İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ 12:2 (2007), SS.45–82
TÜRKİYE KÜTÜPHANELERİNDEKİ MÂLİKÎ MEZHEBİYLE İLGİLİ YAZMA ESERLER * The Manuscripts About The Malikite School in Libraries of Turkey
Dr. Aydın TAŞ Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi e-posta:
[email protected]
Özet: Bu makalede, Türkiye kütüphanelerinde bulunan 47 müellife ait 62 adet yazma eser verilmiştir. Tespitimize göre bunların; - 25 tanesi neşredilmiş, üçünün matbu çevirisi yapılmış, üç yayınlanmış eser üzerine ise çalışma gerçekleştirilmiştir. gerçekleştirilmiştir. - 37 tanesi ise sadece yazma halindedir.
Anahtar Kelimeler: Türkiye Kütüphaneleri, Maliki Mezhebi, Fıkıh, Yazma, Kitap article we gave details details of 62 manuscript manuscriptss composed composed by 47 authors Abstract: In this article which are available in libraries of Turkey. According to ou r determination; - 25 of them are printed later on. Three of them are printed translation. Three of them have been studied over. - 37 of them are in manuscript form.
Key Words: Turkey’s Libraries, Malikite School, Fiqh, Manuscript, Book
*
Bu makalede verilen yazmalardan sadece Ahmed b. Muhammed Nâsıruddîn Ebu’lMecmai’l-Bahreyn reyn / البحرين جمع شر adlı Abbas İbnu’l-Muneyyir’in (683/1284), Şerhu Mecmai’l-Bah eseri Kıbrıs Sultan II. Mahmud Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Dr. Aydın TAŞ 46 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
GİRİŞ İslam fıkhı henüz tam olarak bütün yönleriyle ve bütün devreleriyle işlenmiş, açıklanmış ve aydınlanmış değildir. Çünkü fıkıhla ilgili yazma eserlerin bir kısmı ya zamanımıza ulaşmamış, ya da ulaşmış olduğu halde henüz keşfedilmemiştir. Zamanımıza ulaşanların önemli bir kısmı ise daha incelenip neşredilmemiştir. Bu yapılmadan, asırlar öncesinde teşekkül edip gelişmiş, mezhepler şeklinde müessesleşmiş ve daha sonra eskiye nazaran durağanlaş durağanlaşmış mış olan fıkhı, layıkıyla tanıyıp değerlendi değerlendirmek rmek ve günümüz günümüz mese me sele lele leri rine ne çözü çözüm m ürete retece cekk canl canlıl ılığ ığaa kavu kavuşt ştur urma makk pek pek mü mümk mkün ün olmayacaktır. Onun için bir anlamda geçmiş ile gelecek arasında köprü vazifesi gören yazmaların gün yüzüne çıkarılması gerekmektedir. Türkiye kütüphanelerinde fıkhî mezheplere dair araştırmacıların ilgisini bekleyen çokç çokçaa yazm yazmaa eser eser bulu bulunm nmak akta tadı dır r 1. Ali Ali Rıza Rıza Kara Karabu bulu lut’ t’un un,, Türk Türkiy iyee 2 kütüphanelerindeki yazma eserler hakkında hazırladığı hacimli eser bunun bir kanıtıd kanıtıdır. ır. Bu kıymet kıymetli li çalışm çalışmanı anın, n, bütün bütün yazmal yazmaları arı içerdi içerdiği ği iddia iddia edilemez. Ancak Türkiye kütüphanelerinde bulunan yazmalar eserler üzerine yapılmış, tespit edebildiğimiz en yeni ve en kapsamlı çalışmadır ve müellifi de yazmalar konusunda tecrübeli bir uzmandır 3. Bundan dolayı makalemizde bu eseri esas alarak, online kütüphane kayıtlarından, özellikle de Kültür Kültür ve 4 Turizm Bakanlığı’nın Türkiye yazmaları üzerine hazırladığı site ile İSAM 1
2
3
4
Kültür mirasımızın önemli ürünleri olan el yazması eserler; tarih, din, dil, felsefe, coğrafya, astroloji, fen bilimleri gibi çeşitli konularda, yazıldığı dönem ve yere ait temel bilgi bilgiler lerii bünyes bünyesind indee toplay toplayan, an, bilim bilim ve sanat sanat dünya dünyasın sının ın ilk elden elden kaynak kaynaklar larını ını oluşturmak oluşturmaktadır tadır.. Ülkemizde Ülkemizde en eskileri eskileri 10. yüzyıla yüzyıla kadar tarihlendir tarihlendirilebil ilebilen en eserler, eserler, yaklaşık 900 yıllık bir tarihin sayfalarını gözler önüne sermektedir. El yazması eserler, Kültür Kültür ve Turizm Turizm Bakanl Bakanlığı’ ığı’na na bağlı bağlı kütüpha kütüphanel neler er ve müzele müzelerr başta başta olmak olmak üzere üzere,, üniversiteler, resmi ve özel kurum-kuruluşlarda, şahıslarda bulunmaktadır. Çoğunluğu Selç Selçuk uklu lu ve Osma Osmanl nlıı döne döneml mler erin inde de meyd meydan anaa geti getiri rile lenn yazm yazmal alar arda da;; Osma Osmanlı nlı İmparatorluğu'nun, Asya'nın iç kesimlerinden Orta Avrupa'ya, Kuzey Afrika ve Arap Yarımadasının en güney uçlarından, Ural dağlarına kadar uzanan geniş coğrafyasında kullanılan dillerin etkileri görülmektedir (http://www.yazmalar.gov.tr/ ( http://www.yazmalar.gov.tr/). ). Ali Rıza Karabulut, el-Mahtûtâtü’l-Mevcûde fî Mektebâti İstanbul ve Anadolu = İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi I-III , Kayseri 2005, 4+1866+38 sayfa (5850 civarında müellif). Türkiye’deki yazma eserlerin bulunduğu önemli ve köklü kütüphanelerinden birisi olan Kayseri Râşid Efendi Yazma Eserler Kütüphanesi’nin emekli müdürü olan müellifin Türkiye’deki yazmalarla ilgili matbu bir çok katalog çalışması [bkz. Karabulut, III, Türkçe Türkçe açıkl açıklam amala alarr kısmın kısmının ın “ Türkçe Türkçe Kaynakl Kaynaklar, ar, Kısalt Kısaltmal malar, ar, Araştı Araştırma rmalar lar ve Kataloglar ” başlığı (bu kısma sayfa numarası verilmemiştir)] yanında Turan Karabulut ile birlikte dünya kütüphanelerindeki İslam kültür ve tarihi ile ilgili yazma eserler üzerine hazırladığı kapsamlı bir çalışma da bulunmaktadır [Ali Rıza Karabulut - Ahmet Turan Karabulut, Mu’cemü’t-Tâ Mu’cemü’t-Târihi’ rihi’t-Tür t-Türâsi’l âsi’l-İslâm -İslâmîî fî Mektebâti’lMektebâti’l-Âlem: Âlem: el-Mahtûtât el-Mahtûtât ve’lMatbûâ Matbûâtt = Dünya Dünya Kütüpha Kütüphanele nelerin rinde de Mevcut Mevcut İslam İslam Kültür Kültür Tarihi Tarihi ile İlgili İlgili Eserle Eserler r Ansiklopedisi I-VI (6. cilt indekstir), Mektebe Yayınları, Yayınları, Kayseri ty. (Mektebe (Mektebe yayınları; 12. İlmi eserler serisi; 3)]. http://www.yazmalar.gov.tr/ . Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın Türkiye yazmalarıyla ilgili olarak üç dilde (Türkçe, Arapça ve İngilizce) hazırladığı bu siteye maalesef maalesef henüz bütün kütüphaneler kaydedilmemiştir ancak buna matuf çalışmalar devam etmektedir. Bu çalı çalışm şmal alar arın ın mümk mümkün ün olan olan en kısa kısa süre sürede de bitir bitiril iler erek ek yazm yazmal alar arın ın tam tam olar olarak ak araştırmacıların hizmetine sunulmasını temenni ediyoruz. Ayrıca siteye bazı yazmaların
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 47 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
Kütüphanesi5 kayıtlarından, DİA’nın ilgili maddelerinde yer alan bilgilerden ve bakabildiğimiz diğer kaynaklardan yararlanarak Türk halkı tarafından fazla fazla tanınm tanınmaya ayann Maliki Maliki mezheb mezhebiyle iyle ilgili ilgili yazma yazma eserle eserleri, ri, bu eserle eserlerin rin bulunduğu bulunduğu kütüphane kütüphane kayıtlarıyla kayıtlarıyla birlikte akademisyenl akademisyenlerin erin dikkatlerin dikkatlerinee sunmak istedik. Ayrıca hem yazmaları mümkün mertebe tanıtabilmek, hem de bunlar üzerinde çalışma yapmak isteyenlere bir nebze olsun yardımcı olabi olabilm lmek ek için için yazm yazmala aların rın tesp tespit it edeb edebild ildiğ iğimi imizz tanıtı tanıtıcı cı bilg bilgil iler erin ini, i, matbularını, matbularını, çevirilerini çevirilerini ve üzerlerine üzerlerine yapılmış olan çalışmaları çalışmaları da ekledik. ekledik. Diğer Diğer mezhep mezhepler ler hakkın hakkında da da benzer benzer çalışm çalışmanı anınn yapılm yapılması asının nın faydal faydalıı olacağına inanmaktayız. Yeri gelmişken belirtelim ki, özellikle Hanefî ve Şâfiî mezhepleriyle ilgili yazmalar bir makale boyutunun çok üstündedir 6. Çalışmamızd Çalışmamızdaa geçen kısaltmalar kısaltmaların ın ve bunların bunların açılımların açılımların listesini listesini makalenin sonuna ekledik. Şimdi müelliflerin vefat tarihlerini esas alarak Mâlikî mezhebiyle ilgili tespit ettiğimiz yazmaları inceleyebiliriz.
