÆüß ­Ö úÆüà †¯Ö­Öê
†ÖŸ´ÖÃÖ´´ÖÖ­Ö ÃÖê ÃÖ´Ö>ÖîŸÖÖ ú¸ü­ÖÖ ¯Ö›Írk üfdUrq Æü´Öë ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ †¯Ö­Öê Ö“Öì êú
×»Ö‹ †ÖµÖ úÖ ÃÖÖ¬Ö­Ö ×´Ö»Ö tÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü Æü´ÖÖ¸üÖ Ã¾ÖÖ׳ִÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü…
²ÖÖtÖ¸üü ´Öë ú‡Ô ŸÖ¸üÆü êú ¯Öë¿Ö­Ö ¯»ÖÖ­Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü tÖê ׍ú ²ÖÖê­ÖÃÖ †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ
¯ÖÖ×»Ö×ÃÖµÖÖÓ ŸÖ£ÖÖ µÖæ×­Ö™ü ػ֌› ¯»ÖÖ­Ö ³Öß Æïü… µÖæ×­Ö™ü ػ֌› ¯»ÖÖ­Ö ´Öë †Ö¯Öêú
×­Ö¾Öê¿Ö úÖ TµÖÖ¤üÖ ykHk ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü… ²ÖÖê­ÖÃÖ ÃÖê TµÖÖ¤üÖ ŸÖÖê ´Öã¦üÖñúß×ŸÖ ¤ü¸ü ÆüÖê
tÖŸÖß Æîü tÖê ׍ú ‹ú ?kÖ™êü úÖ ÃÖÖî¤üÖ Æîü…
‹“Ö0›üß0‹±ú0ÃÖß0 ¯Öë¿Ö­Ö ¯»ÖÖ­Ö ´Öë µÖפü úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸üŸÖÖ Æîü
†Öî¸ü ˆÃ֍úß ­µÖæ­ÖŸÖ´Ö ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö 10,000 ºþ¯ÖµÖÖ ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ Æîü, †Û¬ÖúŸÖ´Ö
׍úŸÖ­Öß ³Öß ¸üÖ×¿Ö úÖê t´ÖÖ ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ¾µÖÛŒŸÖ úß †ÖµÖ㠍ú´Ö ÃÖê
ú´Ö 10 ¾ÖÂÖÔ ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ †Öî¸ü 55 ¾ÖÂÖÔ êú ²ÖÖ¤ü ¾ÖÆü t²Ö “ÖÖÆêü ¯Öë¿Ö­Ö »Öê­ÖÖ
¿Öãºþ ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü…
mnkgj.k ds rkSj ij µÖפü úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ 25 ¾ÖÂÖÔ ŸÖú 10 ÆütÖ¸ü ºþ¯ÖµÖÖ
t´ÖÖ ú¸üŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö µÖפü ×ÃÖ±Ôú 20% úß ¾Öéרü ÆüÖê (tÖê ׍ú ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ 53%
êú »ÖÖ³ÖÖ Æî) ¾µÖÛŒŸÖ úß ±Óú›ü ¾ÖÖæ 25,00,000 ºþ¯ÖµÖê ÆüÖêŸÖß Æîü… ‡ÃÖ´Öë
ŸÖß­Ö ÃÖÖ»Ö êú ²ÖÖ¤ü ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úÖê ?k™üÖ­Öê ŸÖ£ÖÖ ²ÖœÍüÖ­Öê úß ³Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¸üÆüŸÖß Æîü…
¯Öë¿Ö­Ö ¿Öãºþ ÆüÖê­Öê êú 1 ÃÖÖ»Ö ¯ÖÆü»Öê ŸÖú µÖפü ÖÏÖÆüú “ÖÖÆêü ŸÖ²Ö †¯Ö­Öß ÃÖÖ¸üß
±Óú› ¾ÖÖæ úÖê ׭֍úÖ»Ö Ã֍úŸÖÖ Æîü †Öî¸ü t²Ö ¯Öë¿Ö­Ö ¿Öãºþ ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ o"kZ †ÖŸÖÖ
Æîü rks Hkh ÖÏÖÆüú “ÖÖÆêü ŸÖ²Ö ¾ÖÆü †¯Ö­Öß ±Óú›Íü úÖ 1/3 ³ÖÖÖ ×­ÖúÖ»Ö ú¸ü ²Ö֍úß
89

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯Ö¸ü ¯Öë¿Ö­Ö ¿Öãºþ ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü†Öî¸ü “ÖÖÆêü ŸÖÖê ¯Öæ¸üß ±Óú› ¾ÖÖæ ¯Ö¸ü ¯Öêa¿Ö­Ö ¿Öãºþ
ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü…
¯Öë¿Ö­Ö ¿Öãºþ ú¸üŸÖê ÃÖ´ÖµÖ Óú¯Ö­Öß ×­Ö´­Ö ׾֍ú»¯Ö ¤êüŸÖß Æîü :1. ÖÏÖÆüú úÖê µÖפü »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú ˆÃ֍úß ±Óú› ¾Ö껵Öæ ¯Ö¸ü úÖê‡Ô ¤æüÃÖ¸üß Óú¯Ö­Öß
ˆÃÖê ˆÃ֍êú ´Öæ»µÖ ¯Ö¸ü TµÖÖ¤üÖ ¯Öë¿Ö­Ö ¤êü ¸üÆüh Æîü ŸÖ²Ö ¾ÖÆü ˆÃÖ Óú¯Ö­Öß esa †¯Ö­Öê
±Óú› ™ÒüÖ­ÃÖ±ú¸ü ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü…
2. ˆÃÖê ˆÃ֍úß ™üÖê™ü»Ö ±Óú› ¾Ö껵Öæ µÖÖ ×ÃÖ±Ôú ˆÃ֍êú ²µÖÖt úks ¯Öë¿Ö­Ö êú ºþ¯Ö
´Öë »Öê Ã֍úŸÖÖ Æîü…
3. ÖÏÖÆüú †¯Ö­Öß ¯Öæ¸üß Øt¤üÖß ¯Öê¿Ö­Ö »Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü †¯Ö­Öß ±Óú›ü ¾ÖÖæ úÖê
†¯Ö­Öß ¯ÖŸ­Öß µÖÖ ×úÃÖß ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß úÖê ¤êü Ã֍úŸÖÖ Æîü…
4. ÖÏÖÆüú úÖê µÖÆü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ³Öß ¸üÆüŸÖß Æîü ׍ú ¾ÖÆü †¯Ö­Öß ¯Öæ¸üß Øt¤üÖß ¯Öë¿Ö­Ö
»Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öß ¯ÖŸ­Öß úks ¯Öæ¸üß »ÖÖ‡±ú ¯Öë¿Ö­Ö ¤êü­Öê êú ²ÖÖ¤ü
±úÖ‡­Ö»Ö ±Óú› ¾ÖÖæ †¯Ö­Öê ­ÖÖ×´Ö­Öß úÖê ¤êü Ã֍úŸÖÖ Æîü…
‹“Ö0›üß0‹±ú0ÃÖß0 úß ¯ÖÖ×»ÖÃÖß ´Öë
1. ÖÏÖÆüú úÖê N% ±Óú›ü úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×´Ö»ÖŸÖß Æîü…
2. ‡Ã֍úÖ ±Óú›ü ´Öî­Öêt´Öë™ü “ÖÖtÔ ú´Ö Æîü…
3. ‡Ã֍êú ‹ú ±Óú›ü ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ±Óú›ü ´Öë †Ö­Öê úß †ÃÖß×´ÖŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü…
4. ‡ÃÖ´Öë ¸êüµÖæ»Ö¸ü ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö êú †»ÖÖ¾ÖÖ ³Öß t´ÖÖ ú¸ü­Öê úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü
bR;kfnA
×­Ö¾Öê¿Ö
†¯Öê×ÖŸÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú ×»Ö‹ ²Ö“ÖŸÖ ú¸ü­ÖÖ ŸÖ£ÖÖ “ÖŸÖã¸üÖ‡Ô ÃÖê ×­Ö¾Öê¿Ö
ú¸ü­ÖÖ ²ÖÆãüŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú Æîü … ×­Ö¾Öê¿Ö ´Öæ»ÖŸÖ: ¤üÖê ŸÖ¸üÆü úÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü ×tÃÖÃÖê
90

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¯Öê×ÖŸÖ †ÖµÖ úß †Ö¿ÖÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍úê tÖê׏ִÖÖë ¯Ö¸ü ³Öß ­Öt¸ü
¸üÖß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü :×­Ö¾Öê¿Ö “Ö»Ö ‹¾ÖÓ †“Ö»Ö ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ´Öë ãÖÖ‡Ô µÖÖ †Ã£ÖÖ‡Ô ºþ¯Ö ÃÖê ׍úµÖÖ tÖ
Ã֍úŸÖÖ Æîü …
³Öæ×´Ö Ö¸üߤ ü´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö
³ÖÖ¸üŸÖ ´ÖÓêÓ ³Öæ×´Ö úß Ö¸üߤü ײ֍Îúß úÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ׸üµÖ»Ö ‡Ã™êü™ü úÖ¸üÖê²ÖÖ¸ü êú
­ÖÖ´Ö ÃÖê ³Öß tÖ­ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ÃÖ´ÖµÖ ´Öë ‡ÃÖ´Öë 32 ÃÖê 35 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ŸÖú
úß ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ ¾Öéרü ¤êüÖß tÖ ¸üÆüß Æîü … ÖÖÓ¾Ö êú »ÖÖêÖÖë úÖ ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ¯Ö»ÖÖµÖ­Ö ÆüÖ»Ö
êú פü­ÖÖë ´Öë úÖ±úß ŸÖêtß ÃÖê ²ÖœÍüÖ Æîü … ‡ÃÖ ¾ÖtÆü ÃÖê ¿ÖÆü¸üÖë ´Öêë ׸üÆüÖµÖÃÖß ´ÖúÖ­Ö
‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö êú ´Öæ»µÖ ´Öë ²ÖêŸÖÆüÖ¿ÖÖ ¾Öéרü Æãü‡Ô Æîü … »ÖÖêÖÖë úß ¯Ö¸ü“ÖêØtÖ ¯ÖÖ¾Ö¸ üµÖÖ×­Ö
Ö¸üߤü­Öê úß Ö´ÖŸÖÖ ²ÖœÍü­Öê, ²Ö““ÖÖë úß †“”ûß ×¿ÖÖÖ, †“”ûß Ã¾ÖÖãµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ
‡ŸµÖÖפü êú ×»Ö‹ úòÖÖë ÃÖê ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖêÓ ŸÖ£ÖÖ ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ÃÖê ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë úß
ŸÖ¸ü±ú ¯Ö»ÖÖµÖ­Ö ´Öë úÖ±úß ¾Öéרü ¤ütÔ úß Ö‡Ô Æîüê … ‹êÃÖê ´Öë ”ûÖê™êü ¿ÖÆü¸üÖë ÃÖê »Öêú¸ü
²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë ŸÖú †Ö¾ÖÖÃÖßµÖ ³Öæ×´Ö ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­ÖÖ ‹ú ÃÖãÖ¤ü ×­Ö¾Öê¿Ö ´ÖÖ­ÖÖ
tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü tÖê ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö›Íü­Öê ¯Ö¸ü †Ö­Ö­Ö - ±úÖ­Ö­Ö ´Öë »ÖÖÖŸÖ ÃÖê ú‡Ô Öã­ÖÖ
†×¬Öú ´Öæ»µÖ ¯Ö¸ü ײ֍ú tÖŸÖÖ Æîü …
¿ÖêµÖ¸ü úß ŸÖtÔ ¯Ö¸ü †Ö³ÖæÂÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖê­Öêê ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö
†Ötú»Ö ¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖtÖ¸ü úß ŸÖ¸üÆü Æüß Ã¾ÖÖÔ †Ö³ÖæÂ֝ÖÖë ´Öë ³Öß šüߍú ˆÃÖß
¯ÖύúÖ¸ü ÃÖê ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ×tÃÖ´Öë þ֝ÖÔ †Ö³ÖæÂ֝ÖÖêÓ úÖê †¯Ö­Öê ?k¸ü
¸üÖ­Öê úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ­ÖÆüà Æîü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ›üß.´Öî™ü ‹úÖˆ™ü êú t׸ü‹ ‹êÃÖê
×­Ö¾Öê¿Ö úÖê ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‡Ã֍úß Ö¸üߤü ײ֍Îúß ³Öß ¿ÖêµÖ¸ü
²ÖÖtÖ¸ü úß ŸÖ¸üÆü ú´¯µÖã™ü¸ü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê úÆüà ³Öß ²Öîšêü-²Öîšêü úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü A
×­Ö¾Öê¿Ö ú­ÃÖ»Ö™ïü™ (ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸ü)ü úß ³Öæ״֍úÖ
¯ÖÆü»Öê »ÖÖêÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ú­ÃÖ»™ïü™ü µÖÖ ‹›ü¾ÖÖ‡Ôt¸ü µÖÖ ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸ü êú ²ÖÖ¸êü ´ÖÓê
91

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

²ÖÆãüŸÖ ú´Ö t֭֍úÖ¸üß ¸üÖŸÖê £Öê… ‡ÃÖ úÖ¸üÖ †¯Ö­Öê /ku úÖ ˆ×“ÖŸÖ tÖÆü ¯Ö¸ü
×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­Öê ´Öë úÖ±úß úךü­ÖÖ‡Ô úÖ ÃÖÖ´Ö­ÖÖ ú¸ü­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ £ÖÖ … ÃÖÓ“ÖÖ¸ü
´ÖÖ¬µÖ´ÖÖêÓ ‹¾ÖÓ ÃÖæ“Ö­ÖÖ êú †³ÖÖ¾Ö ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †×¬Öú t֭֍úÖ¸üß
Ãֲ֍úÖêú ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖß £Öß … ׍ú­ŸÖã †Öt ÃÖæ“Ö­ÖÖ ŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÖtÖ¸ü ´Öë
×¾Ö¿ÖêÂÖKÖë úß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ­Öê ˆÃÖ úÖ´Ö úÖê †ÖÃÖÖ­Ö ú¸ü פüµÖÖ Æîü … †²Ö “Ö»Ö
‹¾ÖÓ †“Ö»Ö ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ´Öë ‡­Ö ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸üÖë úß ¸üÖµÖ ÃÖê ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸­ÖÖ †¯ÖêÖ֍éúŸÖ
ú´Ö tÖê×Ö´Ö úÖ ×ú­ŸÖã »ÖÖ³Ö ¤üֵ֍ú ׾֍ú»¯Ö ÆüÖêŸÖÖ Æî … ,sls fuos'kksa ls ãú”û
Æü¤ü ŸÖú šüߍú šü֍ú †ÖµÖ ÆüÖêŸÖß ¸üÆüŸÖß Æîü … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ Æü´Ö ²ÖtÖt
S ׯ֙ü»Ö µÖÖ ×¸ü»ÖÖµÖÓÃÖ euh tîÃÖß ÃÖÓãÖÖ†Öë úÖê »Öê Ã֍úŸÖê Æïü ×t­Ö´Öë úÖ±úß
†­Öã³Ö¾Öß ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ׿Ö×ÖŸÖ ‡­Ö¾ÖêÙü´Öë™ü ‹›ü¾ÖÖ‡t¸ü ÆüÖêŸÖê Æïü… µÖê »ÖÖêÖ ‹ú
´ÖÖ´Öæ»Öß ÃÖß ¸üú´Ö úß ±úßÃÖ »Öêú¸ü ×­Ö¾Öê¿Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ˆ×“ÖŸÖ ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖê Æïü
ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖtÖ¸ü êú ºþ>Ö­Ö úÖê ³Öß ×¤üÖÖŸÖs Æïü… ‹êÃÖê ÃÖ»ÖÖÆü ÃÖê Æü´ÖÖ¸üß t֭֍úÖ¸üß ´ÖÓs
¾Öéרü, ú´Ö tÖê׏ִÖ, †×¬Öú »ÖÖ³Ö ŸÖ£ÖÖ†ÖŸ´Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…

ctkt dSfiVy
²Ötkt îúׯ֙ü»Ö êú ¯ÖÖÃÖ ×¾Ö×¢ÖµÖ µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê ¾ÖÖ»Öê ãú”û µÖÖꐵ֟ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ
†×¬ÖúÖ¸üß ÆüÖêŸÖê Æïü ×t­Æëü ‡üÃÖ Öê¡Ö ´Öë ×¾Ö¿ÖêÂÖKŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü rFkk ×­Ö¾Öê¿Ö ÃÖs
ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖÖ¸êü ˆŸÖÖ¸ü “ÖœÍüÖ¾Ö ¯Ö¸ü ‡­Öúß ¯Öî­Öß ­Öt¸ü ÆüÖêŸÖß Æîü… µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖK ‹ú
†“”ûß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü µÖÖst­ÖÖ ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ü­Öê êú Îú´Ö ´Öë †Ö¯Öúß ¯ÖætÑ ß, †Ö¯Öúß
×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë ŸÖ£ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖú¸ü ˆÃ֍êú †­Öãºþ¯Ö
×­Ö¾Öê¿Ö êú “Öã­ÖÖ¾Ö úß ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖê Æïü ×tÃÖÃÖê †×¬Öú »ÖÖ³Ö ³Öß ÆüÖê ŸÖ£ÖÖ
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ˆ×“ÖŸÖ /k­Ö ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê Ã֍êúA ²Ötkt îúׯ֙ü»Ö
êú ×¾Ö¿ÖêÂÖK †Ö¯Öêú /k­Ö úÖê ‹ú tÖÆü ×­Ö¾Öê¿Ö ­Ö ú¸üêú †ŸµÖÖ¬Öã׭֍ú ¯Ö¨üןÖ
ÃÖê ׳֮Ö-×³Ö®Ö ¯ÖύúÖ¸ü êú »ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ׍ú­ŸÖã †¯ÖêÖ֍éúŸÖ ú´Ö tÖê׏ִ־ÖÖ»Öh
µÖÖêt­ÖÖ†Öë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸üÖŸÖê Æïü… µÖÆüß ­ÖÆüà, ²ÖÛ»ú ²ÖÖtÖ¸ü êú ˆŸÖÖ¸ü-“ÖœÍüÖ¾Ö
úß ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú t֭֍úÖ¸üß ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ¯ÖîÃÖê úÖê ‹ú ×­Ö¾Öê¿Ö µÖÖêt­ÖÖ
ÃÖê ׭֍úÖ»Ö ú¸ü ¤æüÃÖ¸êü ´Öë ›üÖ»Ö­Öê úß ÃÖ»ÖÖÆü ³Öß ¤êüŸÖê Æïü ×tÃÖÃÖê †×¬ÖúÖ׬֍ú
92