A. III. ASIR (200-299 / 815-912) * Sahnûn, Sahnûn, Abduss Abdussela elam m b. Said Said et-Ten et-Tenûhî ûhî el-Hım el-Hımsî sî el-Mağ el-Mağribî ribî el-Kayravânî el-Mâlikî (240/854), (ونح) كيا ي اارقي اغراصي احوخي اتد ا سلمعبد ا ا ر طة ) في فرتا ا ةد داا) el-Mudevvene ve’l-Muhtelita / كيا 7 Mâlikî Mâlikî mezhebinin mezhebinin teşekkül döneminde döneminde Mâlik b. Enes (179/795) ve ona ait ilim halkasının fıkhî görüşlerini görüşlerini bir araya getirmek amacıyla amacıyla tedvin edilen ve farklı Mâlikî çevrelerince mezhep içi fıkhî faaliyetlerin temel kaynağı kabul edilerek “Ümmehât ” veya “ Devâvîn” adıyla anılan kitaplar arasında ilk sırada yer alan el-Müdevvene bu mezhep literatürünün en önemli eserle eserlerin rinden den biridi biridir. r. Bütün Bütün fıkıh fıkıh konula konularını rını ihtiva ihtiva eden eden eser, eser, “Taharet ” Diyetler ” bölümü ile sona ermektedir. Bölümlerin bölümü ile başlayıp “ Diyetler sayısı ve düzeni açısından farklılıklar olsa da el-Müdevvene'nin tertip ve
5 6
7
sayfa sayfa görüntüleri de eklenmiştir ve bunlardan istenilenleri, siteye üye olup kontör satın alarak alarak doğrudan doğrudan bilgisayar bilgisayaraa indirmek indirmek mümkündür mümkündür.. Araştırma Araştırmacılar cıların ın işini çok kolaylaştıran bu önemli hizmetin genişletilip mümkünse bütün yazmalara teşmil edilmesi çok yararlı olacaktır. http://kutuphane.isam.org.tr/2001arama.htm Türkiye Türkiye kütüphanele kütüphanelerinde rinde bulunan Hanefî Hanefî ve Şâfiî mezhepleriy mezhepleriyle le ilgili yazma eserlerin tespitini tamamlamış olup bunları müstakil bir kitap olarak yayınlamaya matuf çalışmamı çalışmamızz devam etmektedir. etmektedir. İmâmiyye İmâmiyye mezhebiy mezhebiyle le ilgili olan yazmalar yazmalar hakkında hakkında hazırl hazırladı adığım ğımız ız makal makaleyi eyi yayın yayınlan lanma makk üzere üzere Fırat Fırat Üniver Üniversit sitesi esi İlahiy İlahiyat at Fakült Fakültesi esi Dergisi’ne Dergisi’ne sunmuş sunmuş bulunmaktay bulunmaktayız. ız. Hanbelî Hanbelî mezhebiy mezhebiyle le ilgili olarak olarak hazırladı hazırladığımız ğımız çalışma ise, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin bu sayısında yayımlanmış bulunmaktadır [12:2 (2007), ss. 83-109]. Mâlik b. Enes’in hayatı ve eserleri hakkında bkz. Ahmet Özel, “MÂLİK b. ENES”, DİA, XXVII, Ankara 2003, ss. 506-513.
Dr. Aydın TAŞ 48 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
sistematiği erken dönem fıkıh literatürünün ilk örnekleri arasında yer alan İmam İmam Mâlik'i Mâlik'inn el-Muvatta8 ve Muha Muhamm mmed ed b. Hasa Hasann eş-Ş eş-Şey eybâ bânî nî’n ’nin in 9 (189/805) Kitâbü'l-Asl ile benzerlik taşımaktadır. Bunlarda olduğu gibi el-Müdevvene’de de daha sonraki fıkıh kitaplarında görülen “ kitâb”, “bab” ve “ fasıl ” gibi ana ve alt başlıklara dayanan daha gelişmiş ve ayrıntılı bir tasnif bulunmaz. el-Müdevvene'nin yazım üslûbu da diğer erken dönem fıkıh kitaplarında olduğu gibi büyük ölçüde soru-cevap metoduna dayanmaktadır. Öte yandan el-Muvatta başta olmak üzere Mâlikî fıkıh kitaplarının sonunda gene genell llik ikle le yer yer alan alan ve hara haraml mlar ar-h -hel elâl âlle lerr ile ile bazı bazı âdâb âdâb-ı -ı mu muaş aşer eret et mese me sele lele leri rini ninn ele ele alın alındı dığı ğı “ Kitâbü'l-Câmi’ ” adlı bölüm lümün mevcut 10 el-Müdevvene baskısında bulunmaması dikkat çekicidir . Ehl-i rey’in farazî fıkıh anlayışına yakın olan Tunuslu Ali b. Ziyâd el-Absî'nin (183/799) öğrencisi olduktan sonra Medine'ye giderek Mâlik'in ders halkasına katılan Esed b. Furât Furât11 (213/828) burada farazî meselelere dair çok çok soru soru sorm sormas asıy ıyla la dikk dikkat at çekm çekmiş iş ve bu nokt noktad adaa ehlehl-ii hadî hadîsi sinn fıkı fıkıhh anlayış anlayışına ına daha daha yakın yakın duran duran Mâlik Mâlik tarafı tarafında ndann Irak'a Irak'a yön yönlend lendiri irilmi lmişti ştir r 12. Irak'ta Ebû Hanîfe'nin13 (150/767) öğrencilerinden ve özellikle Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'den14 (189/805) yararlanan Esed, Mâlik'in vefatı üzerine onun önde gelen talebelerinin bulunduğu Mısır'a gidip Irak'ta öğrendiği fıkhî meseleler hakkında Mâlik'in görüşlerini derlemek istemiştir. İbn Vehb15 8
9 10 11 12
13
14
15
Muvatta’nı Muvatta’nın, n, Muhammed Muhammed (b. el-Hasan el-Hasan eş-Şeybânî) eş-Şeybânî) Rivâyeti Rivâyeti hakkında bilgi ve değerlendirme için bkz. Aydın Taş, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani’nin Hukuk Anlayışı (Usul Anlayışı), Doktora Tezi, EÜSBE, Danışman: Prof.Dr. H. Yunus Apaydın, Kayseri 2003, 59-62. Şeybânî’nin Kitâbü'l-Asl ’ı ’ı hakkında ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için bkz. Halit Ünal, “el-ASL”, DİA, TDV , İstanbul 1991, III, ss. 494-495; Taş, Şeybani, 26-32. Ali Hakan Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, İstanb İstanbul ul 2006, 2006, XXXI, ss. 470-473, 470-472. Esed b. Furât hakkında detaylı bilgi için bkz. Cengiz Kallek, “ESED B. FURÂT”, DİA, İstanbul 1995, XI, ss. 366-367. İmam Muhammed’in yanına gelmeden önce Medine’de bulunan Esed, Malik’e çok soru sormaya başlayınca bundan rahatsız olmuş ve ona, “Eğer bunu istiyorsan Irak’a gitmen gerekir” gerekir” demiş, bunun üzerine o da Irak’a gitmiştir (Muhammed Zâhid b. elHasan el-Kevserî (1952), Bulûgu’l-Emânî fî Sîreti’l-İmâm Muhammed b. el-Hasan eşŞeybânî , yy. yy. 1355, 1355, 14; Ahmed Abdussel Abdusselam am,, “Mukaddime” (el-Mudevvenetu’l-Kubrâ tahkikine tahkikine yazdığı), yazdığı), Dâru’l-Ku Dâru’l-Kutubi’l tubi’l-İlm -İlmiyye iyye,, Beyrut Beyrut 1415/1994, 1415/1994, I, ss. 101-109, 101-109, 104; Muhammed ed-Desûkî, el-İmam Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî ve Eseruhû fi’l Fıkhi’l-İslâmî , Dâru’s-Sekâfe, 1. bs., Katar 1407/1987, 125). Esed daha sonra kadı sıfatıyla, Afrika’da Ebu Hanife’nin görüşlerinin yayılmasında etkili olmuştur (Mahmood Hüseyin Ali, Ebu Hanife'nin (İmam-ı Azam'ın) İslam Hukuku ile İlgili Temel Görüşleri , Doktora Tezi, İÜSBE, Danışman: Niyazi Öktem, İstanbul 1988, 168). Ayrıca bkz. Taş, Şeybani, s. 18, 19, dipnot 56. Ebû Hanîfe’nin hayatı, eserleri, fıkhî görüşleri ve hakkındaki literatür için bkz. Mustafa Uzunpostalcı, “EBÛ HANÎFE (Hayatı ve Şahsiyeti, Eserleri, Fıkıh İlmindeki Yeri)”, DİA, İstanbl 1994, X, ss. 131-138; Ali Bardakoğlu, “EBÛ HANÎFE (Literatür)”, DİA, İstanbl 1994, X, ss. 143-144. İmâm İmâm Muham Muhammed med’in ’in hayatı hayatı,, eserl eserleri eri,, eserl eserleri erinin nin taksim taksimii ve genel genel olarak olarak değerlendi değerlendirilme rilmesi, si, hüküm çıkarımınd çıkarımındaa başvurduğu başvurduğu deliller, deliller, içtihat içtihat yöntemi, yöntemi, Hanefî Hanefî ekolündeki yeri ve rolü hakkında detaylı bilgi için bkz. Taş, Şeybânî , 10-174. İbn Vehb’in hayatı ve eserleri hakkında bkz. Saffet Köse, “İBN VEHB”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 441-442.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 49 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
(197/813) ve Eşheb el-Kaysî16 (204/820) ile görüştükten sonra kendi fıkıh anlayışına en yakın bulduğu İbnü'l-Kâsım'la17 (191/806) çalışmaya karar veren Esed'in sorularını cevaplandıran İbnü'l-Kâsım, Mâlik'in görüşlerini bilmediği ya da hatırlayamadığı durumlarda tahrîc metodu ile hükümler oluşturmuştur. Esed ile İbnü'l-Kâsım'ın birlikte çalışması neticesinde ortaya çıkan ve altmış bölümden oluştuğu söylenen el-Esediyye, Mâlik'in temsil ettiği Hicaz fıkhından oldukça farklı özellikler taşıyan, Fâzıl b. Âşûr'un ifadesiyle “ Iraklı metoda ve Hicazlı muhtevaya sahip” ayrıca delillerden arınmış fıkhî önermelerden oluşan bir eserdi18. el-Esediyye ile birlikte Kayrevan'a dönen Esed b. Furât eserinden ötürü buradaki Hicaz fıkıh geleneğine bağlı çevrelerce eleştirilmiştir. Bu eleşti eleştirile rileri ri en güçlü güçlü biçimd biçimdee ifade ifade eden eden kişiler kişiler arasın arasında, da, Kayrev Kayrevan an ve Tunus'ta Hicaz fıkhı üzerine öğrenim görüp Mısır'a ve ardından Medine'ye giderek Mâlik'in öğrencilerinin halkalarına katılan Sahnûn da yer almaktadır. İlk seyahatinden yaklaşık on yıl sonra (188/ 804) tekrar Mısır'a giden Sahnûn Sahnûn,, İbnü'l İbnü'l-Kâ -Kâsım sım'la 'la berabe beraberr Mâlik' Mâlik'in in ve halkas halkasının ının fıkhî fıkhî birikim birikimii üzerinde yeniden çalışması esnasında bir yandan el-Esediyye’ yi yi özellikle Mâlik ile irtibatı açısından gözden geçirmiş, öte yandan bu eserde yer almayan Mâlik'e ait görüşleri toplamıştır. Yanında İbnü'l-Kâsım'ın Esed'e hitaben yazdığı ve kendi çalışmasında yapılan tashihleri kabul etmesini istediği mektubuyla birlikte Kayrevan'a dönen Sahnûn, kurduğu halkada Mısır'd Mısır'daa hazırla hazırladığ dığıı metni metni talebe talebeler lerine ine okutur okuturken ken bu metin metin üzerin üzerindek dekii çalışm çalışması asına na devam devam etmişt etmiştir. ir. Bu dönemd dönemdee İbnü'l İbnü'l-Kâ -Kâsım sım'ın 'ın mektub mektubund undaa belirttiği talebi kabul etmeyen Esed'in halkası ile Sahnûn'un halkası arasında yaşana yaşanann gergin gerginlik lik şahsî şahsî çekişm çekişmeni eninn ötesin ötesinde de iki farklı farklı fıkıh fıkıh anlayı anlayışın şının ın mücadelesi olarak yorumlanmalıdır 19. Sahnûn'un çalışması el-Esediyye’nin yeniden tasnifi, fıkhî meselelere yer yer hadis ve âsârın âsârın ilâve ilâve edilme edilmesi, si, başta Medine Medinelil liler er olmak olmak üzere üzere Mâli Mâlik' k'in in İbnü İbnü'l'l-K -Kâs âsır ırnn dışı dışınd ndak akii önde önde gele gelenn öğre öğrenc ncil iler erin inin in fark farklı lı rivayetlerinin kaydedilmesi ile Hicaz ve Suriye fakihlerinin bazı görüşleriyle zenginleştirilmesi yanında İbnü'l-Kâsım'ın şahsî görüşleri ve diğer birçok bilginin ayıklanmasını da kapsamaktadır. Bu gözden geçirme ve düzenleme sonucu sonucunda nda oluşan oluşan metne metne el-Müdevvene adı verilmi verilmişti ştir. r. Ancak Ancak Sahnûn Sahnûn,, öğretim ve kadılık faaliyetlerinin yanı sıra siyasî ve içtimaî birçok mesele ile uğraşt uğraştığı ığında ndann çalışm çalışması asını nı tamaml tamamlaya ayamam mamış ış ve eserin eserin bazı bazı bölüml bölümleri eri el-Esediyye'de 'de yer yer aldı aldığı ğı şekl şekliy iyle le kalm kalmış ıştır tır.. el-Müdevvene'den 'den ayırma ayırmak k amacıyla bu parçalara el-Muhtelita denilmiş ve kaynaklarda Sahnûn'un eseri zaman zaman el-Müdevvene ve'l-Muhtelita şeklinde adlandırılmıştır 20. 16 17 18 19 20
Eşheb el-Kaysî için bkz. Cengiz Kallek, “EŞHEB EL-KAYSΔ, DİA, İstanbul 1995, XI, ss. 462. İbnü'l-Kâsım hakkında bkz. Şükrü Özen, “İBNÜ'L-KÂSIM”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 103-104. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/470. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/470. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/470.