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

»ÖÖ³Ö ú´ÖÖµÖÖ tÖ Ã֍êú… ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ÁÖß ¸üÖ´Ö ãú´ÖÖ¸ü úß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü
¯»ÖÖØ­ÖÖ úÖê ­Öß“Öê פüµÖÖ tÖ ¸üÆüÖ Æîü

93

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖß­ÖßµÖ¸ü ÃÖß™üß•Ö­Ö Ãúß´Ö, ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü êú ²ÖÖÑ›ksa, ¯ÖÖêÙü †Ö×±úÃÖ úß
µÖÖê•Ö­ÖÖ‹Ñ, ‡ÛŒ¾Öß™üß ŸÖ£ÖÖ ²Öî»ÖëÛü ´µÖqpã†»Ö ±Óú›üÖêÓ ‡ŸµÖÖ×n´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö †P”ûÖ
úÆüÖ •ÖÖ‹ÖÖ…
ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ˆnüÖÆü¸üÖ ´Öë (1) ´Öã¦üÖñúß×ŸÖ úß nü¸ü 5% (2) ‡ÛŒ¾Ö™üß ÃÖê †ÖµÖ 15% ¾ÖÖÙÂ֍ú ŸÖ£ÖÖ (3) ›êü²™ü ÃÖê †ÖµÖ - 7% ¾ÖÖÙÂ֍ú úß nü¸ü ÃÖê •ÖÖê›ÍüÖ
ÖµÖÖ Æîü…
‡ÃÖ úÖµÖÔ êú ×»Ö‹ ²ÖÆãüŸÖ Æüß ´ÖÖ´Öæ»Öß ÃÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖ׵֍ú ¿Ö㻍ú nêü­ÖÖ ×úÃÖß
êú ×»Ö‹ ³Öß ²ÖÆãüŸÖ †ÖÃÖÖ­Ö ÆüÖêÖÖ †Ö•Öú»Ö ²ÖÆãüŸÖ ÃÖß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öëú
ú´ÖÔpÖ׸üµÖÖë êú ˆ×pŸÖ ×­Ö¾Öê¿Ö úÖê ¯ÖÏÁÖµÖ nêü­Öê, ˆ­ÖúÖ ³Ö×¾Ö嵅 ÃÖã¸ü×ÖŸÖ ú¸ü­Öê
‹¾ÖÓ ˆ­Æëü ŸÖ­ÖÖ¾Ö ´ÖãŒŸÖ ¸üÖ­Öê êú ×»Ö‹ úÖ¸ü¯ÖÖê¸êü™ü •ÖÖŸÖ ´ÖêÓ ²Ö•ÖÖ•Ö îúׯ֙ü»Ö
•ÖîÃÖß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë úß ÃÖê¾ÖÖµÖaê »Öß •ÖÖŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ ×­Ö¾Öê¿Ö êú ×»Ö‹ µÖÖê•Ö­ÖÖ†Öë úÖê
×pÛ­ÆüŸÖ ׍úµÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…

94

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖtÖ¸ü
ÆüÖ»Ö êú ãú”û ¾ÖÂÖÖëÔ ´Öë ¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖtÖ¸ü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê úÖ±úß ×­Ö¾Öê¿Ö ÆüÖê­Öê
»ÖÖÖ Æîü ×t­Ö´Öë ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë úß ³Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ˆ¯ÖÛãÖ×ŸÖ ¤tÔ Æîü …
¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖtÖ¸ü ´Öë µÖÖë ŸÖÖê †¯Ö­Öê ›üß. ´Öî™ü. ‹úÖˆ™ü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¯ÖÏŸµÖÖ ºþ¯Ö ÃÖê
³Öß ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖ㠍ú´Ö t֭֍úÖ¸üß ¸üÖ­Öê ¾ÖÖ»Öê ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë }kjk ‹êÃÖê ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸üÖë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ²ÖÖtÖ¸ü ´ÖëêÓ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †­µÖ
׾֍ú»¯ÖÖë ´Öë ³Öß ×­Ö¾Öê¿Ö úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ×tÃÖ´Öë ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ
†ÖµÖ úß ÖÖ¸Óü™üß ¸üÆüŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖtÖ¸ü êú ²ÖœÍü­Öê ¯Ö¸ü †×¬Öú †ÖµÖ ³Öß ÆüÖê
Ã֍úŸÖß Æîü … †ŸÖ: ‹êÃÖê ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë êú ×»Ö‹ ‡­¾ÖêÙü´Öï™ü ÃÖ»ÖÖÆüúÖ¸ü êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü
ú‡Ô ×¾ÖÀ¾ÖÃÖußµÖ Óú¯Ö×­ÖµÖÖÓ úÖµÖÔ ú¸ü ¸üÆüß Æïü ×t­Ö´Öë ÃÖê ãú”û êú ‡U¾ÖêÙ´Ösa™ü
¯»ÖÖ­Ö Æü´Ö­Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üêú ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ×»Ö‹ ÃÖӻ֐­Ö ׍úµÖÖ Æîü …
ÃÖ²ÖÃÖê †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú †Ö¯Ö †¯Ö­Öß ‡“”ûÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ×»Ö‹
†¯Ö­Öß ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖµÖ úÖ ×­Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ú¸ëü ×tÃ֍úÖ †Ö¬ÖÖ¸ü †Ö¯Öúß
¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë, ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖêÓ ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖãµÖ úÖê ¬µÖÖ­Ö ´Öë ¸üÖ ú¸ü
׍úµÖÖ ÖµÖÖ ÆüÖê… µÖÆü ÃÖÆüß Æîü ׍ú ãú”û ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖÑ ŸÖÖê †Ö¯Öêú ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ´Öë
¸üÆüŸÖß Æïü ŸÖ£ÖÖ ãú”û †Ö¯Öêú ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü… ׍ú­ŸÖã †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ úÖê
ÃÖã¥üœÍü ²Ö­Ö֍ú¸ü ‹ú †“”ûÖ ×­ÖµÖÓ¡ÖÖ úÖµÖ´Ö ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ŒµÖÖë׍ú /ku
´Ö­Öã嵅 úß ÃÖÖ¸üß ×ÎúµÖÖ†Öë úß t­Ö­Öß Æîü ŸÖ£ÖÖ ´Ö­Öã嵅 úß ÃÖÖ¸üß ×ÎúµÖÖ‹Ñ /ku úê
‡¤üüÔ-א֤üüÔ ?kã´ÖŸÖß Æïü …
ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß êú ×¾Ö?k™ü­Ö ŸÖ£ÖÖ ”ûÖê™êü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ¯ÖϝÖÖ»Öß êú ˆ¤üµÖ
­Öêê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ úÖê †Ö٣֍ú ¥üÛ™ü ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ Æüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ²Ö­ÖÖ ×¤üµÖÖ
Æîü… ²ÖïúÖë êú ?k™üŸÖê Æãü‹ ²µÖÖt ¤ü¸ü †²Ö ¾µÖÛŒŸÖ úÖê †¯Ö­Öê ׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú
†Ö٣֍ú ¯ÖÆü»Öæ ¯Ö¸ü Ö´³Ö߸üŸÖÖ ÃÖê ÃÖÖê“Ö­Öê ¯Ö¸ü ´Öt²Öæ¸ü ú¸ü ¸üÆêü Æïü …
†Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ†Öë ŸÖ£ÖÖ ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖµÖ êú ²Öß“Ö ´Öë ÃÖÓŸÖã»Ö­Ö ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­ÖÖ
ÃÖ´ÖµÖ úß ´ÖÖÓÖ Æîü … ‹ú ¯Öã¸üÖ­Öß úÆüÖ¾ÖŸÖ Æîü ׍ú †¯Ö­Öê ÃÖÖ¸êü †›üÖë úÖê ‹ú
£Öî»Öê ´Öë ­Ö ¸üÖë … µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü µÖÆü úÆüÖ¾ÖŸÖ ²ÖÆãüŸÖ Æüß ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖÏŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ
95

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¬Ö߸êü-¬Ö߸êü t´ÖÖ úß Ö‡Ô ¸üÖ×¿Ö úÖê ׍úÃÖß ‹ú µÖÖêt­ÖÖ ´Öë Ö“ÖÔ ú¸ü­ÖÖ úÖ±úß
tÖê×Ö´Ö ³Ö¸üÖ ú¤ü´Ö ÆüÖêÖÖ …
×­Ö¾Öê¿Ö úÖ ‹ú ²ÖêÆüŸÖ¸ü ׾֍ú»¯Ö - ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü
†“”ûÖ ×­Ö¾Öê¿Ö Æü´Ö ˆÃÖê úÆü Ã֍úŸÖê Æïü ×tÃÖ´Öë ­µÖæ­ÖŸÖ´Ö tÖê×Ö´Ö ¯Ö¸ü
†×¬ÖúŸÖ´Ö »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê … ‡ÃÖ ¤ü`Û™üúÖêÖ ÃÖê Æü´Ö “Öã­ÖÖ¾Ö ú¸ëü ŸÖÖê ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ´Öë
²ÖÖtÖ¸ü ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ×­Ö¾Öê¿Ö êú ׾֍ú»¯ÖÖë ´Öë ÃÖê ÃÖ²ÖÃÖê †“”ûÖ ×¾Öú»¯Ö Æîü
´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü … ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ­µÖã­ÖŸÖ´Ö tÖê×Ö´Ö ¯Ö¸ü †×¬ÖúŸÖ´Ö »ÖÖ³Ö úß
¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ ¯Ö¸ü Ö¸üÖ ˆŸÖ¸üŸÖÖ Æîü …
´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ŒµÖÖ Æîüû? ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë êú ‹ú ÃÖ´ÖæÆü ÃÖê
¬Ö­Ö ‹ú¡Ö ú¸ü ²Ö›Íüß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö úÖ ‹ú ÃÖ¸ü»Ö ´ÖÖ¬µÖ´Ö Æîü … ¿ÖêµÖÃÖÔ
êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ³Öß ²Ö›Íüß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ‡ÃÖê Æü´Ö Óú¯Ö×­ÖµÖÖë
´Öë ¯ÖÏŸµÖÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ´ÖÖ­Ö Ã֍úŸÖê Æïü … ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü êú †ÓŸÖÖÔŸÖ Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë «üÖ¸üÖ ÃÖ߬Öê ×­Ö¾Öê¿Ö ­Ö ú¸ü †¯ÖÏŸµÖÖ ºþ¯Ö ÃÖê ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü
†£ÖÖÔŸÖ ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü Óú¯Ö­Öß «üÖ¸üÖ ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ‹ú ¾µÖÛŒŸÖ ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë êú
ÃÖ´ÖæÆü êú ×»Ö‹ ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸üŸÖÖ Æîü …
Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ÃÖ߬Öê ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­ÖÖ ú‡Ô ¤é×™üµÖÖë ÃÖê úךü­Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü …
Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ¿ÖêµÖ¸üÖë êú ´Öæ»µÖ úÖ±úß TµÖÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖê Æïü, †ŸÖ‹¾Ö ׍úÃÖß ‹ú
¾µÖÛŒŸÖ êú ×»Ö‹ ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ÃÖӏµÖÖ esa ¿ÖêµÖ¸üÖë úß Ö¸üߤü ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖŸÖß Æîü …
ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë úß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ׵֍ú ÃÖ´Ö> ÃÖß×´ÖŸÖ
ÆüÖêŸÖß Æîü †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖ­µÖŸÖ: ¾Öê ÃÖã­Öß-ÃÖã­ÖÖ‡Ô ²ÖÖŸÖÖë úÖê †Ö¬ÖÖ¸ü ²Ö­Ö֍ú¸ü ×­Ö¾Öê¿Ö
ú¸ü ¤êüŸÖê Æïü, tÖê׍ú tÖê×Ö´Ö ³Ö¸üÖ ×­ÖÖÔµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü … Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ¿ÖêµÖ¸ü êú ´Ö滵Ö
†×¬Öú ÆüÖê­Öê ÃÖê ‹ú ¾µÖÛŒŸÖ ú‡Ô Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ¿ÖêµÖ¸ü Ö¸üߤü­Öê úß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë
­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ †Öî¸ü ‹ú Óú¯Ö­Öß êú ¿ÖêµÖ¸ü Ö¸üߤü­Öê ÃÖê tÖê×Ö´Ö úÖ±úß ²ÖœÍü tÖŸÖÖ Æîü
ŒµÖÖë׍ú †Ö¸ü ˆÃÖ ‹ú Óú¯Ö­Öß úß ÛãÖ×ŸÖ Ö¸üÖ²Ö Æãü‡Ô ŸÖÖê ‹ú ×­Ö¾Öê¿Öú úÖ
ÃÖÖ¸üÖ ¯ÖîÃÖÖ ›æÍü²Ö Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‡­Ö úךü­ÖÖ‡ÔµÖÖë úÖê ¤êüÖŸÖê Æãü‹ ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë
×­Ö¾Öê¿Ö TµÖÖ¤üÖ ÃÖã¸ü×ÖŸÖ †Öî¸ü ±úÖµÖ¤êü´ÖÓ¤ü ŸÖ£ÖÖ úךü­ÖÖ‡Ô ¸ü×ÆüŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…
96