Dr. Aydın TAŞ 50 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
el-Müdevvene'nin kaynakları, II/VIII. yüzyıl sonu ve III/IX. yüzyıl başlarında Mâlik'in öğrencileri tarafından derlenen, Mâlikî mezhebinin ilk tedvin tedvin örnekle örnekleri ri olarak olarak kabul kabul edileb edilebilec ilecek ek metinle metinlerde rdenn oluşma oluşmakta ktadır dır.. Nitekim Sahnûn'un, Mısır ve Medine seyahatleri sırasında içinde İbnü'lKâsım'ın semâsının da yer aldığı çok sayıda semâ derlemesini toplayarak Kayrevan'a getirdiği belirtilmektedir. el-Müdevvene'nin muhtevasını temelde Mâlik ve İbnü'l-Kâsım'ın görüşleri teşkil etmekle birlikte Mâlik'ten önce ve sonra yaşamış bazı Medinelî fakihlerin yanı sıra Suriye ve Irak âlimlerinin görüşlerine de rastlanmaktadır. Sahnûn'un İbnü'1-Kâsım'dan sonra en fazla istifa istifade de ettiği ettiği hocası hocası İbn Vehb'in Vehb'in el-Muvatta ve el-Câmi’ adlı eserleri eserleri el-Müdevvene'deki hadis, âsâr ve özellikle Suriye fukahasına ait görüşlerin başlı başlıca ca kaynak kaynaklan lan arasın arasındad dadır. ır. Mâlik' Mâlik'in in Mısırl Mısırlıı öğrenc öğrenciler ilerind inden en Eşheb Eşheb 21 el-K el-Kay aysî sî ve Abdu Abdull llah ah b. Abdü Abdülh lhak akem' em'in in (214/8 (214/829) 29) eserle eserlerin rinden den de yararlandığ yararlandığıı anlaşılan anlaşılan Sahnûn, Sahnûn, Medine Medine fukahasını fukahasınınn görüşleriyle görüşleriyle Mâlik'in Mâlik'in Medine Medinelî lî öğren öğrencile cilerin rinin in rivaye rivayett ve görüş görüşler lerii hususu hususunda nda Ebû Abdull Abdullah ah Muhammed b. Dînâr el-Cühenî, Ebû Amr Osman b. Kinâne, Mugîre b. Abdurrahma Abdurrahmann el-Mahzûmî el-Mahzûmî ve İbnü'l-Mâc İbnü'l-Mâcişûn'u işûn'unn22 (212/8 (212/827) 27) o dönemd dönemdee Kayrevan'a ulaştığı bilinen eserlerini kullanmış olmalıdır. Ancak söz konusu eser eserle leri rinn özel özellik likle le Kuze Kuzeyy Afrik Afrikaa kütü kütüph phan anel eler erin inde de bulun bulunan an yazm yazmaa nüshalarını inceleyerek el-Müdevvene ile aralarındaki ilişkiyi ortaya koyan bir çalışma henüz yapılmamıştır 23. Sahnûn'un ders halkasında uzun yıllar okunan ve onun sağlığında Endülü Endülüs'e s'e ulaşan ulaşan el-Müdevvene, III/ III/IX IX.. yüzy yüzyıl ıl sonl sonlar arın ında dann itib itibar aren en Kayr Kayrev evan an,, Endü Endülü lüs, s, Mağr Mağrib ib ve Sici Sicily lyaa Mâlik âlikîl îler eri'i'ni ninn bütü bütünn fıkh fıkhîî faaliy faaliyet etle lerin rinde de esas esas aldı aldıkl kları arı temel temel kayn kaynak ak hali haline ne gelm gelmiş işti tir. r. Eser Eserin in Kayre ayreva van' n'da da merk erkezî ezî bir me mevk vkiy iyee sah sahip olmas lmasın ındda, Sah Sahnûn' nûn'uun öğrencilerinden olan ve hocasının ardından ortaya çıkan ihtilâflarda takındığı tavırla Kayrevan Mâlikîliği'nin ana çizgisini temsil eden Yahya b. Ömer el-Kinânî24 (289/902) ile bu çizgide yetişmiş İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin25 (386/9 (386/996) 96) belirl belirleyic eyicii rol oyn oynadığ adığıı anlaşı anlaşılmak lmaktad tadır. ır. Endülü Endülüs't s'teki eki kadı kadı tayinle tayinlerin rinde de el-Müdevvene'yi 'yi ezbe ezbere re bilm bilmen enin in şart şart koşulması ve el-Vâzıha ile el-Mevvâziyye gibi farklı eserler üzerinde çalıştığı için fıkhî faaliyetleri faaliyetleri el-Müdevvene ile sınırl sınırlıı olan fukaha fukahanın nın tepkisi tepkisiyle yle karşılaşan Fazl b. Seleme b. Cerîr el-Cühenî’nin memleketi İlbîre'yi (Elvira) terk terk etmek etmek zorund zorundaa kalmas kalmasıı gibi gibi birçok birçok tarihî tarihî kayıt, kayıt, el-Müdevvene'nin Endü Endülü lüs' s'te te ve Kuze Kuzeyy Afrik Afrika'd a'dak akii mer'î mer'î huku hukuku kunn teme temell bilgi bilgi kayn kaynağ ağıı 21 22 23 24 25
Abdull Abdullah ah b. Abdülha Abdülhakem kem’ın ’ın hayatı hayatı ve eserl eserleri eri için için bkz. bkz. Saffet Saffet Köse, Köse, “İBN “İBN ABDÜLHAKEM, ABDULLAH”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 276-277. İbnü'l-Mâc İbnü'l-Mâcişûn işûn hakkında hakkında bkz. H. Mehmet Mehmet Günay, Günay, “İBNÜ'L-M “İBNÜ'L-MÂCİŞÛ ÂCİŞÛN”, N”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 122-123. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/470-471. Yahya b. Ömer el-Kinânî’nin hayatı ve eserleri için bkz. Ahmet Özel, “KİNÂNÎ, Yahyâ b. Ömer”, DİA, Ankara 2002, XXVI, ss. 33-34. İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. H. Yunus Apaydın, “İBN EBÛ ZEYD”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 451-453.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 51 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