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úÃÖß Óú¯Ö­Öß ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö úÖ †¯ÖÏŸµÖÖ ŸÖ¸üߍúÖ
Æîü ×tÃ֍êú †ÓŸÖÖÔŸÖ ú‡Ô ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë úß ×­Ö¾Öê¿Ö ¸üÖ×¿Ö úÖê ‹ú ײ֓ÖÖî×»ÖµÖê, ×tÃÖê
´Öî­Öt´Öë™ü Óú¯Ö­Öß úÆüŸÖê Æïü, êú ¯ÖÖÃÖ t´ÖÖ ×úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ˆÃÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ×¿Ö ÃÖê
¿ÖêµÖ¸ü ´Öë ´Öî­Öêt´Öë™ü Óú¯Ö­Öß êú ¯ÖÏןÖ×­Ö×¬Ö «üÖ¸üÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë úß †Öê¸ü ÃÖê ¿ÖêµÖ¸üÖë úß Ö¸üߤü ±ú¸üÖêŸÖ ˆÃÖß ´Öî­Öêt´Öë™ü Óú¯Ö­Öß êú
¯ÖÏןÖ×­Ö×¬Ö «üÖ¸üÖ úß tÖŸÖß Æîü … ‹êÃÖß ´Öï­Öêt´Öë™ü Óú¯Ö­Öß †¯Ö­Öê ¯ÖÖÃÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ
×¾Ö¿»ÖêÂ֍ú ¸üÖŸÖß Æîü tÖê ׍ú †­ÖãÃÖÓ¬ÖÖ­Ö ú¸ü †“”ûß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö
ú¸üÖŸÖê Æïü ×tÃÖÃÖê †×¬Öú ÃÖê †×¬Öú ¯ÖÏןֱú»Ö ×´Ö»Ö­Öê úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü
ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ‹ŒÃÖ¯Ö™Ôü ÆüÖê­Öê êú úÖ¸üÖ tÖê×Ö´Ö úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ³Öß ú´Ö ÆüÖêŸÖß
Æîü … ´Öî­Öêt´Öë™ü Óú¯Ö­Öß ‡ÃÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖK ÃÖê¾ÖÖ êú ×»Ö‹ ‹ú ´ÖÖ´Öæ»Öß ÃÖß ¸üÖ׿Ö
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë ÃÖê »ÖêŸÖß Æîü … ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ‹ú †“”êû
׾֍ú»¯Ö êú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖÖ´Ö­Öê †ÖŸÖÖ Æîü …
´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë †ŸµÖÓŸÖ ú´Ö ¸üÖ×¿Ö ÃÖê ³Öß ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­ÖÖ ”ûÖê™êü
×­Ö¾Öê¿ÖúÖë êú ×»Ö‹ ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ … ¯Ö¸ÓüŸÖã ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê
”ûÖê™êü ÃÖê ”ûÖê™üÖ ×­Ö¾Öê¿Öú ³Öß ²Ö›Íüß Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö vo'; ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü …
׍úÃÖß ³Öß †­µÖ ¯ÖύúÖ¸ü êú ×­Ö¾Öê¿Ö úß ŸÖã»Ö­ÖÖ ´Öë ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë
×­Ö¾Öê×¿ÖŸÖ ¯ÖîÃÖê úß ŸÖã¸ÓüŸÖ ¾ÖÖ¯ÖÃÖß úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü … †­µÖ ¯ÖύúÖ¸üü êú ×­Ö¾Öê¿Ö
tîÃÖê ³Öææ×´Ö, ´ÖúÖ­Ö, ÃÖÖê­ÖÖ, ‹­Ö‹ÃÖÃÖß, ×±úŒÃÖ-×›ü¯ÖÖ×W t™ü †Öפü ‡ŸÖ­Öß
ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ ­ÖÆüà ¸üÖŸÖê … ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ´Öë ׍ú‹ ×­Ö¾Öê¿Ö úß ¸üÖ×¿Ö †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ
¯Ö›Íü­Öê ¯Ö¸ü ‹ú פü­Ö ÃÖê ÃÖÖŸÖ ×¤ü­ÖÖë êú †Ó¤ü¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü …
1. ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü êú †ÓŸÖÖÔŸÖ ‡ÛŒ¾Ö™üß ¿ÖêµÖ¸üÖë ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü ,
‡ÃÖ´Öë tÖê×Ö´Ö ÃÖ²ÖÃÖê TµÖÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖß Æîü …
2. ›êü™ü (ŠúÖ) ±úÓ›ü- ‡ÃÖ´Öë ×­Ö¾Ö¿êÖ ŠúÖ ¯Ö¡ÖÖë ´Öë ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æüî ŸÖ£ÖÖ tÖ×êÖ´Ö
ÃÖ²ÖÃÖê ú´Ö ÆüÖŸêÖÖ Æüî…
3. ²Öî»Öê­ÃÖ ±Óú›ü - ‡ÃÖ ±Óú›ü ´Öë ‡ÛŒ¾Ö×™ü ‹¾ÖÓ ›êü²™ü úÖ ²Ö¸üÖ²Ö¸ü †­Öã¯ÖÖŸÖ ´Öë
97

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×´ÖÁÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ tÖê×Ö´Ö úß ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¸üÆüŸÖß Æîü …
4. ™îüŒÃÖ ÃÖêØ¾ÖÖ ±Óú›ü - ‡ÃÖ ±Óú›ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­Öê ¯Ö¸ü ŸÖß­Ö ¾ÖÂÖÖêÔ ŸÖú
×­Ö¾Öê×¿ÖŸÖ ¸üÖ×¿Ö ×­ÖúÖ»Öß ­ÖÆüà tÖ Ã֍úŸÖß Æîü… ‡ÃÖ ±Óú›ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü­Öê
¯Ö¸ü ‹ú »ÖÖÖ ºþ¯Ö‹ úß ÃÖß´ÖÖ ŸÖú †ÖµÖú¸ü ´Öë ”æû™ü ¯ÖϤüÖ­Ö úß tÖŸÖß
Æîü …
‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü †Öt êú ¤üÖî¸ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿ÖúÖë úÖê “ÖÖ×Æü‹ ׍ú ±Óú›ü úß ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ
t֭֍úÖ¸üß »Öêú¸ü †¯Ö­Öß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ, ˆ¯ÖµÖÖêÖ ŸÖ£ÖÖ tÖê×Ö´Ö ¾ÖÆü­Ö Ö´ÖŸÖÖ
êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ±Óú›ü úÖ “ÖµÖ­Ö ú¸ëü †Öî¸ü ”ûÖê™üß ¸üÖ×¿Ö ÃÖê ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ü
†×¬ÖúŸÖ´Ö »ÖÖ³Ö ÃÖét­Ö ú¸ü­Öê úß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ ŸÖ»ÖÖ¿Öë …
†Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü­Öê úß †¾Ö׬Ö
ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖ²Ö êú tß¾Ö­Ö ´Öë †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ‹Ñ ÖןֿÖᯙ Æïü…
­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü­Öê êú ãú”û ¾ÖÂÖÖëÔ ´Öë ´ÖúÖ­Ö, ÖÖ›Íüß †Öî¸ü ?k¸ÖéÆüãÖß úß †Ö¾Ö¿µÖú ÃÖִ֐ÖÏß tã™üÖ­Öê ´Öë †Ö´Ö¤ü­Öß úÖ †×¬ÖúÖÓ¿Ö ³ÖÖÖ Ö“ÖÔ
ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü …
‡Ã֍êú ²ÖÖ¤ ü¾ÖÖ»Öê ¾ÖÂÖÖêÔÓ ´Öë ´ÖãµÖ ºþ¯Ö ÃÖê ²Ö““ÖÖë úß ×¿ÖÖÖ ¯Ö¸ü †×¬Öú
¯ÖîÃÖÖ Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü … t²Ö ²Ö““Öê ²Ö›Íêü ÆüÖê tÖŸÖê Æïü †Öî¸ü †»ÖÖ Æü™üú¸ü úÖ´Ö ´Öë
»ÖÖ tÖŸÖê ÆîÓ µÖÖ ÃÖÖ£Ö ¸üÆüú¸ü Æüß †¯Ö­Öß ­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü ¤êüŸÖê Æïü
ŸÖÖê µÖÆüß ÃÖÆüß ÃÖ´ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü t²Ö »ÖÖêÖ ãú”û ¯Öæ¡tß t´ÖÖ ú¸ü ¯ÖÖŸÖê ÆîÓ … ²Ö“ÖÖ‹ Æãü‹
¯ÖîÃÖê úÖê ²ÖÖÓ›ü µÖÖ ¿ÖêµÖ¸ü ´Öë ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸üü ¯ÖæÑtß úÖê ²ÖœÍüÖŸÖê Æïü … ¯Ö¸ÓüŸÖã ÃÖ²Ö »ÖÖêÖ
‹êÃÖÖ ­ÖÆüà ú¸üŸÖê … ãú”û »ÖÖêÖ ‹êÃÖê ³Öß ÆüÖêŸÖê Æëü, tÖê ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë ¯ÖÆòüã“֍ú¸ü
³Öß †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ­ÖÆüà ÃÖ´Ö>ŸÖê †Öî¸ü ³Ö×¾Ö嵅 êú ×»Ö‹ ‹êÃÖß úÖê‡Ô
µÖÖst­ÖÖ ­ÖÆüà ²Ö­ÖÖŸÖê … µÖê »ÖÖêÖ ‡Ã֍úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ŸÖ²Ö ÃÖ´Ö>ŸÖê ÆSa t²Ö ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ
´Öë ¯Ö¤üÖ¯ÖÔÖ ú¸ü tÖŸÖê Æïü …
¯Ö“ÖÖÃÖ ¾ÖÂÖÔ êú ²ÖÖ¤ü úß †¾ÖãÖÖ ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö »ÖÖêÖ †¯Ö­Öß †Ö´Ö¤ü­Öß ´Öë
98

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖê ¤üÃÖ ÆütÖ¸ü ºþ¯Ö‹ ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×¢Ö úß †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹ t´ÖÖ ú¸ ¯ÖÖŸÖê Æïü ¯Ö¸ÓüŸÖã
¯ÖÏÖ¸Óü³Ö êú ¾ÖÂÖÖëÔ ´Öë ãú”û ³Öß ¯ÖîÃÖÖ ‡ÃÖ úÖµÖÔ êú ×»Ö‹ t´ÖÖ ú¸ü פüµÖÖ tÖ‹ ŸÖÖê ¾ÖÆü
ÃÖ´ÖµÖ úê ÃÖÖ£Ö ²Öœü͍ú¸ü †“”ûß ¸üú´Ö ÆüÖê tÖŸÖß Æüî …
µÖפü ׸ü™üÖµÖ›üÔ tß¾Ö­Ö úß †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֍ú ¾ÖÂÖÖëÔ ´Öë ¿Öãºþ ú¸ü ¤êüŸÖê
Æïü ŸÖÖê †ÖÖê “Ö»Öú¸ü ‡Ã֍úÖ »ÖÖ³Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü … †Ö¯Ö ‹êÃÖß µÖÖêt­ÖÖ ¿Öãºþ ´Öë ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö
­ÖÆüà ú¸ü Ã֍êú ŸÖÖê t²Ö ³Öß †Ö¯Öúß ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖÑ †­Öãæú»Ö ÆüÖë, ‡ÃÖê ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü
¤ëü †Öî¸ü µÖÆü ­Ö ÃÖÖê“Öë ׍ú †²Ö ŸÖÖê ‡ÃÖ úÖ´Ö êú ×»Ö‹ ²ÖÆãüŸÖ ×¾Ö»ÖÓ²Ö ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü
ŸÖ£ÖÖ †²Ö ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ­ÖÆüà ÆüÖêÖÖ…
׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË ¬Ö­Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ
¬Ö­Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ‡ÃÖ ¯Ö¸ü ×­Ö³ÖÔ¸ü ú¸êüÖß ×ú ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê êú ¯ÖÆü»Öê
†Ö¯Öúß tß¾Ö­Ö-¿Öî»Öß îúÃÖß £Öß †Öî¸ü ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê­Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË †Ö¯Ö îúÃÖß
tß¾Ö­Ö-¿Öî»Öß “ÖÖÆüŸÖê Æïü ? †Ö¯ÖúÖ Ã¾ÖÖãµÖ îúÃÖÖ Æîü ? ‡Ã֍êú †»ÖÖ¾ÖÖ ú‡Ô
†Öî¸ü úÖ¸üÖ ÆüÖêŸÖê Æïü tÖê ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ ¬Ö­Ö úß ´ÖÖ¡ÖÖ ŸÖµÖ ú¸üŸÖê Æïü …
†Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ³Öß µÖÖ»Ö ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖÆü‹ ׍ú †Ö¯Öêú ²ÖÆãüŸÖ ÃÖÖ¸êü Ö“ÖêÔ
tîÃÖê - ´ÖúÖ­Ö úß ×úßÖ, ²Ö““ÖÖë úß ¯ÖœÍüÖ‡Ô ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ŸÖú ¯Öæ¸êü ÆüÖê Ö‹ ÆüÖëÖê…
ãú”û »ÖÖêÖ ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ ´ÖêÓ ³ÖÏ´ÖÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü µÖÖ ãú”û †Öî¸ü ¿ÖÖîú ÆüÖê
Ã֍úŸÖê ÆîÓü, tÖê Ö“ÖßÔ»Öê ÆüÖë ŸÖÖê ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ‡­Ö ¿ÖÖîúÖë úÖê ¯Öæ¸üÖ ú¸ü­Öê êú
×»Ö‹ TµÖÖ¤üÖ ¬Ö­Ö úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêÖß … †×¬ÖúÖÓ¿Ö »ÖÖêÖ ‡­Ö ŸÖ£µÖÖë úÖ
ÃÖÆüß †Öú»Ö­Ö ­ÖÆüà ú¸ü ¯ÖÖŸÖê… ¯ÖÆü»Öê ÃÖê Æüß ×¸ü™üÖµÖ›üÔ tß¾Ö­Ö êú ×»Ö‹ †Ö٣֍ú
µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­ÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ú¸ü ¤suk mfpr gksrk gS, ¯Ö¸ÓüŸÖã ‹êÃÖÖ ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö »ÖÖêÖ
ú¸üŸÖê ÆSa… µÖÆüß úÖ¸üÖ Æîü ׍ú ‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë ²ÖÆãüŸÖ £ÖÖê›Íêü »ÖÖêÖ ‹êÃÖê ×´Ö»ÖëÖê, tÖê
µÖÆü úÆüŸÖê ÆüÖêÓ ×ú Ö“ÖÔ ú¸ü­Öê êú ×»Ö‹ ´Öê¸êü ¯ÖÖÃÖ ²ÖÆãüŸÖ ¬Ö­Ö Æîü …
t²Ö †Ö¯Ö †»ÖÖ-†»ÖÖ Ö“ÖÖëÔ, tîÃÖê-³ÖÖêt­Ö, ´ÖúÖ­Ö, µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ †Öî¸ü
ú¯Ö›ÍüÖë bR;kfn úÖê ¬µÖÖ­Ö¯Öæ¾Öԍú ¤êüÖëÖê ŸÖÖê †Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ †­Öã´ÖÖ­Ö »ÖÖ
Ã֍úŸÖÖ ÆS ׍ú úÆüÖÑ ¯Ö¸ü ²Ö“ÖŸÖ úß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü … ‹êÃÖÖ ú¸ü­Öê ÃÖê †Ö¯ÖúÖê
99

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¾ÖúÖ¿Ö - ÖÏÆüÖ †Öî¸ü ˆÃ֍êú ²ÖÖ¤ü êú ×»Ö‹ ²Öt™ü ²Ö­ÖÖ­Öê ´Öë ´Ö¤ü¤ü ×´Ö»Ö
Ã֍úŸÖß Æîü … †¬µÖÖµÖ ÃÖÖŸÖ ´Öë ¤üß Ö‡Ô ŸÖÖ׻֍úÖ‹Ñ ‡ÃÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ÃÖÆüֵ֍ú ×ÃÖ¨ü
ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æïü…
¯ÖòæÓtß ×­Ö¾Öê¿Ö êú ×»Ö‹ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ÃÖ´ÖµÖ
†­µÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê tÖê ¯ÖòæÓtß ×­Ö¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü ¾ÖÆü Æîü - ¿ÖêµÖ¸ü ²ÖÖÓ›ü ‡ŸµÖÖפü … ãú”û
»ÖÖêÖ ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü úÖ ¯ÖæÑtß ×­Ö¾Öê¿Ö ‡ÃÖ×»Ö‹ ­ÖÆüà ú¸üŸÖê, ŒµÖÖë׍ú ˆ­Æëü ¯ÖæòæÓtß
×­Ö¾Öê¿Ö êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ãú”û ´ÖÖ»Öæ´Ö ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ×ú­ŸÖã †Ötú»Ö ú‡Ô Óú¯Ö×­ÖµÖÖÑ
ÆüÖêŸÖß Æïü, tÖê †Ö¯ÖÃÖê †¯Ö­Öß ±úßÃÖ »Öêú¸ü †Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ úß iwjh
t֭֍úÖ¸üß ¤êüŸÖß ¸üÆüŸÖß Æïü …
tß¾Ö­Ö ²Öß´ÖÖ †Öî¸ †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ
tß¾Ö­Ö ²Öß´ÖÖ úÖ ¤üÖêÆü¸üÖ »ÖÖ³Ö Æîü … ¯ÖÆü»ÖÖ »ÖÖ³Ö ŸÖÖê µÖÆü Æîü ׍ú ‡Ã֍úÖ ¯ÖîÃÖÖ
ˆÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü t²Ö ‡Ã֍úß ²ÖÆãüŸÖ †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, tîÃÖê µÖפü
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ´ÖãۏֵÖÖ úß †ÃÖ´ÖµÖ ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü … tÆüÖÑ ŸÖú ‡Ã֍úß ´ÖÖ¡ÖÖ
úÖ ÃÖ¾ÖÖ»Ö Æîü, ¾ÖÆü ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ ¯Ö¸ü ×­Ö³ÖÔ¸ü ú¸üŸÖÖ Æîü ׍ú †Ö¯Ö †ÖÃÖÖ­Öß ÃÖê ׍úŸÖ­Öê
ºþ¯Ö‹ úß ×úÃŸÖ ¤êü Ã֍úŸÖê Æïü … †Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ³Öß µÖÖ»Ö ¸üÖ­ÖÖ
“ÖÖ×Æü‹ ׍ú µÖפü †Ö¯Ö ‡ÃÖ ÃÖÓÃÖÖ¸ü ´Öë ­Ö ¸üÆëü ŸÖÖê †Ö¯Öêú ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ¯ÖÖ»Ö­Ö¯ÖÖêÂÖÖ êú ×»Ö‹ ׍úŸÖ­Öß ¸üÖ×¿Ö ¯ÖÏ×ŸÖ ´ÖÖÆü “ÖÖ×Æü‹ … µÖÆü ‹ú †“”ûß ²ÖÖŸÖ Æîü ׍ú
tÖê ¸üÖ×¿Ö †Ö¯Ö ²Öß´ÖÖ êú ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö êú ºþ¯Ö ´Öë t´ÖÖ ú¸üŸÖê Æïü ˆÃÖ ¯Ö¸ü ‡­ú´Ö
™îüŒÃÖ úß ”æû™ü ³Öß ×´Ö»ÖŸÖß Æîü …

¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´ÖÖ úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ
¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´ÖÖ ‹ú ¤üßÖÖ¾Öêt Æîü, ×tÃ֍êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê †Ö¯Ö ×úÃÖß ÖÖÃÖ
¾µÖÛŒŸÖ úÖê µÖÆü ×­Ö¤ìü¿Ö ¤êüŸÖê Æïü ׍ú †Ö¯Öúß úÖî­Ö-úÖî­Ö ÃÖß “Ö»Ö ‹¾ÖÓ †“Ö»Ö
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê †Ö¯Öêú ¾ÖÖ׸üÃÖÖë ´Öë ׍úÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü ×¾ÖŸÖ׸üŸÖ ׍úµÖÖ tÖ‹ … †Ö¯Öúß
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ×úŸÖ­Öß ²Ö›Íüß Æîü †Öî¸ü †Ö¯Ö ˆÃÖê îúÃÖê ×¾ÖŸÖ׸üŸÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü… ³ÖÖ¸üŸÖ
100

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†Öî¸ü ú‡Ô †­µÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ³Öß µÖפü ׍úÃÖß ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úß ¾ÖÃÖßµÖŸÖ ­ÖÆüà úß Ö‡Ô Æîü ŸÖÖê
ˆÃ֍êú ´ÖÖ׻֍ú êú ­Ö ¸üÆü­Öê ¯Ö¸ü ¾ÖÆüÖÑ úß ÃÖ¸üúÖ¸ü ˆÃÖ ÃÖÓ¯Ö×¢Ö êú ˆ¯Ö¸ü ´Ö韵Öãú¸ü, tÖê úÖ±úß ³ÖÖ¸üß-³Ö¸üú´Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü, »ÖÖÖŸÖß Æîü … olh;r ds ´ÖãµÖ »ÖÖ³Ö
×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ Æïü :

†Ö¯Öêú ­Ö ¸üÆü­Öê ¯Ö¸ü µÖÖ ×úÃÖß úÖ¸üÖ¾Ö¿Ö †¯ÖÓÖ ÆüÖê tÖ­Öê ¯Ö¸ü †Ö¯Öúß
tÖµÖ¤üÖ¤ü †Ö¯Öúß ‡“”ûÖ­ÖãÃÖÖ¸üü êú¾Ö»Ö †Ö¯Öêú Lotuksa êú ÆüÖ£Ö ´Öë tÖ‹…



‡ÃÖ ¯Ö¸ü »ÖÖ­Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ú¸ü ú´Ö »ÖÖê ŸÖÖ׍ú ¾ÖÆü †Ö¯Öêú ׯÖϵÖt­ÖÖë ¯Ö¸ü
³ÖÖ¸üß ­Ö ÆüÖê…



µÖפü †Ö¯Ö †¯Ö­Öß tÖµÖ¤üÖ¤ü úÖ ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ÃÖê ­ÖÆüà ú¸ü tÖŸÖê Æïü
ŸÖÖê ¾ÖÆü tÖµÖ¤üÖ¤ü Ö»ÖŸÖ ÆüÖ£ÖÖë ´Öë ³Öß tÖ Ã֍úŸÖß Æîü …

†»ÖÖ-†»ÖÖ tÖÆüÖë ¯Ö¸ü ¾ÖÃÖßµÖŸÖ êú †»ÖÖ-†»ÖÖ úÖ­Öæ­Ö ÆüÖêŸÖê Æïü
‡ÃÖ×»Ö‹ ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öê êú ×»Ö‹ úÖ­Öæ­Öß ¸üÖµÖ †¾Ö¿µÖ »Öê­Öß “ÖÖ×Æü‹… ‡Ã֍úÖ
¤æüÃÖ¸üÖ »ÖÖ³Ö µÖÆü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öê ´Öë ¯ÖϵÖÖêÖ ׍ú‹ tÖ­Öê¾ÖÖ»Öê ¿Ö²¤üÖë êú
ãú”û ×¾Ö¿ÖêÂÖ †£ÖÔ ÆüÖêŸÖê Æïü, ×t­Öúß ÃÖÆüß t֭֍úÖ¸üß ¾Öúß»ÖÖë úÖê ÆüÖêŸÖß Æîü…
¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öê ´Öë ¿Ö²¤ ÃÖÖê“Ö-ÃÖ´Ö>ú¸ü ¯ÖϵÖÖêÖ ´Öë »ÖÖ‹ tÖ‹Ñ, †­µÖ£ÖÖ
¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Ös úÖ ¯Öæ¸üÖ-¯Öæ¸üÖ »ÖÖ³Ö ­ÖÆüà ×´Ö»Ö ¯ÖÖŸÖÖ … ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë Hkh úÖê‡Ô ‹êÃÖß
?k™ü­ÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, ×tÃ֍úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öê ¯Ö¸ü ¯Ö›Íü Ã֍úŸÖÖ ÆîüA ‡ÃÖ×»Ö‹
¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öê ´Öë ˆÃ֍êú †­ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖŸúÖ»Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ú¸ü ¤êü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹…
†Ö´ÖŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ¾Öúᯙ µÖÆü ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖê Æïü ׍ú †Ö¯Ö †¯Ö­ÖÖ ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´ÖÖ
¯ÖÏ×ŸÖ ŸÖß­Ö ÃÖÖ»Ö ¯Ö¸ ‹ú ²ÖÖ¸ü †¾Ö¿µÖü ¤êüÖë ŸÖ£ÖÖ µÖפü †Ö¯Öúß “Ö»Ö-†“Ö»Ö
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö Æãü†Ö ÆüÖê µÖÖ tÖê ‡Ã֍êú ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß Æïü, ˆ­Öúß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë
úÖê‡Ô ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö Æãü†Ö ÆüÖê µÖÖ †Ö¯Öêú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö Æãü†Ö ÆüÖê ŸÖÖê ¯Öã­Ö:
­ÖµÖÖ ¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´ÖÖ ×»ÖÖë…

101

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¾ÖÃÖßµÖŸÖ úÖ ¯ÖϲÖӬ֍ú
¯ÖϲÖӬ֍ú úÖ úÖµÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú †Ö¯Öêú ­Ö ¸üÆü­Öê ¯Ö¸ü FkksM+s le; ds fy,
†Ö¯Öúß “Ö»Ö †Öî¸ü †“Ö»Ö ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖ ÃÖ´Öã×“ÖŸÖ ²ÖÑ™ü¾ÖÖ¸üÖ ÆüÖê­Öê ŸÖú ˆÃ֍úÖ
¬µÖÖ­Ö ¸üÖs … µÖפü †Ö¯Ö ­µÖÖÃÖ úß Ã£ÖÖ¯Ö­ÖÖ ú¸üŸÖê Æïü ŸÖÖê ¯ÖϲÖӬ֍ú úÖê ­µÖÖÃÖ úÖ
ÃÖ¤üÃµÖ ³Öß ¸üÆü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹A †Ö´Ö ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖϲÖӬ֍ú úÖê‡Ô ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ­ÖßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß Æüß
²Ö­ÖÖµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
­Öß“Öê ׻֏Öß ãú”ûü ÃÖÓ¯Ö×¢ÖµÖÖÑ ÆüÖêŸÖß Æîü, ×t­Öêú ×»Ö‹ ׍úÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü êú
¾ÖÃÖßµÖŸÖ­ÖÖ´Öë úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ­ÖÆüà ÆüÖêŸÖß :

tß¾Ö­Ö ²Öß´ÖÖ úß ¸üÖ׿ÖA



¯Öë¿Ö­Ö A



ˆ¯ÖÆüÖ¸üA



׍úÃÖß ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê ²Öê“Ö­Öê úÖ ÃÖ´Ö>ÖîŸÖÖ …

fjolZ eksVZxst iz.kkyh

µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ãÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ »Öê­Öê êú ²ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß
ÃÖÖ´ÖÖ×tú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ³Öß ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¯ÖϝÖÖ»Öß ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ²Ö›Íêü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë
†¯Ö­ÖÖ Ã£ÖÖ­Ö ²Ö­ÖÖ ¸üÆüß Æî…ü ‹êÃÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹ú»Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸üÖë ´Öë †×¬Öú
»ÖÖêúׯÖ쵅 ÆüÖê ¸üÆüß ÆîüA ×t­Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ksaü êú µÖã¾ÖÖ ÃÖ¤üÃµÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë †¯Ö­Öê úÖê
ãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸ü “Öãêú Æïü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö­Öê ²ÖãtãÖÔ ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ úÖê ¾ÖÆüÖÓ ¸üÖ ­ÖÆüà ¯ÖÖ ¸üÆêü Æïü
µÖÖ ×úÃÖß úÖ¸üÖ¾Ö¿Ö ¾Öé¨üt­Ö †¯Ö­Öê úÖê ˆ¯Öê×ÖŸÖ ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü ¸üÆêü Æïü »Öê׍ú­Ö
¾Öê ‹ú †“”ûß ÖÖÃÖß †“Ö»Ö ÃÖÓ¯Ö×¢Ö êú ´ÖÖ׻֍ú Æïü, ‹êÃÖê »ÖÖêÖ †¯Ö­Öê †Ö٣֍ú
ÛãÖ×ŸÖ úÖê ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ³Öß ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¯ÖϝÖÖ»Öß êú «üÖ¸üÖ ´Öt²ÖæŸÖ ²Ö­ÖÖ‹
¸üÖ Ã֍úŸÖê Æïü …
׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst †¯Ö­Öê ­ÖÖ´Ö úß ŸÖ¸üÆü Æüß eksVZxst úÖ ˆ»™üÖ Ã¾Öºþ¯Ö Æîü …
102

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖÖ¬Ö¸üÖŸÖµÖÖ ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸üú eksVZxst ¾µÖ¾ÖãÖÖ (אָü¾Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ)êú ŸÖÆüŸÖ †Ö¯Ö
†¯Ö­Öß ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê אָü¾Öß ¸üÖú¸ü ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹ útÔ »ÖêŸÖê Æïü
×tÃ֍úß †¤üֵ֐Öß ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ×úÃŸÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ãú”û ÃÖ´ÖµÖ êú ×»Ö‹
×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ úß tÖŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ CµÖÖt †Öî¸ü útÔ úß †¤üֵ֐Öß ¯Ö¸ü ¾ÖÆü ÃÖÓ¯Öf¢Ö
אָü¾Öß µÖÖ ²ÖӬ֍ú ÃÖê ´ÖãŒŸÖ úß tÖŸÖß Æîü … ׍ú­ŸÖã ׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ¾µÖ¾ÖãÖÖ êú
ŸÖÆüŸÖ ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹ ŠúÖ ¯ÖϤüÖ­Ö ú¸ü פüµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü µÖÖ ×úßÖÖë
´Öë ³Öß ×¤üµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü … ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö ²Öߟ֭Öê êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ ˆÃÖ ÃÖÓ¯Ö×¢Ö úÖê
²Öê“Ö ú¸ü útÔ úÖ ³ÖãÖŸÖÖ­Ö ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ²Ö“Öß Æãü‡Ô ¸üÖ×¿Ö ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ׸üµÖÖë ´Öë
²ÖÖÑ™ü ¤üß tÖŸÖß Æîü … ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü úÖê‡Ô ¾µÖÛŒŸÖ tÖê ׸ü™üÖµÖ¸ü ÆüÖê ÖµÖÖ ŸÖ£ÖÖ
ˆÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ ²Ö›ÍüÖ ´ÖúÖ­Ö Æîü ׍ú­ŸÖã ˆÃ֍úÖ úÖê‡Ô ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß ˆÃ֍êú ÃÖÖ£Ö
­ÖÆüà ¸üÆü ¸üÆüÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍úß †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ ²ÖÆãüŸÖ ÃÖã¥üœÍü ­ÖÆüà Æîü ŸÖÖê ¾Öê †¯Ö­Öê
´ÖúÖ­Ö úÖê ²Öïú tîÃÖß ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓãֆÖë êú ¯ÖÖÃÖ ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ú¸ü Ã֍úŸÖs Æîaü
tÖê ׍ú ‹ú ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö µÖÖ×­Ö †¯Ö­Öß †­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ †ÖµÖq êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê
15 ÃÖê 25 ¾ÖÂÖÔ êú ×»Ö‹ ׸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst ú¸ü Ã֍úŸÖs Æîaü… ‹êÃÖÖ ú¸üêú ¯ÖÏ×ŸÖ ´ÖÖÆü
‹ú ×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ¸üú´Ö ²Öï «üÖ¸üÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü Ã֍úŸÖs ÆaS †Öî¸ü †¯Ö­ÖÖ tß¾Ö­Ö ×­Ö¾ÖÖÔÆü
²ÖÆãüŸÖ †Ö¸üÖ´Ö ÃÖê ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü … ‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë ¯Ö×ŸÖ ¯ÖŸ­Öß ´Öë ÃÖê µÖפü ‹ú
¾µÖÛŒŸÖ úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ³Öß ¤æüÃÖ¸êü úÖê ¾ÖÆü ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ¸üÖ×¿Ö ×´Ö»ÖŸÖß Æîü
ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖ ´ÖúÖ­Ö ´Öë ¾Öê ¸üÆü ³Öß Ã֍úŸÖê Æïü … †­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ †¾Ö×¬Ö ²ÖßŸÖ tÖ­Öê êú
¯Ö¿“ÖÖŸÖ ²Öïú µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓãÖÖ ×tÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ ¾ÖÆü ´ÖúÖ­Ö ×¸ü¾ÖÃÖÔ eksVZxst Æîü,
ˆÃ֍úÖê ²Öê“Ö ú¸ü †¯Ö­Öß ¸üÖ×¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü ‹¾ÖÓ ²Ö“Öß Æãü‡Ô ¿ÖêÂÖ ¸üÖ×¿Ö ˆÃÖ
¤Óü¯Ö×¢Ö úÖê µÖÖ ˆ­Öêú e`R;q gks tkus dh fLFkfr esa muds ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß úÖê ¤êü פüµÖÖ
tÖŸÖÖ Æîü … ˆ¢Ö¸üÖ׬֍úÖ¸üß úÖê µÖÆü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü ׍ú ¾ÖÆü ŠúÖ ¾Ö ²µÖÖt úß ¸üÖ׿Ö
úÖê “ÖãúÖ ú¸ü ´ÖúÖ­Ö úÖê †¯Ö­Öê ¯ÖÖÃÖ ³Öß ¸üÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖß ¾µÖ¾ÖãÖÖ
†Öt úê µÖãÖ ´Öë ¾Ö¨éüt­ÖÖë úê ×»Ö‹ úÖ¸üÖ¸ü ÆüÖŸêÖß ×¤üÖ ¸üÆüß Æüî …
ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ‹ú ¤Óü¯Ö×¢Ö µÖÖ×­Ö ¯Ö×ŸÖ ¯ÖŸ­Öß ×¸ü™üÖµÖÔ´Öë™ü êú ²ÖÖ¤ü
†¯Ö­Öê ´ÖúÖ­Ö úÖê 15 ¾ÖÂÖÖêÔ êú ×»Ö‹ ׸ü¾ÖÔ¿Ö eksVZxst ú¸üŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖÃÖê 15
¾ÖÂÖÖëÔ êú ×»Ö‹ ˆ­Öúß ´ÖÖ×Ã֍ú †Ö´Ö¤ü­Öß †Öšü Æütk¸ü ºþ¯ÖµÖê ¯ÖÏ×ŸÖ ´ÖÖÆü ²Öïú ÃÖê
103

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖ£ÖÖ ¾Öê ˆÃÖß ´ÖúÖ­Ö ´Öë ¸üÆüŸÖê ³Öß Æïü … 15 ¾ÖÂÖÖëÔ êú †Ó¤ü¸ü µÖפü ¯ÖןÖ
úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖÖê ¯ÖŸ­Öß úÖê ³Öß ¾ÖÆü ¸üÖ×¿Ö ×´Ö»ÖŸÖß ¸üÆüŸÖß Æîü … 15 ¾ÖÂÖÖëÔ
úß †¾Ö×¬Ö ²ÖßŸÖ tÖ­Öê êú ²ÖÖ¤ü ²Öïú ˆÃÖ ´ÖúÖ­Ö úÖê ²Öê“Ö ú¸ü ²µÖÖt ÃÖ´ÖêŸÖ
†¯Ö­ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸ü »ÖêŸÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ¿ÖêÂÖ ¸üÖ×¿Ö ˆÃÖ ¤üÓ¯Ö×¢Ö µÖÖ ˆ­Öúê ¾ÖÖ׸üÃÖ úÖê
¤üê ¤üß tÖŸÖß Æüî …
²Ö““ÖÖë úê ³Ö×¾Ö嵅 êú ×»Ö‹ µÖÖêt­ÖÖ‹Ñ
‹êÃÖß µÖÖêt­ÖÖ‹Ñ »ÖÖ³ÖÖ ÃÖ³Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ ²ÖïúÖë, ¯ÖÏÖ‡¾Öê™ü ŸÖ£ÖÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ
²ÖïúÖë ŸÖ£ÖÖ ‡­Ö¿µÖÖê¸ëüÃÖ Óú¯Ö×­ÖµÖÖë êú ¯ÖÖÃÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü… Æü´Ö­Öê ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú
×»Ö‹ ‹“Ö0›üß‹±ú0ÃÖß0 LVSaMMZ ykbQ bUL;ksjsUl úÖ ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ¯»ÖÖ­Ö ´Öæ»Ö
ºþ¯Ö ÃÖê ˆ­Æüà úß ³ÖÖÂÖÖ ´Öë פüµÖÖ Æîü %&
‹“Ö.›üß.‹±ú.ÃÖß. Ùëü›ü›Ôü »ÖÖ‡±ú ‡­¿µÖÖê¸êü­ÃÖ úÖ ¯»ÖÖ­Ö
ÃÖ³Öß ´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ ²Ö““ÖÖë úÖ ²ÖêÆü¢Ö¸ü ³Ö×¾Ö嵅 “ÖÖÆüŸÖê Æïü … ²Ö““ÖÖë úß
²ÖêÆü¢Ö¸ü ׿ցÖÖ ¯Ö¸ü úÖ±úß ¯ÖîÃÖÖ Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ Æêü … (³Ö×¾Ö嵅 ´Öë ¯ÖœÍüÖ‡Ô ¯Ö¸ü ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê
Ö“ÖÖêÔ úÖ ‹ú ‡Ã™üß´Öê™ü ÃÖӻ֐­Ö Æîü )

104

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

´ÖÖŸÖÖ ×¯ÖŸÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æïü ׍ú ˆ­Öêú ×»Ö‹ ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ¬Ö­Ö ¸üÖ×¿Ö úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö †¯Ö­Öß
”ûÖê™üß ²Ö“ÖŸÖÖë êú t׸üµÖê ú¸ü ¤ëü … ‡ÃÖ´Öë ‹“Ö›üß‹±úÃÖß úÖ µÖæ×­Ö™ü ×»ÖÓŒ›ü µÖӐÖ
ÙüÖ¸ü ¯»ÖÖ­Ö †Ö¯Öúß úÖ±úß ´Ö¤ü¤ü ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü tÖê ׍ú ›ü²Ö»Ö bUL;ksjsUl
²Öê×­Ö×±ú™üü êú ÃÖÖ£Ö ´Ö֍ìú™ü ´Öë ˆ¯Ö»Ö²¬Ö Æîü …
µÖÆü ²ÖÆãüŸÖ Æüß »Ö“Öß»ÖÖ ¯»ÖÖ­Ö Æîü †Öî¸ü ÖÏÖÆüú †¯Ö­Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Öî¸ü tºþ¸üŸÖÖë
êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê †¯Ö­Öê †­ÖãÃÖÖ¸ü ‡ÃÖ ¯ÖÖ×»ÖÃÖß ´Öë ú³Öß ³Öß ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ú¸ü Ã֍úŸÖÖ
Æîü … ‡ÃÖ´Öë ú´Ö ÃÖê ú´Ö ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö 10 ÆütÖ¸ü ºþ¯ÖµÖê Æîü †Öî¸ü
†×¬ÖúŸÖ´Ö ×tŸÖ­ÖÖ “ÖÖÆë,¤êü Ã֍úŸÖê Æïü … ‡ÃÖ´Öë ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úÖ
105

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

5/10/15/20 ;k 40 Öã­ÖÖ ŸÖú ²Öß´ÖÖ ú¾Ö¸ü ¯ÖÖ×»ÖÃÖß ¬ÖÖ¸üú †¯Ö­Öß tºþ¸üŸÖ
†Öî¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê “Öã­Ö Ã֍úŸÖê Æïü… ‡ÃÖ´Öë ˆ¤üÖÆü¸üÖ êú ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü µÖפü
úÖê‡Ô ÖÏÖÆüú 10 ÆütÖ¸ü ºþ. ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö ÃÖê 20 ÃÖÖ»Ö ŸÖú úß ¯ÖÖ×»ÖÃÖß
»ÖêŸÖÖ Æîü †Öî¸ü µÖפü µÖÆü ´ÖÖ­Ök tÖµÖ ×ú †ÖîÃÖŸÖ ×¸ü™Ôü­Ö ˆÃ֍êú ×­Ö¾Öê¿Ö ¯Ö¸ü 20%
ŸÖú ÃÖÖ»ÖÖ­ÖÖ †ÖŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö ˆÃ֍úß ´ÖÖÖê׸ü™üß ¸üÖ×¿Ö »ÖÖ³ÖÖ 17,50,000/ÆüÖêÖß … t²Ö׍ú µÖæ×­Ö™ü ػ֌ÃÖ ÆüÖê­Öê úÖ¸üÖ ˆÃ֍êú ׸ü™Ôü­Ö TµÖÖ¤üÖ Æüß †Ö ¸üÆêü Æïü …
ׯ֔û»Öê 2 ÃÖÖ»ÖÖë úÖ †ÖîÃÖŸÖ ×¸ü™Ôü­Ö ‡ÃÖ ¯ÖÖò×»ÖÃÖß êú ÖÏÖê£Ö ±Óú›ü ´Öë 53% úÖ
¸üÆüÖ Æîü … ˆÃÖ´Öë ‹ú ÃÖ²ÖÃÖê †“”ûß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ µÖÆü Æîü ׍ú µÖפü ²Öß“Ö ´Öë ¯ÖÖ×»ÖÃÖß
¬ÖÖ¸üú úß ´Ö韵Öã ÆüÖê tÖŸÖß Æîü ŸÖ²Ö ŸÖú Óú¯Ö­Öß ¾ÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ­ÖÖ×´Ö­Öß úÖê] tÖê ³Öß
²Öß´ÖÖ ú¾Ö¸ü ÖÏÖÆüú ­Öê ×»ÖµÖÖ £ÖÖ, ¤êü­Öê êú ²ÖÖ¤ü ¯ÖÖ×»ÖÃÖß ²ÖÓ¤ü ­ÖÆüà ú¸üŸÖß Æîü
²ÖÛ»ú ¯ÖÖ×»ÖÃÖß “Ö»ÖŸÖß ¸üÆüŸÖß ÆîüA ²Ö“Öß Æãü‡Ô ÃÖ³Öß ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö Óú¯Ö­Öß “ÖãdŸÖÖ
ú¸üŸÖß Æîü †Öî¸ü ´ÖÖÖê׸ü™üß ¯Ö¸ü ²Ö““Öê êú ˆTT¾Ö»Ö ³Ö×¾Ö嵅 êú ×»Ö‹ ×±ú¸ü ¯Öæ¸üß
s Æîü …
±Óú›ü ¾ÖÖæ ¤ŸÖß
“ÖÓæ׍ú µÖÆü ‹ú µÖæ×­Ö™ü ػ֌›ü ¯»ÖÖ­Ö Æî ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ´Öë Óú¯Ö­Öß ×­Ö¾Öê¿Ö êú ×»Ö‹
”û: ŸÖ¸üÆü êú ±Óú›ü ׾֍ú»¯Ö ¤êüŸÖß Æîü :
1. ×»ÖÛŒ¾Ö›ü ±Óú›ü êú ŸÖÆüŸÖ úÖêÂÖ êú 100% úÖ ×­Ö¾Öêü¿Ö ²Öï ×›ü¯ÖÖê×t™ü ¾Ö
´Öã¦üÖ ²ÖÖtÖ¸ü êú ‡Ã™çü´Öë™ü ´Öë ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
2. ×ÃÖŒµÖÖê¸ü ±Óú›ü êú ŸÖÆüŸÖ 100% úÖêÂÖ úÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ÃÖ¸üúÖ¸üß ¯ÖÏןֳÖæןֵÖÖë ¾Ö
²ÖÖÑ›ü ´Öë ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
3. ×›üQas×ÃÖ¾Ö ´Öî­ÖêT›ü ±úÓ›ü êú ŸÖÆüŸÖ úÖêÂÖ êú 70 ÃÖê 85 ±úßÃÖ¤üß úÖ ×­Ö¾Öê¿Ö
ÃÖ¸üúÖ¸üß ¯ÖÏןֳÖæןֵÖÖë ¾Ö ²ÖÖÑ›ü ´Öë ¾Ö 15-30 ±úßÃÖ¤üß ´µÖ擵Öã»Ö ±Óú›ü ´Öë
×­Ö¾Öê¿Ö ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
4. ¾Öî»Öê­ÃÖ ´Öî­ÖêT›ü ±Óú›ü êú ŸÖÆüŸÖ úÖêÂÖ êú 40-70 ±úßÃÖ¤üß úÖ ×­Ö¾Öê¿Ö
ÃÖ¸üúÖ¸üß ¯ÖÏןֳÖæןֵÖÖë ¾Ö cÖÓ›ü ´Öë †Öî¸ü 30-60 ±úßÃÖ¤üß úÖ ×­Ö¾Öê¿Ö
´µÖ擵Öæ»Ö ±Óú›ü esa ׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
106

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

5. ÖÏÖê£Ö ±ú›ü êú ŸÖÆüŸÖ úÖêÂÖ úÖ 100 ±úßÃÖnß úÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ´µÖ擵Öæ»Ö ±ú›ü ´Öë
׍úµÖÖ tÖŸÖÖ Æîü …
6. »ÖÖ³ÖÖ ÃÖ³Öß ²Öß´ÖÖ Óú¯Ö×­ÖµÖÖë ´Öë ÖÏÖê£Ö ±ú›ü ×tÃ֍úÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü
100 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ´Ö֍ìú™ü ´Öë 100% ׸üÍú †Öî¸ü 100% †“”êû ׸ü™Ôü­Ö úÖ
׾֍ú»¯Ö µÖÖ ×±ú¸ü ¾Öê»Öê­ÃÖ ±ú›ü ×tÃÖÃÖê ´Ö֍ìú™ü ´ÖêÓ ú´Ö ¯ÖîÃÖÖ, ú´Ö ׸üÍú
†Öî¸ü ú´Ö ׸ü™Ôü­Ö úÖ ×¾Öú»¯Ö ¸üÆüŸÖÖ Æîü … ¤üÖê­ÖÖë Æüß ×¾Öú»¯Ö ¸üÆüŸÖê Æïü ¯Ö¸ü
‹“Ö›üß‹±úÃÖß dk ‹ú ‹êÃÖÖ ±ú›ü Æîü ×tÃ֍úÖ ­ÖÖ´Ö ‡ÛŒ¾Ö™üß ´Öî­ÖêT›ü ±ú›ü
Æîü tÖê ׍ú ÖÏÖê£Ö ±ú›ü †Öî¸ü ¾Öî»Öê­ÃÖ ±ú›ü úÖ úÖÛ´²Ö­Öê¿Ö­Ö Æîü … t²Ö
´Ö֍ìú™ü †“”ûß ÆüÖêŸÖß Æîü ŸÖks µÖÆü †¯Ö­Öê †Ö¯Ö ÖÏÖê£Ö ±ú›ü ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü
t²Ö ´Ö֍ìú™ü אָüŸÖß Æîü ŸÖ²Ö µÖÆü †¯Ö­Öê †Ö¯Ö ¾Öî»Öê­ÃÖ ±ú›ü ²Ö­Ö tÖŸÖÖ Æîü …
“ÖæÑ׍ú †Ö´Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×­Ö¾Öê¿Öú úÖê ¿ÖêµÖ¸ü ´Ö֍ìú™ü êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ²ÖÆãüŸÖ ú´Ö
t֭֍úÖ¸üß Æîü †ŸÖ: µÖÆü ±ú›ü ˆ­Öêú ×»Ö‹ ÃÖ²ÖÃÖê †“”ûÖ ×¾Öú»¯Ö Æîü… tkê
ˆ­Æëü ÖÏÖê£Ö ±ú›ü êú TµÖÖ¤üÖ ×¸ü™Ôü­Ö †Öî¸ü ¾Öî»Öê­ÃÖ ±ú›ü úß TµÖÖ¤üÖ ÃÖã¸üÖÖ
êú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»ÖŸÖk Æîü ¾ÖÆü ³Öß ×²Ö­ÖÖ ×úÃÖß ×­ÖÖ¸üÖ­Öß úê tÖê ׍ú †Ö´Ö
×­Ö¾Öê¿Öú ­ÖÆüà ú¸ü Ã֍úŸÖÖ Æîü …

‡ÃÖ´Öë Óú¯Ö­Öß µÖÆü ³Öß ×¾Öú»¯Ö ¤êüŸÖß gS ׍ú ¯ÖÖ×»ÖÃÖß ¬ÖÖ¸üú †¯Ö­Öê ¯ÖîÃÖê úÖê
׍úÃÖß ‹ú ±ú›ü ´Öë µÖÖ ú‡Ô ÃÖÖ¸êü ±ú›üÖë ´Öë †¯Ö­Öê ×­Ö¾Öê¿Ö úÖê ¸üÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü
µÖÖ ¾ÖÆü t²Ö “ÖÖÆêü ‹ú ±ú›ü ´Öë ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ±ú›ü ´Öë tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü … ‡Ã֍êú ŸÖß­Ö
ÃÖÖ»Ö êú ²ÖÖ¤ü ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úÖê ú´Ö µÖÖ TµÖÖ¤üÖ ú¸ü­Öê úß ³Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü †Öî¸ü
†ÖÓ׿֍ú µÖÖ ¯Öæ¸üÖ ³ÖãÖŸÖÖ­Ö »Öê­Öê úß ³Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü…
¯ÖÖò×»ÖÃÖ߬ÖÖ¸üú úÖê ‹ú ±Óú›ü ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ׾֍ú»¯Ö êú ²Öß“Ö Ã£ÖÖ­ÖÖÓŸÖ¸üÖ úß
³Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×´Ö»ÖŸÖß Æîü… ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ´Öë ‹ú ÃÖê ¤æüÃÖ¸êü ׾֍ú»¯Ö ´Öë ãÖÖ­ÖÖÓŸÖ¸üÖ êú
×»Ö‹ úÖê‡Ô ¿Ö㻍ú ­ÖÆüà ¾ÖÃÖæ»ÖÖ tÖŸÖÖ Æîü… ±Óú›ü ²Ö““ÖÖë êú »ÖÖ³Ö êú ×»Ö‹ Æîü,
»Öê׍ú­Ö ‡Ã֍êú ŸÖÆüŸÖ ²Öß´ÖÖ ú¾Ö¸ü ´ÖÖŸÖÖ-ׯ֟ÖÖ úÖê ×´Ö»ÖŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ»Ö êú ¤üÖî¸üÖ­Ö
¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úß ­µÖæ­ÖŸÖ´Ö ¤ü¸ü ¤üÃÖ ÆütÖ¸ü ºþ¯ÖµÖê ŸÖµÖ úß Ö‡Ô Æîü… ­µÖæ­ÖŸÖ´Ö ²Öß×´ÖŸÖ
¸üÖ×¿Ö ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úß ¯ÖÖÓ“Ö Öã­ÖÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü… t²Ö׍ú †×¬ÖúŸÖ´Ö ²Öß×´ÖŸÖ ¸üÖ׿Ö
107