olduğunu göstermektedir. Nitekim eserin bu mevkiinden ötürü “müdevvene” kelimesi günümüzde bazı Kuzey Afrika ülkelerinin hukuk dilinde “kanun” anlamında kullanılmaktadır 26. Üzerin Üzerinde de yapılan yapılan başarı başarılı lı ihtisa ihtisarr çalışm çalışmala aların rının ın yaygın yaygınlaş laşmas masıyla ıyla birlikte el-Müdevvene, derslerde okutulan ve ezberlenen bir metin olma özelliğini zamanla kaybetmiş olsa da Mâlikî mezhebinin rivayet ve fetva kaynaklan arasındaki öncelikli yerini her zaman korumuştur. Hatta VII/XIII. yüzyıl ve sonrasında el-Müdevvene’nin elde ettiği otoritenin İbnü'l-Kâsım'ın Mâli Mâlikî kî me mezh zheb ebii için içinde deki ki me mevk vkii iini ninn de önün önünee geçt geçtiği iği görü görülme lmekt kted edir ir.. VII/XIII. yüzyıla kadar devam eden mezhebin gelişme dönemi boyunca hemen hemen her bölged bölgedee kaynağ kaynağına ına bakılm bakılmaks aksızın ızın İbnü'l İbnü'l-Kâ -Kâsım sım'ın 'ın rivaye rivayett ve görüş görüşler lerii mezhep mezhep içi tercih tercih sırala sıralamas masınd ındaa önceli öncelikli kli kabul kabul edilirk edilirken en bu yüzy yüzyıl ılla la birl birlik ikte te me mezh zhep ep içind içindee tercih tercih edil edilen en riva rivaye yett ve görü görüşl şler erin in el-Müdevvene'ye hasredildiği görülmektedir. Diğer bir ifade ile Mâlik'in İbnü'l-Kâsım dışındaki öğrencilerinin el-Müdevvene'de yer alan rivayet ve görüşlerinin görüşlerinin İbnü'l-Kâ İbnü'l-Kâsım'ın sım'ın el-Müdevvene’de ’de yer yer alma almaya yann riva rivaye yett ve görüşlerine tercih edileceği konusunda ortak kanaate ulaşılmıştır 27. el-Mudevvene’ye özellikle Mâlikîler çok önem vermişler ve III/IX. yüzyılın yüzyılın sonlarından sonlarından itibaren üzerine pek çok şerh, muhtasar, muhtasar, talik, ziyâdât ziyâdât ve ihtisar çalışması yapılmıştır. Bu çalışmalarda Mâliki fıkıh tarihinde ortaya çıkan farklı eğilimleri, gruplaşmaları, gelişen fıkıh dilini ve terminolojiyi izlemek mümkündür 28. Muhtasarlar ı29: el-Mudevvene’nin sayısı otuza ulaşan muhtasarlarından en meşhurları şunlardır: 1) İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî, Muhtasarü'l-Müdevvene. Eser üzerine yapı yapıla lann ilk ilk ve en me meşh şhur ur çalı çalışm şmal alar arda dann biri iri olup olup ders ders kita kitabı bı diye diye hazırlanmış hazırlanmıştır. tır. İbn Ebû Zeyd, bu ihtisarı ihtisarı yanında yanında eserde Mâlik'e ait olanlar da dahil bütün görüşleri İbnü'l-Kâsım'a izafe etmiş, el-Müdevvene dışındaki temel kaynaklarda yer alan farklı rivayet ve görüşleri, ayrıca kitabın sonuna el-Müdevvene'de bulunmayan “ Kitâbü'1-Ferâiz” ve “ Kitâbü'l-Câmi’ ” adlı bölümleri eklemiştir. Eserin Mısır ve Kuzey Afrika kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunmaktadır. et-Tehzîb fi'htisâri' fi'htisâri'l-Müde l-Müdevvene vvene. el2) Ebû Ebû Saîd aîd el-B l-Berâz erâziî iî,, et-Tehzîb Müdevvene dışınd dışındaki aki kitapl kitaplard ardan an herhan herhangi gi bir ilâve ilâve içerme içermediğ diği,i, metnin metnin muhteva ve ifadelerine sadık kaldığı ve Sahnûn'un son şeklini veremediği bölümleri diğer bölümlere uygun olarak yeniden tanzim ettiği için kısa 26 27 28 29
Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/471. Eser Eser hakkın hakkında da daha daha ayrınt ayrıntılı ılı bilgi bilgi ve değerl değerlend endirm irmele elerr için için bkz. bkz. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, XXXI/470-472. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/472. Bkz. Ali Vasfi Kurt, Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî , İnsan Yayınları, İstanbul 1998, 264-267; Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/472.
Dr. Aydın TAŞ 52 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
zamanda hocası İbn Ebû Zeyd'in muhtasarının yerini alarak Kuzey Afrika, Sicilya ve Endülüs Mâlikîleri arasında en önemli başvuru kaynağı haline el-Müdevvene denildiği zaman artık Berâziî'nin et-Tehzîb'i gelmiş ve anlaşılır olmuştur. İbn Haldun, Muhtasaru İbni'l-Hâcib'ın telifinden sonra bile et-Tehzîb'in 'in ders ders kita kitabbı olar olarak ak kull kullan anıl ılma maya ya deva devam m edil edilddiğin iğinii el-Müdevv evvene ene ve el-Muh el-Muhtel telita ita'nın belirt belirtmek mekted tedir. ir. Müellif Müellifii tarafı tarafında ndan, n, el-Müd içerdiği meseleleri “tehzîb” için kaleme alındığı belirtildiğinden et-Tehzîb fi'htisâri'l-Müdevvene şeklinde isimlendirilen ve bazı çağdaş çalışmalarda Tehzîbü'l-Müdevvene ve'1-Muhtelita şeklinde kaydedilen eserin tenkitli neşri Muhamm Muhammed ed el-Emi el-Eminn Veledü Veledü Muhamm Muhammed ed Salim Salim b. eş-Şey eş-Şeyhh tarafı tarafında ndann yapılmıştır (I-IV, Dübey 1420/1999). et-Tehzîb üzerine çok sayıda şerh ve talik talik çalışm çalışması ası gerçek gerçekleş leştir tirilmi ilmiş, ş, ayrıca ayrıca Ebû Muhamm Muhammed ed Abdülh Abdülhak ak b. Muhammed es-Sehmî es-Sikıllî, Berâzî'nin hataları konusunda İstidrâk alâ Muhtasşari'l-Berâzî isimli bir eser kaleme almıştır. el-Mukaddimâtü'1-Mümehhidât . 3) İbn Rüşd el-Ced30, el-Müdevvene’deki ’deki mesele meseleler lerii daha daha sistem sistemati atikk hale hale getire getirerek rek nassla nasslarla rla temellendirmesi, fıkıh usulü açısından açıklaması ve mezhep içi ittifak ve ihtilâfların yanı sıra bazen diğer mezheplerin görüşlerine de yer vermesiyle eserin muhtasarları arasında özel bir yere sahiptir (I-III, nşr. Muhammed Haccî - Said A'râb, Beyrut 1408/1988). İbn Ebû Zemenîn'in31 (399/1008) el-Mugrib (el-Mukarrib) fi'htisâri'lMüdevvene, Ebü'l-Kâsım Halef b. Behlûl el-Berbelî'nin et-Takrîb, Abdullah Nazmü'd-Dürer fi'htisâri'l-Müdevvene'si b. Abdurrahman eş-Şârimsâhî’nin Nazmü'd-Dürer fi'htisâri'l-Müdevvene de anılması gereken diğer muhtasarlardır. Ayrıca Endülüslü hadisçilerden Muhammed b. Abdullah b. Ayşûn (341/952), el-Mudevvene’yi, sonundaki el-Muhtelita bölümleri bölümleri hariç, ihtisar ihtisar etmiştir. etmiştir. Yine Muhammed Muhammed b. Rebâh b. Saîd et-Tuleytulî (358/968) ve İsmail b. İshak b. İbrahim İbnü’t-Tahhân el-Kaysî’nin (384/994) de ihtisar çalışmaları vardır. Şerhleri 32: İlk örnekl örnekleri eri Sahnûn Sahnûn'un 'un öğren öğrencile cileri ri tarafı tarafında ndann verilen verilen ve sayılar sayılarıı altm altmış ışın ın üzer üzerin inde de olan olan el-Müdevvene şerh şerhle leri rini ninn başl başlıc ıcal alar arıı şöyl şöylee sıralanabilir: 1) Müellifin oğlu Muhammed b. Sahnûn (256/870), Şerhu Erbaati Kutub mine’l-Mudevvene . 