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

“Öã­Öê Ö‹ ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úß 40 Öã­Öß ÆüÖê Ã֍úŸÖß Æîü…
¯»ÖÖ­Ö ´Öë †×ŸÖ׸üŒŸÖ ¸üÖ×¿Ö êú ×­Ö¾Öê¿Ö úÖ ×¾Öú»¯Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ­ÖÆüà Æîü, ×ÃÖ±úÔ
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ‹ú»Ö ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö êú t׸ü‹ ‹êÃÖÖ ×úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü… ­µÖã­ÖŸÖ´Ö
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ‹ú»Ö ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö úß ¸üÖ×¿Ö 5 ÆütÖ¸ü ºþ¯ÖµÖê Æîü… ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö ´Öë ׍úÃÖß
³Öß ÃÖ´ÖµÖ ¾Öéרü ¾Ö ú´Öß ú¸ü­Öê úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æîü… ‡Ã֍êú †»ÖÖ¾ÖÖ ¯ÖÏß×´ÖµÖ´Ö êú
³ÖÖüq ŸÖÖ­Ö úÖê ¸üÖêú ú¸ü ‡ÃÖê ×±ú¸ü ÃÖê ³Öß ¿Öãºþ ׍úµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…

108

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×ŸÖ µÖÖst­ÖÖ úÖ †³µÖÖÃÖ
1. ­ÖÖ´Ö
2. ÃÖê¾ÖÖ ×­Ö¾Öé×¢Ö úß ŸÖÖ¸üߏÖ
3. ÃÖê¾ÖÖ×­Ö¾Öé×¢Ö êú ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü †¯Öê×ÖŸÖ ¸üÖ׿Ö
4. †Ö¯Ö ׍úÃÖ´ÖêÓ ×­Ö¾Öê¿Ö ú¸ëüÖê :


´ÖúÖ­Ö ²Ö­ÖÖ­Öê ´Öë :



²Ö““ÖÖë úß ×¿ÖÖÖ ¯Ö¸ü



¿ÖêµÖ¸ü Ö¸üߤü­Öê ¯Ö¸ü



´µÖæ“Ö»Ö ±ú­›ü



׍úÃÖß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓãÖÖ ´Öë



µÖæ¸üÖê¯Ö êú ¤üÖî¸êü ¯Ö¸ü



³Öæ×´Ö



†­µÖ ׍úÃÖß µÖÖêt­ÖÖ ´Öë

5. †Ö¯Öêú ´ÖÖ×Ã֍ú Ö“ÖÔ †­Öã´ÖÖ×­ÖŸÖ ŒµÖÖ ÆüÖêÖë :6. µÖÖêt­ÖÖ µÖפü †Ö¯ÖúÖ ²Öt™ü ×›ü×±ú×ÃÖ™ /ú´Ö Æîü :ü
7. ×™ü¯¯ÖÖß / ÃÖã>Ö¾Ö :-

109

”:û
dqN egRoiw.kZ lq>ko
¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖÛŒŸÖ úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ ×³Ö®Ö-×³Ö®Ö ¯ÖύúÖ¸ü úß ÆüÖêŸÖß Æïü †ŸÖ: úÖê‡Ô
ÃÖÖ´ÖÖ­µÖ ×­Ö¤üÖ­Ö ŸÖÖê ­ÖÆüà ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü ׍ú­ŸÖã ‡­Ö ÃÖã>Ö¾ÖÖë ÃÖê ˆ­Ö ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë
úÖ ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ­Ö ÆüÖê­Öê »ÖÖŸÖÖ Æîü, tÖê ´Ö­Ö úß ¿ÖÖÓ×ŸÖ ³ÖÓÖ ú¸ü­Öê úüÖê
ŸÖîµÖÖ¸ü ¸üÆüŸÖß Æïü… …
â

Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¥üÛ™üúÖêÖ ¸üÖú¸ü ­ÖúÖ¸üÖŸ´ÖúŸÖÖ úÖê þֵÖÓ ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÖë…

â

µÖã¾ÖÖ¾ÖãÖÖ tîÃÖß ÃÖÖê“Ö úÖê úÖµÖ´Ö ¸üÖë …

â

­Ö߸üÃÖŸÖÖ ÃÖê ²Öד֋ …

â

ãú”û tÖê×Ö´Ö ³Öß ˆšüÖ­Öê úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü ¸üÆëü…

â

†¯Ö­Öê ×¾Ö­ÖÖê¤üß- ¯ÖϾÖé×¢Ö úÖê úÖµÖ´Ö ¸üÖë …

Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¥üÛ™üúÖêÖ †¯Ö­ÖÖ­Öê ÃÖê †Ö¯ÖúÖ tß¾Ö­Ö ‹ú ÃÖãÖ¤ü ´Ö֐ÖÔ ÃÖê
Öãt¸êüÖÖ, ŒµÖÖë׍ú Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¥üÛ™üúÖêÖ ÃÖê †Ö¿“ÖµÖÔt­Öú ¯Ö׸üÖÖ´Ö
110

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

׭֍ú»Ö Ã֍úŸÖê Æîü, ¯Ö¸ÓüŸÖ㠭֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¥üÛ™üúÖêÖ ÃÖê šüߍú ‡Ã֍êú ×¾Ö¯Ö¸üߟÖ
¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖê Æïü…
‹ú ²ÖÖ¸ü ÃÖ´Öã¦ü ´Öë ‹ú ³ÖµÖ֭֍ú ŸÖæ±úÖ­Ö †ÖµÖÖ ×tÃÖ´Öë †­Öêú tÆüÖt
†¯Ö­ÖÖ ¸üÖßÖÖ ³Öæ»Ö Ö‹ †Öî¸ü ‡¬Ö¸ü-ˆ¬Ö¸ü ³Ö™üú­Öê »ÖÖê … ‡­Ö´Öë ‹ú µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ
³Öß £ÖÖ tÖê ŸÖæ±úÖ­Ö êú úÖ¸üÖ ¸üÖßÖÖ ³Ö™üú ÖµÖÖ £ÖÖ … †Ö¬Öß ¸üÖŸÖ êú ²ÖÖ¤ü t²Ö
ŸÖæ±úÖ­Ö ¿ÖÖÓŸÖ Æãü†Ö ŸÖÖê µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ êú îú¯™ü­Ö ­Öê †¯Ö­Öê †¬Öß­ÖÃ£Ö ‹ú
†×¬ÖúÖ¸üß úÖê †Ö¤êü¿Ö פüµÖÖ ×ú ¾ÖÆü tÆüÖt êú ˆ¯Ö¸ü tÖ‹ ŸÖ£ÖÖ µÖÆü ¯ÖŸÖÖ
»ÖÖÖ‹ ׍ú ˆ­ÖúÖ tÆüÖt ‡ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ úÆüÖÑ Æîü †Öî¸ü ˆÃ֍úß ÃÖÆüß ×¤ü¿ÖÖ ³Öß
×­Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ú¸êü … ¾ÖÆü †×¬ÖúÖ¸üß ²Ö›Íêü tÖê¿Ö êú ÃÖÖ£Ö ˆ¯Ö¸ü ÖµÖÖ … ¾ÖÆüÖÑ ˆÃÖ­Öê
פü¿ÖÖ úÖ †­Öã´ÖÖ­Ö ×úµÖÖ †Öî¸ü ˆÃÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü †¯Ö­Öê tÆüÖt úß ×¤ü¿ÖÖ ²Ö¤ü»Ö
¤üß … ×±ú¸ü ˆÃÖ­Öê †¯Ö­Öê ‡¬Ö¸ü-ˆ¬Ö¸ü “ÖÖ¸üÖë †Öê¸ü ׭֐ÖÖÆü ¤üÖî›ÍüÖ‡Ô… †¯Ö­Öê tÆüÖt
êú ´Ö֐ÖÔ ¯Ö¸ü ¤æü¸ü úÆüà ˆÃÖê ‹ú ¸üÖê¿Ö­Öß ×¤ükÖ‡Ô ¯Ö›Íüß tÖê Ûãָü £Öß… µÖÆü ¤êüÖú¸ü
¾ÖÆü ­Öß“Öê ˆŸÖ¸üÖ †Öî¸ü tÆüÖt êú îú¯™ü­Ö úÖê ÃÖæ×“ÖŸÖ ×úµÖÖ … tÆüÖt êú îú¯™ü­Ö ­Öê
ˆÃÖê úÆüÖ ×ú ¾ÖÆü ¤æüÃÖ¸êü tÆüÖt úÖê ÃÖÓ¤êü¿Ö ³Öêt ú¸ü úÆêü ׍ú ¾ÖÆü †¯Ö­ÖÖ ´Ö֐ÖÔ
20 ×›üÖÏß ²Ö¤ü»Ö »Öê … ˆÃÖ †×¬ÖúÖ¸üß ­Öê t²Ö µÖÆü ÃÖÓ¤êü¿Ö ³ÖêtÖ ŸÖÖê ŸÖã¸ÓüŸÖ Æüß ˆÃÖê
ˆŸŸÖ¸ü ×´Ö»ÖÖ ×ú ŸÖã´Ö þֵÖÓ †¯Ö­ÖÖ tÆüÖt 20 ×›üÖÏß ´ÖÖê›Íü »ÖÖê … ˆÃÖ
†×¬ÖúÖ¸üß ­Öê µÖÆü ÃÖÓ¤êü¿Ö †¯Ö­Öê îú¯™ü­Ö úÖê ÃÖã­ÖÖµÖÖ … îú¯™ü­Ö ÃÖã­Ö ú¸ü ÎúÖê׬֟Ö
Æãü†Ö †Öî¸ü ²ÖÖê»ÖÖ ×ú ¾ÖÆü †¯Ö­Öê †Ö¯ÖúÖê ŒµÖÖ ÃÖ´Ö>ŸÖÖ Æîü tÖê Æü´Öë ¸üÖßÖÖ
²Ö¤ü»Ö­Öê êú ×»Ö‹ úÆü ¸üÆüÖ Æîü … îú¯™ü­Ö ­Öê †¯Ö­Öê †×¬ÖúÖ¸üß úÖê úÆüÖ ×ú ‡ÃÖ
²ÖÖ¸ü ¾ÖÆü îú¯™ü­Ö êú ­ÖÖ´Ö ÃÖê ÃÖÓ¤êü¿Ö ³Öêts… †×¬ÖúÖ¸üß ­Öê îú¯™ü­Ö úß †ÖKk úÖ
¯ÖÖ»Ö­Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ ¤æüÃÖ¸üÖ ´ÖîÃÖêt ³ÖêtÖ ×ú ‡ÃÖ µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ úÖ îú¯™ü­Ö úÆü ¸üÆüÖ Æîü
׍ú ŸÖã´Ö †¯Ö­Öê tÆüÖt úÖ ¸üÖßÖÖ ²Ö¤ü»Ö »ÖÖê … ‡Ã֍úÖ ³Öß ŸÖã¸ÓüŸÖ ˆ¢Ö¸ü ×´Ö»ÖÖ
×tÃÖ´Öë µÖÆü úÆüÖ ÖµÖÖ ×ú ÁÖß´ÖÖ­Ö ´Öï ŸÖÖê “ÖÖÆêü ÃÖêú›ü Œ»ÖÖÃÖ †×¬ÖúÖ¸üß Æòüæ
×±ú¸ü ³Öß †Ö¯ÖúÖê ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖÖ ÆòüæÓ ×ú †Ö¯Ö †¯Ö­Öê µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ úÖ ´Ö֐ÖÔ 20 ×›üÖÏß
²Ö¤ü»Ö »Öëê … ‡ÃÖ ˆ¢Ö¸ü ­Öê îú¯™ü­Ö êú ÎúÖê¬Ö úÖê †Öî¸ü †×¬Öú ³Ö›ÍüúÖŸÖê Æãü‹ †ÖÖ
´Öë ?kh úÖ úÖ´Ö ×úµÖÖ … ˆÃÖ­Öê ÎúÖê¬Ö ´Öë úÖѯ֟Öê Æãü‹ †¯Ö­Öê †×¬ÖúÖ¸üß úÖê
úÆüÖ ×ú †²Ö ŸÖã´Ö µÖÆü ÃÖÓ¤êü¿Ö ³Öêtks ׍ú µÖÆü ‹ú µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ Æîü ‡ÃÖ×»Ö‹ µÖÆü
111

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

†¯Ö­ÖÖ ¸üÖßÖÖ ­ÖÆüà ²Ö¤ü»ÖêÖÖ … ×±ú¸ü ŸÖã¸ÓüŸÖ ˆ¢Ö¸ü ×´Ö»ÖÖ ×ú ´Öï ŸÖÖê »ÖÖ‡™ü ÆüÖˆÃÖ
ÆæÑü , ´Öï †¯Ö­ÖÖ ¸üÖßÖÖ îúÃÖê ²Ö¤ü»Ö Ã֍úŸÖÖ ÆòüæÓ … ‡ÃÖ ˆ¢Ö¸ü ­Öê µÖã¨ü¯ÖÖêŸÖ êú îú¯™ü­Ö
úß ´ÖÖ­Ö×Ã֍úŸÖÖ úÖê ²Ö¤ü»Ö פüµÖÖ …
‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ú‡Ô ²ÖÖ¸ü †­Öêú “ÖßtÖë úÖê ãú”û †×¬Öú ÃÖ´Ö> ú¸ü Æü´ÖÖ¸êü
†Ó¤ü¸ü ³Öß ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †ÖŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖê Æüß ²ÖÖîרüú ßָü úÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö úÆüŸÖê Æïü
»Öê׍ú­Ö ‹êÃÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ×ú­Æüà ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë êú ¤üÖî¸üÖ­Ö Æüß ÃÖÓ³Ö¾Ö ÆüÖê
¯ÖÖŸÖÖ Æîü †­µÖ£ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ ÃÖ¤üÖ ¤æüÃÖ¸üÖë ÃÖê µÖÆü †¯ÖêÖÖ ¸üÖŸÖê Æïü ׍ú ¾Öê †¯Ö­Öê
†Ö¯Ö úÖê ²Ö¤ü»Ö »Öë, »Öê׍ú­Ö ‡ÃÖ ×úÃ´Ö úÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö ³Öß †»¯ÖúÖ׻֍ú ÆüÖêŸÖÖ
Æîü …
µÖÆü ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ×ú †²Ö Æü´Ö ÃÖ´ÖÖt úÖê ãú”û ­ÖÆüà ¤êü Ã֍úŸÖê †Öî¸ü ‡ÃÖ
†¾ÖãÖÖ ´Öë ãú”û ÃÖߏ֭ÖÖ ³Öß ÃÖÓ³Ö¾Ö ­ÖÆüà Æîü, ÃÖãÖ úÖ ‹ú ¿Ö¡Öã Æî…ü Æü´Ö
ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë úÖê ²ÖœÍü֍ú¸ü ¤êüÖŸÖê Æîü …

LokLF; laca/kh lq>ko
†Ö¯Ö ŸÖ­ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ Ø“ÖŸÖÖ ÃÖê ´ÖãŒŸÖ ¸üÆëü, ÃÖÖ£Ö Æüß Ã¾ÖÃ£Ö ³Öß ¸üÆëü, ‡Ã֍êú ×»Ö‹
†ÖÖê ãú”û ÃÖã>Ö¾Ö ×¤ü‹ tÖ ¸üÆêü Æïü :†“”ûß ­Öà¤ü »Öß×t‹, ŒµÖÖë׍ú ‡ÃÖÃÖê †Ö¯Ö´Öë ¯Öã­Ö: ­Ö‡Ô ¿ÖÛŒŸÖ úÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü
ÆüÖêŸÖÖ Æîü …

â

â

ÃÖã²ÖÆü ÃÖÖêú¸ü ˆšü­Öê ¯Ö¸ü ¬µÖÖ­Ö »ÖÖÖ‹Ñ …

â

¯ÖÏןÖפü­Ö Æü»úÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö, tSls FkksM+k ™üÆü»Ö­ÖÖ †¾Ö¿µÖ úß×t‹ …