2) Endülüslü fakihlerden Muhammed b. Ahmed b. Abdulazîz el-Utbî el-Mustahrace ace mine’l-Esmi mine’l-Esmi’a ’a Leyse fi’l-Mudevv fi’l-Mudevvene ene. el-Kurtubî (254/868), el-Mustahr Önemli bir şerhtir. 30 31 32
İbn Rüşd el-Cedd’in hayatı ve eserleri hakkında bkz. Ali Bardakoğlu, “İBN RÜŞD”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 254-257. İbn Ebû Zemenî Zemenînn hayatı hayatı ve eserle eserleri ri hakkın hakkında da bkz. bkz. Saffet Saffet Köse, “İBN “İBN EBÛ ZEMENÎN”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 449. Endül ülüs üs’’de Hadi Hadiss ve İbn İbn Arab Arabî Bkz. Bkz. Kurt Kurt,, End ,î 264264-26 267; 7; Çavu Çavuşo şoğl ğlu, u, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, XXXI/472.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 53 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
3) Kayravanlı fakih Muhammed b. İbrahim b. Abdûs (260/873), Şerhu Mesâil mine’l-Mudevvene. Dört cüzlük bir şerhtir. 4) Ebû Bekir İbn Yûnus es-Sikıllî, el-Câmi’ li Mesâili'l-Müdevvene. mezhebin mushafı mushafı” lakabı Mâliki Mâliki çevrel çevreleri erinde ndeki ki şöhret şöhretind inden en dolay dolayıı “mezhebin lakabını nı kazanan ve Kayrevan metodunun tipik örneklerinden biri olan eser aynı zamanda Halil b. İshak el-Cündî’nin el-Muhtasar 'ının 'ının el-Müdevvene şerhleri arasında dört temel tercih kaynağından biridir. 5) Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Lahmî (478/1085), et-Tebsıra. Daha Daha Önceki Önceki şerhle şerhlerde rdenn farklı farklı bir tenkit tenkit ve tercih tercih metodu metodu gelişt geliştire irerek rek mezhep mezhep biriki birikimi mi içinde içinde yer alan farklı farklı görüşl görüşleri erinn ortaya ortaya çıkarı çıkarılma lmasın sınıı amaçlamaktadır. Hem rivayet (senet) yönünden, hem de mezhebin temel ilkeleri ve maslahat ilkesiyle uyumluluğu açısından tenkide tâbi tutulan mezhep mezhep biriki birikimi mi arasın arasından dan zaman zaman zaman zaman mezheb mezhebin in mutebe muteberr görüşü görüşüne ne muhalif tercihler yapan ve sık sık tahrîc yöntemine başvuran Lahmî ve öğrencilerinin bu çalışmaları sonucunda Mâliki mezhebinin mezhep içi fıkhî istidlâl usulü ve tercih sınıflaması yeni bir şekil almıştır 33. 6) Mâzerî (536/1141)34, Şerh (Ta'lîka) ale'l-Müdevvene. İki farklı fıkıh anlayışını yansıtan Irak ve Kayrevan metotlarını muhtemelen ilk defa bir araya getiren eserdir. 7) Kâdî Ebû Ali Sened b. İnân, Tırâzü'l-Meclis. Mısır’da yazılmış az sayıdaki el-Müdevvene şerhlerinin ilki olmasıyla tanınmıştır. et-Tenbîh bîhâtü âtü'1'1-Müs Müsten tenbit bitaa fî Şerhi Şerhi 8) Kâdî Kâdî İyâz İyâz (544 (544/1 /114 149) 9),, et-Ten Müşkilâti'lMüşkilâti'l-Müde Müdevvene vvene ve'l-Muhte ve'l-Muhtelita lita = et-Tenbîhâ et-Tenbîhâtü'1tü'1-Müste Müstenbita nbita ale'l Kutubi’l-Müdevvene ve'l-Muhtelita. Eser, el-Müdevvene’nin lafızlarının ve müşkil taraflarının açıklanmasıyla ilgilidir. Mâzerî’nin mezhep içi istidlal anlayış anlayışını ını ve Irak'l Irak'laa Kayrev Kayrevan an metotl metotları arını nı bir araya araya getirm getirmee hedefi hedefini ni 35 sürdüren bir çalışmadır . Kitâbü'ş-Şerh -Şerh ve't-Temâm ve't-Temâmât ât li Mesâili'lMesâili'lEbû Saîd Saîd el-Be el-Berâz râziî'n iî'nin in Kitâbü'ş Müdevvene'si, 'si, Ebû Ebû Muha Muhamm mmed ed Abdü Abdülh lhak ak b. Muha Muhamm mmed ed es-S es-Seh ehmî mî en-Nüket ve'l-Furûk li Mesâili’l-Müdevvene ve'1-Muhtelita es-Sıkıllî’nin, ile Tehzîbü't-Tâlib ve Fâidetü'r-Râgıb ale'Müdevvene'si ve Ebü't-Tâhir İbrahim b. Abdüssamed'in et-Tenbîh alâ Mebâdi'i't-Tevcîh'i de el-Müdevve üzerine yazı yazılm lmış ış başl başlıc ıcaa şerh şerhle lerr aras arasın ında dadı dır. r. İbn İbn Ebû Ebû Zeyd Zeyd el-K el-Kay ayre revâ vânî’ nî’ni ninn en-Nevâdir en-Nevâdir ve'z-Ziyâd ve'z-Ziyâdât ât adlı adlı eseri eseri de Mâlikî Mâlikî mezheb mezhebinin inin el-Müdevvene dışındaki temel rivayet kaynaklarının tamamında yer alan farklı rivayet ve görüşleri derleyen önemli bir çalışmadır 36. 33 34 35
36
Ali Hakan Hakan Çavuşoğlu, Çavuşoğlu, Irak Doktora Tezi, Tezi, Irak Mâlikî Mâlikî Ekolü Ekolü (III.(III.-V./ V./IX. IX.-X. -X. YY.), Doktora MÜSBE, Danışman: Prof.Dr. Mehmet Erdoğan, Erdoğan, İstanbul 2004, 90-92. Mâzerî’nin hayatı ve eserleri için bkz. Eyyüp Said Kaya, “MÂZERΔ, DİA, Ankara 2003, XXVIII, ss. 193-195. Bkz. M. Yaşar Kandemir, “KÂDÎ İYÂZ”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, ss. 116-118, 117; Murat Gökalp, Kadı Iyâz ve Şifa Adlı Eserinde Peygamber Tasavvuru, Doktora Tezi, AÜSBE, Danışman: Prof.Dr. Kâmil Çakın, Ankara 2005, 50. Eser hakkında daha ayrıntılı bilgi, yazması ve matbuları, aşağıda müellifinin başlığı altında verildi.
Dr. Aydın TAŞ 54 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Ta’lîk ale’lale’lTalikleri : Ebû Ebû İmrâ İmrânn b. İsâ İsâ el-F el-Fâs âsîî (430 (430/1 /103 038) 8),, Ta’lîk Mudevvene adlı bir eser yazmıştır. Ayrıca Kayravanlı muhaddislerden Ebu’lHasen Ali b. Muhammed el-Lahmî’nin (478/1085), el-Mudevvene’ye etraflı bir şekilde yapmış olduğu ve et-Tebsıra adını verdiği bir taliki vardır 37. Yazması: S/B.VehbiE, r. 430, v. 86 (bir kısmı). Matbusu38: I-VIII, Kahire 1323/1905, 1325/1907, 1345/1926 (eserin 476/10 476/1083 83 tarihl tarihlii bir yazma yazma nüshas nüshasıı esas esas alınmış alınmıştır tır,, ayrıca ayrıca bu baskın baskının ın Beyrut'ta ofset neşri de yapılmıştır); Bulak 1325/1907; İbn Rüşd el-Cedd'in el-Mukaddimâtü'1-Mümehhidât adlı şerhi, Süyûtî'nin Tezyînü'1-Memâlik bi Menâkıbı Menâkıbı Mâlik 'i'i ve İsâ b. Mes'ûd Menâkıbü Mâlik 'i' i ile Mes'ûd ez-Zevâvî ez-Zevâvî'ni 'ninn Menâkıbü birlikte birlikte de yayımlanmış yayımlanmış olup 1398/1978 1398/1978 tarihli tarihli Beyrut baskısı baskısı (I-IV) (I-IV) da buna dayanmaktadır; el-Müdevvenetü’l-Kübrâ I-IV , 1. bs., Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1415/1994 (birlikte 5. cilt olarak: İbn Rüşd, Mukaddimât li Beyâni mâ İktedathu’l-Müdevvene mine’l-Ahkâm). Eserin henüz tenkitli bir neşri yapılmamıştır. Üzerin Üzerinee Yapılm Yapılmış ış Çalışm Çalışma: a: Yakın Yakın dönemd dönemdee el-Müdevvene'nin kaynak kaynaklar larıı hakkın hakkında da yapılan yapılan çalışm çalışmala alarr arasın arasında da Ahmed Ahmed b. Muhamm Muhammed ed el-Amrânî'nin İkbâlü's-Sürûr bi Tahrîci Ahâdîsi'l-Müdevveneti'l-Kübrâ adlı eseriy eseriyle le Tâhir Tâhir Muhamm Muhammed ed ed-Der ed-Derdîr dîrî’n î’nin in Üm Ümmül mülkur kurââ Üniver Üniversit sitesi esi'nd 'ndee hazırladığı, Tahricü'l-Ahâdîsi'n-Nebeviyyeti'1-Vâride fî Müdevveneti'l-İmâm Mâlik b. Enes başlığıyla yayımlanan doktora tezi zikredilebilir (I-III, Mekke 1406/1985). Batı dünyasında el-Müdevvene'ye dair dikkati çeken çalışmalar, Kuzey Afrika yazmaları üzerindeki incelemeleriyle tanınan Miklos Muranyi tarafı tarafında ndann gerçek gerçekleş leştir tirilm ilmişt iştir. ir. Murany Muranyi'n i'nin in Sahnûn Sahnûn'un 'un eserle eserleri ri üzerin üzerinee kaleme almış olduğu Die Rechtsbücher des Qairawaners Sahnun b. Said: Entstehung Entstehungsgesc sgeschiech hiechte te und Werküberli Werküberlieferun eferung g (Stut (Stuttga tgart rt 1999 1999)) adlı adlı çalışmasının yanı sıra erken dönem Mâlikî kaynakları ve özellikle İbnü'lKâsım'ın semâı hakkındaki eserleri zikredilmelidir 39.
* İbn Sahnûn, Muhammed b. Abdusselam Sahnûn Ebû Abdullah et-Tenûhî el-Kayravânî el-Mağribî el-Mâlikî (256/870), (ونح إ إ) كيا ي اغراي اارقوخي اتون اح سلم عبد ا دح er-Ris er-Risâle âletü’ tü’ss-Sah Sahnû nûniy niyye ye = el-Es’ el-Es’ile ile ve’l-E ve’l-Ecvi cvibe be fi’l-F fi’l-Furû urûi’l i’l-ا ر راة في اجوا ةئا ا = ةو وسحة ار را Mâlikiyye / ةكا Yazması: DTCF/İ.Saib, r. 1/2790, v. 80 (1115 h). * Berk Berkîî (el(el-Be Berg rgî) î),, Ubey Ubeydu dulla llahh b. Mu Muha hamm mmed ed Ebu’l Ebu’l-K -Kâs âsım ım (291/904), 37 38 39
Bkz. Kurt, Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî , 264-267.. 264-267.. Bkz. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, ”, DİA, XXXI/472.. XXXI/472.. Çavuşoğlu, MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, XXXI/472-473.
“el-
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 55 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
(يبرا) يبرا ق قو اد أح د اعب Ziyâdetü İhtilâfi Fukahâi’l-Emsâr fî Muhtasari İbn Abdilhakem 40 / حكعبد ا إ تصر إ في ص صا ء افقه ل إختل ز ز Yazması: S/EsadE, r. 966.
B. IV. ASIR (300-399 / 912-1099) * İbn Ebû Zeyd, eyd, el-Kayravânî, nî, Abdu bdulla llah b. Ebû Zeyd Abdurrahman Ebû Muhammed en-Nefezî el-Mâlikî (386/996), ,د ز ز و أ أ إ )إ كي ا ا ي ا ا ر ق ا ا ا د ح ح و أ أ ر ر ا د بعب د ز و أ ا ا عبد (يارقا 1. er-Risâle li’bni Ebî Zeyd el-Kayravânî / را el-Kayravânî / يارقا دز يأ ةر قافي ا)) İbn Ebu Zeyd Mâlikî mezhebi fıkhına dair yazdığı er-Risâle adlı bu temel metinle tanınır. Mâlikî fıkhının temel metinlerinden biri olan eser üzerine İbn Nâcî, Zerrûk, Ali b. Muhammed el-Menûfî, Muhammed b. İbrahim et-Tetâî başta olmak üzere birçok alim şerh yazmış, bazı alimler de eseri manzum hale getirmişlerdir. Baş tarafındaki akaitle ilgili bölüm de çeşitli çalışmalara konu olmuştur. Kuzey Afrika ve Endülüs'te olduğu gibi Doğu Doğu İslâ İslâm m düny dünyas asınd ındaa da çok çok rağb rağbet et görm görmüş üş ve ders ders kita kitabı bı olar olarak ak 41 okutulmuştur . Telif Tarihi: 327/939. Yazması: S/Nuruosmaniye, r. 1775, v. 95; S/H.HüsnüP, r. 9/1160, v. 118-120. Matbusu: Fas, ty.; Kahire 1296, 1304, 1314, 1319, 1323, 1324, 1338, 1340, 1354; Muhammediyy Muhammediyyee 1407/1987 1407/1987;; nşr. Hâdî Hammû-Muh Hammû-Muhammed ammed Gurerü'l'l-Mak Makâle âle fî Şerhi Şerhi Ebü'l-Ecfân Ebü'l-Ecfân,, Beyrut Beyrut 1406/1986 1406/1986 (Megrâvî'n (Megrâvî'nin in Gurerü Garîbi'r-Risâle'siyle birlikte). Matbu Çevirisi: Çevirisi: Fransızcaya çevirenler: Edmond Edmond Fagnan Fagnan (Paris (Paris 1914), L. Bercher (Alger 1945, 1948, 1949) ve Kevser Abdüsselâm el-Basîrî (Cezayir-Kahire 1988). İngilizceye 1988). İngilizceye çevirenler: A. D. Russell ve Abdullah b. Me'mûn es-Sühreverdî (London 1906), J. Kenny (Minna/Nigeria 1992). 2. en-Nev en-Nevâdi âdirr ve’z-Z ve’z-Ziyâ iyâdât dât alâ mâ fi’l-Mu fi’l-Mudev devven veneti eti’l’l-Kub Kubrâ râ ve اا ا ا وااا Gayrihâ mine’l-Ümmehât min mine’l-Ümmehât min Mesâili Mâlik ve Ashâbih / في ا كيا ا ق قافي ا) ح حأ س س ه ها ا ر ر كبرىة اد دا) ا 40
41
Ebû Muhammed Abdullah b. Abdülhakem el-Mâlikî (214/829), İmam Mâlik'in önde gelen talebelerindendir. Bkz. Köse, “İBN ABDÜLHAKEM, ABDULLAH”, DİA, XIX/276. Apaydın, “İBN EBÛ ZEYD”, DİA, XIX/451-452.