â

­ÖúÖ¸üÖŸ´Öú ³ÖÖ¾ÖÖë úÖê ¤æü¸ü ¸üÖë, ŸÖ£ÖÖ ¯µÖÖ¸ü, ¬Ö߸t, úºþÖÖ úÖê
†¯Ö­ÖÖ‹Ñ …

â

†Ö¯ÖúÖê ×t­Ö “ÖßtÖë ÃÖê Ø“ÖŸÖÖ †Ö¸îü ³ÖµÖ ÆüÖŸêÖÖ Æüî, ˆ­Æüë ¯ÖÆü“Ö֭֍ú¸ü ¤üæ¸ü ¸üÖ­Öê
úÖ ¯ÖµÏÖÖÃÖ ú¸üë …
112

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×¾Ö­ÖÖê¤ü-¾Öé×¢Ö úÖê †¯Ö­ÖÖ‹ ¸ü×Æü‹, ŒµÖÖë׍ú ‡ÃÖÃÖê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ Æü»úÖ †Öî¸ü
†Ö­ÖÓ¤ü´ÖµÖ ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü …

â

â

ÖÖ­Ö-¯ÖÖ­Ö úÖ ¬µÖÖ­Ö ¸üÖë … ¿Ö֍úÖÆüÖ¸üß ³ÖÖêt­Ö, ×tÃÖ´Öë ¾ÖÃÖÖ, ?kh, ŸÖê»Ö
ú´Ö ÆüÖê, †Ö¯Öêú ×»Ö‹ »ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú Æîü … ³ÖÖêt­Ö Æü´Öê¿ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú
ÃÖÖ£Ö ²Öîšüú¸ü ú¸ëü … “ÖÖµÖ †Öî¸ü t»Ö¯ÖÖ­Ö ³Öß ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü êú ÃÖÖ£Ö Æüß
ú¸ü­ÖÖ †“”ûÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü…

â

׍úÃÖß ÃÖ´ÖõÖÖ ¯Ö¸ü ¬µÖÖ­Ö ëúצüŸÖ ú¸ü­Öê ´Öë †Öî¸ü ׍úÃÖß “Ößt úÖê µÖÖ¤ü
ú¸ü­Öê ÃÖê úךü­ÖÖ‡Ô ´ÖÆüÃÖæÃÖ ú¸ü­ÖÖ, ³ÖæÖ ú´Ö »ÖÖ­ÖÖ µÖÖ ³ÖÖêt­Ö TµÖÖ¤üÖ
ú¸ü­ÖÖ, ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü †Öî¸ü ×´Ö¡ÖÖë ÃÖê ×¾Ö¸ü֐Ö, †ÖŸ´ÖÃÖ´´ÖÖ­Ö úß ú´Öß, ׍úÃÖß
¯ÖύúÖ¸ü êú ´Ö­ÖÖê¸Óütu ´Öë †Ö­ÖÓ¤ü úÖ ­Ö †Ö­ÖÖ, ‹êÃÖß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ
ÃÖq>Ö¾ÖÖë ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÖß tÖ Ã֍úŸÖß Æïü…

113

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

114

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ´Ö­ÖÖê³ÖÖ¾Ö Æüß ÃÖãÖ ¿ÖÖÓ×ŸÖ ¤êüŸÖÖ Æîü … †ŸÖ:
‡ÃÖ tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö úß “Öã­ÖÖîŸÖß úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ ‡ÃÖ´Öë
ÛÃ£ÖŸÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë ¯Ö¸ü ­Öt¸ü ¸üÖëA µÖפü †Ö¯Ö ‹êÃÖÖ ­ÖÆüà ú¸üŸÖê ŸÖÖê ²ÖÖ¤ü
´Öë †Ö¯ÖúÖê †­Öã³Ö¾Ö ÆüÖêÖÖ ×ú †Ö¯Ö­Öê ²ÖÆãüŸÖ ÃÖãÖ¤üÖµÖß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö­ÖÖ†Öë úÖê
ÖÖê פüµÖÖ…
 ­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖê †¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö ú¸üêú ÃÖ´ÖµÖ úê
²ÖêÆüŸÖ¸ü ˆ¯ÖµÖÖêÖ ¯Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü †Ö¬Öã׭֍ú ÃÖ³µÖŸÖÖ êú ×ÆüÃÖÖ²Ö ÃÖê fd;k tÖµÖ…
¾µÖÃŸÖ ­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖê †¾ÖúÖ¿Ö-ÖÏÆüÖ ŸÖú úÖ ¸üÖßÖÖ úÖê‡Ô
ÃÖ¸ü»Ö ­ÖÆüà Æîü… †Ö¯ÖúÖê †Ö­ÖÓ¤ü ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖÖêÂÖ ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖ ¯ÖÆü»Öß ¯ÖÏÖ£Ö״֍úŸÖÖ
ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ü… ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë ÆüÖê­Öê ¾ÖÖ»Öê ׍ÎúµÖÖ-ú»ÖÖ¯ÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ‹ú
¿ÖŸÖÔ µÖÆü ÆüÖê­Öß “ÖÖ×Æü‹ ׍ú Ãֲ֍ãú”û ú¸üŸÖê Æãü‹ †Ö¯Ö †¯Ö­Öê úÖê ´Ö㌟Ö
†­Öã³Ö¾Ö ú¸üŸÖê ¸üÆëü … †¾ÖúÖ¿Ö ÖÏÆüÖ ‹¾ÖÓ ¿ÖÖ¸üß׸üú †¾ÖãÖÖ êú ÃÖÖ£Ö
†Ö¯ÖúÖ ŸÖÖ»Ö´Öê»Ö ²Öîšü tÖŸÖÖ Æîü ŸÖ²Ö µÖÆü ­Ö‡Ô tß¾Ö­Ö-¿Öî»Öß †Ö¯ÖúÖê
†¯Öê×ÖŸÖ †Ö­ÖÓ¤ü ¤êü­Öê »ÖÖŸÖß Æîü …
 ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÃÖê tÖê ³Öß tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß ÆÖêüŸÖß Æîü, ¾ÖÆü tß¾Ö­Ö êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö Ã£ÖÖµÖß
³Öß ÆüÖêŸÖß tÖŸÖß Æîü … ‡ÃÖ úÖ¸üÖ ²ÖÖ¤ü ´Öë µÖÆü tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß »Ö“Öß»Öß ­ÖÆüà
¸üÆüŸÖß ×¸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë ¯ÖϾÖê¿Ö ú¸ü­Öê ¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ úÖê “ÖÖ×Æü‹ ׍ú ¾ÖÆü
ÃÖÖ´ÖÖ×tú ÖןÖ×¾Ö׬ֵÖÖë ´Öë ¯Öæ¸üß ºþ×“Ö »Öê ŸÖ£ÖÖ ÃÖãºþד֯ÖæÖÔ œÓüÖ ÃÖê ÃÖ´ÖÖt
´Öë ¸üÆêü… ‡ÃÖ †¾ÖãÖÖ ´Öë †Ö¯ÖúÖê ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ¬µÖÖ­Ö ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú
†¯Ö­Öê ´Ö­ÖÖê²Ö»Ö úÖê אָü­Öê ÃÖê ¸üÖêëú †Öî¸ü ˆÃÖê ÃÖ¤îü¾Ö ˆÑ“ÖÖ ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë… ­Ö‡Ô
¯ÖßœÍüß ÃÖê ³Öß ŸÖÖ»Ö´Öê»Ö ײ֚üÍüÖ­ÖÖ ŸÖ³Öß ÃÖÓ³Ö¾Ö ÆüÖê Ã֍êúÖÖ… ÃÖ´ÖÃŸÖ tß¾Ö­Ö ´Öë
ÆüÖ×ÃÖ»Ö ×ú‹ Æãü‹ †­Öã³Ö¾ÖÖë êú «üÖ¸üÖ ×­ÖÖÔµÖ »Öê­Öê úß Ö´ÖŸÖÖ úÖ±úß
¾µÖ֯֍ú ÆüÖê tÖŸÖß Æîü µÖפü †Ö¯Ö´Öë †ÖŸ´Ö×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ²Ö­ÖÖ ¸üÆêü…

115

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 ׭֝ÖÔµÖ »Öê­Öêü êú ¯ÖÆü»Öê †Ö¯Ö ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ¬µÖÖ­Ö ¸üÖë ׍ú ¾ÖÆü úÖµÖÔ †Ö¯Öêú
×»Ö‹ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ÆüÖê … ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †¯Ö­Öß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë
¯Ö¸ü ׭֝ÖÔµÖ »Öê­Öê ´Öë ­Ö úŸÖ¸üÖ‹Ñ… t²Ö ŸÖú ÃÖÓ³Ö¾Ö ÆüÖê †¯Ö­Öê ׭֝ÖÔµÖ »Öê­Öê
úß Ö´ÖŸÖÖ úÖê ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë … ׭֝ÖÔµÖ »Öê­Öê úß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ úÖê ׻֏֍ú¸ü
ú¸ü­ÖÖ ³Öß ‹ú ˆ¢Ö´Ö ‹¾ÖÓ ˆ×“ÖŸÖ ŸÖ¸üߍúÖ Æîü…
 ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë †¾ÖúÖ¿Ö úÖ ˆ¯ÖµÖÖêÖ †Ö­ÖÓ¤ü´ÖµÖ ²Ö­ÖÖµÖê ¸üÖ­Öê êú
×»Ö‹ ‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë úÖê‡Ô ÖÓ³Ö߸ü úÖµÖÔ µÖÖ ÃÖÓãÖÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ×úÃÖß
×¾Ö¿ÖêÂÖ ×t´´Öê¾ÖüÖ¸üß úÖ úÖ´Ö ­ÖÆüà »Öê­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ãú”û »ÖÖêÖ ‡ÃÖ †¾Ö׬Ö
´Öë †¯Ö­Öê tß¾Ö­Ö êú ¸üÆü­Ö-ÃÖÆü­Ö úÖ ÃŸÖ¸ü אָüÖ ¤êüŸÖê ÆîüÓ tÖê ˆ×“ÖŸÖ ­ÖÆüà Æîü…
tß¾Ö­Ö ´Öë “Ö´Öú-¤ü´Öú ÃÖê ¤æü¸ü, ¯Ö¸ü ‹ú ÃÖÖ±ú-ÃÖã£Ö¸üÖ ¸üÆü­Ö ÃÖÆü­Ö ŸÖÖê
ÆüÖê­ÖÖ Æüß “ÖÖ×Æü‹ … tÖê »ÖÖêÖ fjVk;MZ thou êú ¯ÖÏ×ŸÖ Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ºþÖ
†¯Ö­ÖÖŸÖê Æã‹ ‡Ã֍úÖ ÃÖ¤ãü¯ÖµÖÖêÖ ú¸üŸÖê Æïü, ¾Öê ×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ºþ¯Ö ÃÖê ÃÖãÖ´ÖµÖ
tß¾Ö­Ö ¾µÖŸÖßŸÖ ú¸üŸÖê Æïü …
 µÖפü TµÖÖ¤üÖ ¯Ö׸üÁÖ´Ö ­Ö ú¸ü­ÖÖ ¯Ö›Íêü ŸÖÖê ¯ÖîÃÖê êú ×»Ö‹ úÖ´Ö ú¸ü­Öê ÃÖê ãú”û
»ÖÖêÖÖë úÖ tß¾Ö­Ö †Ö­ÖÓ¤ü ¯Öæ¾Öԍú ú™ü tÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ²ÖœÍü ³Öß tÖŸÖÖ Æîü…
¯ÖÆü»Öê †­Öã³Ö¾Ö, ¯Ö׸ü¯ÖŒ¾ÖŸÖÖ †Öî¸ü t֭֍úÖ¸üß úê ²ÖÖ¾Öt¤æü †×¬ÖúÖÓ¿Ö »Ö֐êÖÖë
úÖê ‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë ‹ÃêÖÖ úÖ´Ö ­ÖÆüà ×´Ö»Ö ¯ÖÖŸÖÖ £ÖÖ… ׍ú­ŸÖã †Öt úê ²Ö¤ü»Öê
Æüã‹ ¯Ö׸ü¾Ö¿êÖ ´Öë µÖפü †Ö¯ÖúÖ Ã¾ÖÖãµÖ šüߍú Æüî ŸÖÖê úÖ´Ö úß ú´Öß ­ÖÆüà Æüî
²ÖÛ»ú †­Ö³ãÖ¾Öß ‹¾ÖÓ µÖ֐êµÖ ¾µÖ׌ŸÖµÖÖë úß ú´Öß †¾Ö¿µÖ Æüî… ‡Ã֍úÖ »ÖÖ³Ö
ˆšüÖµÖÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æüî…
 ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë †“”ûÖ Ã¾ÖÖãµÖ †Öî¸ü ¿ÖÖ¸üß׸üú ÁÖ´Ö ²ÖÆãüŸÖ
†Ö¾Ö¿µÖú Æîü … ‹ú þÖÃ£Ö ¾µÖ׌ŸÖ ¯ÖÏŸµÖêú †¾Ö×¬Ö ´Öë TµÖÖ¤üÖ ÃÖ׍ÎúµÖ,
TµÖÖ¤üÖ ˆŸÃÖãú †Öî¸ü ÃÖt&¬Öt ú¸ü ¸üÆüŸÖÖ Æîü … ‹êÃÖß ”û×¾Ö ¾ÖÖ»ÖÖ
¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö µÖã¾ÖÖ ¾ÖÖÔ úÖê ³Öß ¯ÖÃÖÓ¤ü †ÖŸÖÖ Æîü…
116

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ˆ×“ÖŸÖ ¯ÖÖîÛ™üú †ÖÆüÖ¸ü úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ²ÖœÍü tÖŸÖß Æîü…
‡ÃÖ †¾Ö×¬Ö ´Öë †ÖÆüÖ¸ü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ­Ö †Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖê tÖŸÖÖ Æîü … þÖÖ¤ü úÖê
ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ­Ö ú¸ëü ²ÖÛ»ú þÖÖ¤ü úÖ †Ö­ÖÓ¤ü ˆšüÖŸÖê Æãü‹ ÆüÖ׭֍úÖ¸üú ³ÖÖêt­Ö
ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆëü…
 ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë ´ÖÖ­Ö×Ã֍ú ÛãÖ×ŸÖ ´Öë ÆüÖê ¸üÆêü ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆü­Öê êú
×»Ö‹ †Ö¯ÖúÖ ¿Ö¸ü߸ü †Öî¸ü ´ÖÛß֍ú ×tŸÖ­ÖÖ ¯ÖϵÖÖêÖ ´Öë ¸üÆêüÖÖ ˆŸÖ­ÖÖ Æüß
†Ö¯ÖúÖ ´Ö­Ö ¤ãü:Ö ÃÖê ¤æü¸ü ¸üÆêüÖÖ… µÖפü †Ö¯Ö ÃÖÖ£Öԍú úÖµÖÖí ´Öë ¾µÖßÖ
¸üÆüŸÖê Æïü ŸÖÖê »ÖÖ×­Ö †¾ÖÃÖÖ¤ü µÖÖ ×¾ÖÂÖÖ¤ü úÖ ¤ãü¯ÖϳÖÖ¾Ö †Ö¯Öêú ˆ¯Ö¸ü ­ÖÆüà
ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ µÖÖ ú´Ö ÆüÖêÖÖ…
 †Ö­Öê¾ÖÖ»Öê ³Ö×¾Ö嵅 úÖê †×¬Öú ÃÖãÖ¤ü †Öî¸ü †Ö­ÖÓ¤ü´ÖµÖ ²Ö­ÖÖ­Öê êú ×»Ö‹
µÖÆü †Ö¾Ö¿µÖú Æîü ׍ú †¯Ö­Öê ׭֍ú™ü êú ×´Ö¡ÖÖë †Öî¸ü ÃÖÓ²ÖÓ׬ֵÖÖë ÃÖê ÃÖӯ֍Ôú
²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖÖ tÖµÖ… ‡Ã֍úÖê µÖÖ¤ü ¸üÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú †êú»ÖÖ ¸üÆü­Öê êú ×»Ö‹
úÖê‡Ô ¯ÖϵÖÖÃÖ ­ÖÆüà ú¸ü­ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ, ²ÖÛ»ú ×´Ö¡ÖÖë ÃÖê ÃÖӯ֍Ôú ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖ­Öê êú
×»Ö‹ ¯ÖϵÖÖÃÖ úß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü … ˆ×“ÖŸÖ ×´Ö¡ÖÖë úÖ “Öã­ÖÖ¾Ö ú¸üêú
†Ö¯ÖúÖê †ŸµÖÓŸÖ †Ö­ÖÓ¤ü úß ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖ ÆüÖêÖß …
 tc †Ö¯Öêú ²Ö““Öê ²Ö›Íêü ÆüÖê tÖŸÖê Æïü ŸÖÖê †Ö¯ÖúÖê ´ÖÖŸÖÖ-ׯ֟ÖÖ êú ºþ¯Ö ´Öë
þֵÖÓ úÖê ²Öê™êü-²Öê×™üµÖÖë êú ×»Ö‹ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ÆüÖê tÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ … ˆ­Öúß
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß êú ×»Ö‹ ÃÖ´Öã×“ÖŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ úÖ †³ÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü … µÖפü
†Ö¯ÖúÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö¯Öêú ²Ö›Íêü ²Ö““ÖÖë ÃÖê ´Ö¬Ö¸ãü ¸üÆüŸÖÖ Æî ŸÖÖê µÖÆü †Ö¯Öúê ×»Ö‹
ˆ¯ÖµÖ֐êÖß ×ÃÖ¨ü ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æüî … ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ¯Ö¸ü †Ö¯ÖúÖê ²Ö““ÖÖë úß ¸üÖµÖ »Ö­êÖß
µÖפü †Ö¾Ö¿µÖú »ÖÖê ŸÖÖê Ö»ãÖê פü»Ö ÃÖê ˆ­ÖÃÖê ×¾Ö“ÖÖ¸ü-×¾Ö´Ö¿ÖÔ ú¸üë …

117

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 ¾µÖÛŒŸÖÖŸÖ †Ö٣֍ú »ÖêÖÖ-tÖêÖÖ ¸üÖ­ÖÖ ‹ú †“”ûß †Ö¤üŸÖ Æîü … †ŸÖ:
²Öt™ü ²Ö­Ö֍ú¸ü ˆÃ֍êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü †ÖÖê úß †Ö٣֍ú µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­ÖÖ
ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü… ´ÖÆüß­Öê êú †ÓŸÖ ´Öë ²Ö“Öê Æãü‹û ¯ÖîÃÖÖêÓ úÖê ˆ×“ÖŸÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ÆêüŸÖã
tÖê›ÍüÖ tÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…
 ׍úÃÖß ³Öß µÖÖêt­ÖÖ ´Öë †Ö¯Ö †ÖÃÖÖ­Öß ÃÖê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê Ã֍ú­Öê µÖÖêµÖ ¬Ö­Ö Æüß
»ÖÖÖ‹Ñ ŸÖ£ÖÖ »ÖÖ»Ö“Ö ´Öë TµÖÖ¤üÖ †Ö٣֍ú ²ÖÖê> †¯Ö­Öê ˆ¯Ö¸ü ­Ö »Öëü … ¯ÖæÑtß
×­Ö¾Öê¿Ö ÃÖê »ÖÖ³Ö, ú¸ü ´Öë ”æû™ü, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ú¸ ‹¾ÖÓ ­Öú¤üß úÖ ¯Öæ¸üÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü×¾Ö´Ö¿ÖÔ ú¸ü­Öê êú ˆ¯Ö¸üÖÓŸÖ Æüß ¯ÖæÑtß ×­Ö¾Öê¿Ö úß µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ‹Ñ… †Ö¯Ö úß
tß¾Ö­Ö ¿Öî»Öß †Öî¸ü ˆÃ֍úß ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ ¯Ö¸ü ×­Ö³ÖÔ¸ü ú¸êüÖß ×ú
†Ö¯Öêú ¯ÖÖÃÖ ×úŸÖ­Öß ¯ÖæÑtß Æîü ŸÖ£ÖÖ îúÃÖê ²Öt™ü ²Ö­Ö֍ú¸ü ¾µÖ¾Ö×Ã£ÖŸÖ œÍüÖ ÃÖê
Ö“ÖÔ ú¸üŸÖê Æïü… úÆü­Öê úÖ †£ÖÔ Æîü ׍ú ¯ÖÆü»Öê ÃÖê ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ¬Ö­Ö tq™ü֍ú¸
¸üÖ­ÖÖü ŸÖ£ÖÖ ×±ú¸ü ²ÖÖ¤ü ´Öë ²Öt™ü ²Ö­Ö֍ú¸ü ˆÃÖê Ö“ÖÔ ú¸ü­ÖÖ ÁÖêµ֍ú¸üü
¸üÆêüÖÖ…
 †Ö¾ÖÖÃÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ×­ÖÖÔµÖ »Öê­Öê ´Öë ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ, ´ÖúÖ­Ö ŸÖ£ÖÖ Öê¡Ö úÖ
׭֝ÖÔµÖ †¯Ö­Öß †Ö٣֍ú ÛãÖ×ŸÖ êú †­ÖãÃÖÖ¸ü »Öê­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆüŸÖÖ Æîü ×tÃÖÃÖê
†ÖÖê ׍úÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü úÖ †Ö٣֍ú ÃÖӍú™ü ˆŸ¯Ö®Ö ­Ö ÆüÖê… †Ö¾ÖÖÃÖ êú ²ÖÖ¸êü
´Öë ׭֝ÖÔµÖ »ÖêŸÖê ÃÖ´ÖµÖ µÖÆü ÃÖã×­ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸ü »Öë ׍ú ¾ÖÆü †Ö¸üÖ´Ö¤êüÆü Æîü …
†Ö¾ÖÖÃÖ ²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü ²Ö¤ü»Ö­ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖt­Öú ­ÖÆüà ¸üÆüŸÖÖ Æîü…
 ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë »Ö´²Öß-†¾Ö×¬Ö úê ˆ§ü꿵ÖÖë úê ²ÖtÖµÖ ú´Ö †¾Ö×¬Ö úê
ˆ§ü꿵ÖÖë úÖê tÃS Öê ³Ö×¾Ö嵅 ´Öë úÖ‡êÔ µÖÖ¡ÖÖ ú¸ü­Öê úß µÖÖtê ­ÖÖ ²Ö­ÖÖ­Öê úê ²ÖtÖµÖ
ˆÃÖê ¿Öß?kz i¸æüß ú¸ü ¤üê­ÖÖ ÃÖÆüß Æüî …
 ÃÖÖ´Ö ²Ö­Ö­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ëü , ¯ÖÏןֵÖÖêÖß ­ÖÆüà …
118

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

 ׍úÃÖß ckr úÖê þÖߍúÖ¸ü ú¸ü­Öê ´Öë †­ÖÖ¾Ö¿µÖú ×¾Ö»ÖÓ²Ö ­Ö ú¸ëü …
 †¯Ö­Öê úŸÖÔ¾µÖÖë úÖ ¯ÖÖ»Ö­Ö ×²Ö­ÖÖ ×úÃÖß †Ö¿ÖÛŒŸÖ êú ú¸ëü …
׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö ´Öë ÃÖ´ÖÖµÖÖ­ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖß ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë dk ÃÖÖ´Ö­ÖÖ
ú¸ü­Öê †Öî¸ü ˆ­ÖúÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ­Ö ÖÖêt­Öê êú ×»Ö‹ ×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ×²Ö­¤ãü†Öë ¯Ö¸ü ³Öß
¥üÛ™ü¯ÖÖŸÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ %&
1. †¯Ö­Öß Ø“ÖŸÖÖ êú úÖ¸üÖÖë úÖê ¯ÖÆü“ÖÖ­Ö ú¸ü ˆÃÖÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ŸÖ£µÖÖë úÖê
דÖÛ­ÆüŸÖ ú¸ü »Öë… … ŸÖ²Ö ‡­Öêú ×­Ö¸ü֍ú¸üÖ úß µÖÖêt­ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß
ÆüÖêÖß…
2. ­ÖÖîú¸üß µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ”ûÖê›Íü­Öê ÃÖê tß¾Ö­Ö ´Öë tÖê †³ÖÖ¾Ö ¯Öî¤üÖ ÆüÖêŸÖê ÆîüÓ ˆ­Æëü
ú´Ö ú¸ü­Öê úÖ ¯ÖϵÖÖÃÖ ú¸ü­ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ¸üÆêüÖÖ… ‡Ã֍êú ×»Ö‹ ãú”û ‹êÃÖê úÖµÖԍú»ÖÖ¯Ö “Öã­Ö­Öê “ÖÖ×Æü‹ ×tÃÖÃÖê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ¯Öæ¾ÖÔ tSÃÖÖ »ÖÖê…
3. †¯Ö­Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ, ‡“”ûÖ‹Ñ, ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë †Öפü úÖ »ÖêÖÖ-tÖêÖÖ
ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸üêú ˆ­ÖúÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ÃÖê ÃÖÖ´ÖÓtÃµÖ ×²ÖšüÖŸÖê Æãü‹ µÖÖêt­ÖÖ
²Ö­ÖÖ­ÖÖ “ÖÖ×Æü‹… ³Ö×¾Ö嵅 úß Ø“ÖŸÖÖ úÖê ³Öã»Ö֍ú¸ü ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö êú ×»Ö‹
µÖÖêt­ÖÖ ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ëü, tÖê ŸÖŸúÖ»Ö †Ö¯Öúß ˆ¤üÖÃÖß úÖê ¤æü¸ü ú¸ü­Öê ´Öë
ÃÖÆüֵ֍ú ÆüÖê Ã֍êú … ˆÃ֍êú ²ÖÖ¤ü µÖפü †Ö¯Ö “ÖÖÆëü ŸÖÖê »ÖÓ²Öß †¾Ö×¬Ö êú ×»Ö‹
³Öß úÖê‡Ô µÖÖêt­ÖÖ ²Ö­ÖÖ Ã֍úŸÖê ÆîÓ …
4. úÖµÖԍÎú´Ö êú úÖµÖÖÔ­¾ÖµÖ­Ö ´Öëü TµÖÖ¤üÖ ÃÖÖê“Ö-×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üêú ÃÖ´ÖµÖ ­Ö™ü ­Ö
ú¸ëü … µÖפü †Ö¯Ö úÖê‡Ô µÖÖ¡ÖÖ ú¸ü­ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê Æüï ŸÖÖê ˆÃÖê ¿Öß?kz ú¸ü ›üÖ×»Ö‹,
ˆÃÖ¯Ö¸ü TµÖÖ¤üÖ ÃÖÖ“êÖ-×¾Ö“ÖÖ¸ü ­Ö ú¸üë …
5. þֵÖÓ úÖê Öã»ÖÖ †Öî¸ü »Ö“Öß»ÖÖ ¸üÖë … ×tŸÖ­Öê Æüß †Ö¯ÖúÖê ­Ö‹ †¾ÖÃÖ¸ü
119

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

×´Ö»ÖëÖê, ÃÖÓ³Ö¾Ö Æïü †Ö¯Ö ˆ­Öúß ŸÖ¸ü±ú †ÖúÙÂÖŸÖ ÆüÖë †Öî¸ü †¯Ö­Ö֍ú¸ü
†Ö­ÖÓ¤ü ˆšüÖ‹Óò … µÖפü †Ö¯Ö Öã»Öê †Öî¸ü »Ö“Öß»Öê ¸üÆëüÖê ŸÖÖê ­Ö‡Ô ¯Ö׸üÛãÖןֵÖÖë
ÃÖê ÃÖ´Ö>ÖîŸÖÖ ú¸ü­ÖÖ †ÖÃÖÖ­Ö ÆüÖêÖÖ … †¯Ö­Öß ×¾Ö­ÖÖê¤ü-¾Öé×¢Ö ²Ö­ÖÖ‹ ¸üÖë …
Ø“ÖŸÖÖ †Öî¸ü ŸÖ­ÖÖ¾Ö ÃÖê ´ÖãÛŒŸÖ êú ×»Ö‹ µÖÆü ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú †Ö¾Ö¿µÖú Æîü…

120

ÃÖÖŸÖ
†Ö¯Öúß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Ö™ëü ¯»ÖÖØ­ÖÖ : ‹ú ÃÖ¯Ó֝æÖÔ †³µÖÖÃÖ
×¾Ö×³Ö®Ö †¬µÖÖµÖÖë ´Öë ¤üß Ö‡Ô ŸÖÖ׻֍úÖ†Öë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê †³µÖÖÃÖ ú¸üêú
¯ÖÖšüúÖÖ †¯Ö­Öê ×»Ö‹ ‹ú †“”ûß ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ ŸÖîµÖÖ¸ü ú¸ü Ã֍ëúÖê…
†¯Ö­Öß ¯ÖÖ׸ü¾ÖÖ׸üú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×tú ×t´´Öê¤üÖ׸üµÖÖë tSls þÖÖãµÖ, †Ö×£ÖZ
ÛãÖןÖ, ×tÃÖ´Öë †ÖµÖ-¾µÖµÖ úÖ »ÖêÖÖ ‹¾ÖÓ ²Ö“ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ ×­Ö¾Öê¿Ö ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æîü, úÖ
†Öú»Ö­Ö ú¸üêú †Ö¯Ö vius ׸ü™üÖµÖ›Ôü tß¾Ö­Ö úß ŸÖþÖ߸ü †×¬Öú ïÖ™ü ºþ¯Ö
ÃÖê ¤êüÖ Ã֍úŸÖê Æïü ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ ¸üÆüŸÖê †Ö¾Ö¿µÖú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ³Öß ú¸ü Ã֍úŸÖê Æïü …
²Ö•Ö™ü
en
Ø1. ³ÖÖê•Ö­Ö
2. ŸÖê»Ö
3. ׿ցÖÖ
4. ­ÖÖîú¸ü
5. ׍ú¸üÖµÖÖ

¾ÖŸÖÔ´ÖÖ­Ö ´Öë

121

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü êú ²ÖÖn

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

6. ú¯Ö›üÖëÍ úß ¬Öã»ÖÖ‡Ô
7. ™êü»Öß±úÖê­Ö
8. ¯ÖÖ­Öß
9.

ײֻ֕Öß

10.
11.
12
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

×p׍úŸÃÖÖ ÖpÖÔ
™ÒüÖaÃÖ¯ÖÖê™Ôü
µÖÖ¡ÖÖ
²Öß´ÖÖ ¯ÖÏh×´ÖµÖ´Ö
Œ»Ö²Ö
´Ö­ÖÖê¸Óü•Ö­Ö
dkWLesfVDl
“Öê¸êü™üß
†­µÖ úß ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ
ú¸üÖê úß †nüֵ֐Öß
»ÖÖê­Ö úß ¾ÖÖ¯ÖÃÖß
†­µÖ ÖpsZ

×­Ö´­Ö×»Ö×ÖŸÖ ŸÖÖ׻֍úÖ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê †Ö¯Ö ÃÖ³Öß ŸÖÖ׻֍úÖ†Öë ÃÖê ‹úס֟Ö
ÃÖæp­ÖÖ†Öë úÖ ×­ÖpÖê›ü+ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üêú †¯Ö­Öß Ãִ֐ÖÏ ×¸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖØ­ÖÖ ú¸ü
Ã֍ú­Öê ´Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ ÆüÖëÖê, ‹êÃÖß †Ö¿ÖÖ Æîü…

122

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

u

u

U
u

U

123

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

u

U
vxys
fdLr dh
rkjh[k

u

U

124

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

fjfuoy dh
j[kus

j[kus
vU; fuos'k
j[kus

u
u

B

u

j[kus

fuos'k

daiuh
;wfuV

B

j[kus

125

׸ü™üÖµÖ¸ü´Öë™ü ¯»ÖÖح֐Ö

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß
1. ‡Û­›üµÖÖ ™ãü›êü ÃÖê ÃÖӐÖÏ×ÆüŸÖ
2. ÃÖ´ÖÖ“ÖÖ¸ü ¯Ö¡Ö ‹¾ÖÓ ‡Ó™ü¸ü­Öê™ü
3. þ֯ÖϲÖÓ¬Ö­Ö ­ÖêŸÖéŸ¾Ö - ¯ÖÏtÖׯ֟ÖÖ ²ÖÎɍãú´ÖÖ¸üß ‡ÔÀ¾Ö¸üßµÖ ×¾Ö0×¾Ö0
4. ¾Öé¨üÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÃÖãÖß tß¾Ö­Ö - ÁÖß ‹ÃÖ0‹­Ö0 ¸üÖµÖ
5. ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ×­Ö´ÖÖÔÖ - ›üÖ0 ¿Ö㌻ÖÖ
6. †Ö“ÖÖµÖÔ ¸üt­Öß¿Ö êú ³ÖÖÂ֝ÖÖë êú †Ó¿Ö
7. ×­Ö¾Öê¿Ö úÖ ²ÖêÆüŸÖ¸ü ׾֍ú»¯Ö - ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ü ÁÖß ¸ü֍úê¿Ö ãú´ÖÖ¸ü ˆTt¾Ö»Ö
8. ‹“Ö0›üß0‹±ú0ÃÖß0 Ùïü›ü›Ôü »ÖÖ‡Ô±ú ‡­ÃµÖks¸ëüÃÖ ¯ÖÖW×»ÖÃÖßÁÖß ¿Öî»Öê¿Ö ×´ÖÁÖÖ

126