Dr. Aydın TAŞ 56 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
en-Nevâdir ve'z-Ziyâd ve'z-Ziyâdât ât olar Kısaca en-Nevâdir olarak ak anıl anılan an kita kitapt ptaa Mâli Mâlikî kî el-Esediyye, el-Müdevvenetü'1-Kübrâ, el-Mecmûa, mezhebinin el-Mevvâziyye, el-Vâdıha, el-Müstahrece (el-‘Utbiyye) gibi ilk kaynakları (Ümmehât ) ile diğer bazı eserlerde yer alan İmam Mâlik ve talebelerine ait görüşler derlenmiş, ayrıca bu kitaplarda bulunmayan hususlar da esere ilave edilmiştir 42. İbn Ebû Ebû Zeyd Zeyd,, Mâlik âlikîî fıkh fıkhın ının ın en hacim acimli li ve önem önemli li kaynaklarından biri olan bu eserde sadece görüşleri kaydetmekle kalmamış, bunları tartışmış, zor olanlarını açıklamış, ayrıca kendi tercih ve içtihatlarını da belirtmiştir 43. Yazması: S/Ayasofya, r. 1479-1497, cüz 1-19. Matbusu: Nşr. Mathiasvon Bredow, el-Cihâd Hasebe'l-Mezhebi'lMâlikî ma'a Tahkîki Kitâbi'l-Cihâd min Kitâbi'n-Nevâdir ve'z-Ziyâdât = Der Heilige Krieg (Cihad) Aus der Sicht der Malikitischen Rechtsschule , Franz Steiner Verlag, Beyrut 1994 (sadece cihatla ilgili bölümü); en-Nevâdir ve’z Ziyâdât alâ mâ fi’l-Mudevvene ve Gayrihâ mine’l-Ümmehât I-XV , tahkik edenler: Abdülfettah Muhammed el-Hulv (1 ve 2. cilt), Muhammed el-Haccî (3, 4, 14 ve 15. cilt), Muhammed Abdülaziz ed-Debbâg (5, 7, 9, 11 ve 13. cilt), Abdullah el-Murâbıt et-Tergî, Muhammed Abdülaziz ed-Debbâg (6. cilt), cilt), Muham Muhammed med el-Emî el-Emînn Buhubz Buhubzaa (8 ve 10. cilt), cilt), Ahmed Ahmed el-Hat el-Hattab tabî,î, Muhammed Abdülaziz ed-Debbâg (12. cilt), Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1999. 3. Risâle fî Vâcibi Umûri’d-Diyâne / قاا في) ةد دا وأ ج اج في ة كيا ا) Yazması: S/Nuruosmaniye, r. 1775.
C. V. ASIR (400-499 / 1009-1106) * Berâziî , Halef b. Ebu’l-Kasım Ebû Said el-Ezdî el-Kayravânî el-Mağribî el-Mâlikî (430/1039’da sağ), كيا براذعي اي اغراي ااراقا ز زد ا و أق قو اأ خ خ et-T et-Teh ehzî zîbb fi’h fi’htis tisâr âri’ i’ll-Mu Mude devv vven enet eti’l i’l-K -Kub ubrâ râ li li’b ’bni ni Sahn Sahnûn ûn = د اا في إختص ه تها et-Tehzîb li Mesâili’l-Mudevvene ve’l-Muhtelita / ة د كيا ا ق قافي ا) طةتا ا ةد داا س س ه تها = ونح كبرىا) Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 872, v. 270 (842 h). * İbn Abdulber, Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdulber Cemâlud Cemâluddîn dîn Ebû Ömer Ömer en-Nem en-Nemerî erî el-End el-Endelüs elüsîî el-Kur el-Kurtub tubîî el-Mâli el-Mâlikî kî (463/1071), 42
43
Eser, Eser, Mâlikî Mâlikî mezhebini mezhebininn el-Müdevvene dışındaki dışındaki temel temel rivayet rivayet kaynakları kaynaklarının nın tamamında yer alan farklı rivayet ve görüşleri derleyen önemli bir çalışmadır. Çavuşoğlu, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, XXXI/472. Apaydın, “İBN EBÛ ZEYD”, DİA, XIX/452.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 57 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
بي ر قر ا سي د ا ا ر ر ّر او عأ د دا ج ر جّبعبد ا دح ا عبد ا و و (ّر با عبد إ إ) كيا ا 1. el-Ecvibetü’l-Müstev’ibe ani’l-Mesâili’l-Müstagribe min Kitâbi’lبا ت ت ةستغراا س ساا ع ستوعبة عاة اجوا Buhârî / ب Yazması: KB.İ.Koyunoğlu, r. 12213, v. 53. Matbus Matbusuu ve Üzerine Üzerine Yapılm Yapılmış ış Çalışm Çalışma: a: Kitâbü’l-E Kitâbü’l-Ecvibe cvibe ani’lani’lMesâili’l-Müstagribe min Kitâbi’l-Buhârî = el-Ecvibetü’l-Müstev’ibe fî’lMesâili’l-M Mesâili’l-Müstag üstagribe ribe fî Kitâbi’l-Bu Kitâbi’l-Buhârî, hârî, talik: Abdülhalik b. Muhammed Mazî, Mazî, Vakfü’ Vakfü’ss-Sel Selâmi âmi’l’l-Hay Hayrî, rî, Riyad Riyad 1425/2 1425/2004 004 (Sils (Silsile ile el-İsd el-İsdârâ ârâti’ ti’llİlmiyye; 1), matbu mastır tezidir. 2. el-İstizkâru’l-Câmi’ li Mezâhibi Fukahâi’l-Emsâr ve Ulemâi’l Aktâr Aktâr fî mâ Tedamm Tedammene enehu’ hu’l-Mu l-Muvat vatta ta min Meâni’ Meâni’r-R r-Re’y e’y ve’l-Â ve’l-Âsâr sâr / رأاي ا و واا ّض ف ف طا ء اع ع ص صا ء افقه ا ا ا ا ت تا ا ث ثا Yazması: Topkapı/III.Ahmed, Medine, r. 308, cüz 2, v. 145 (bir kısmı,1231 kısmı,1231 h), r. 309, cüz 5, v. 270 (1231 h), r. 236, v. 130 (850 h), r. 327, v. 130 (bir kısmı, 850 h). Matbusu: Kahire 1391-1393 (bir kısmı); Beyrut 1414; el-İstizkâr: li Mezâhibi Mezâhibi Fukahâi'l-E Fukahâi'l-Emsâr msâr ve Ulemaü'l-Ak Ulemaü'l-Aktâr târ , thk. thk. Ali Ali en-N en-Nec ecdî dî Nâsı Nâsıf, f, el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kahire 1971; el-İstizkâr I-II , thk. Ali en-Ne en-Necdî cdî Nâsıf, Nâsıf, Lecnet Lecnetü'l ü'l-İh -İhyâi yâi't't-Tür Türâsi âsi'l'l-İsl İslâmî âmî,, Kahire Kahire 1973; 1973; el İstizkâr I-XXX (30. ciltte fihristler yer almaktadır), thk. Abdülmu'tî Emin Kal'acî, Dâru Kuteybe, Beyrut 1414/1993. 3. Kitâbü’l-İntihâ fî Fedâili’s-Selâseti’l-Fukahâ ve Zikri Uyûnin min Ahbârihim li’t-Ta’rîf bi Akdârihim (fî Mâlik ve’ş-Şâfiî ve Ebî Hanîfe) ا = ا دا ر رت ب أخب ونر عذ ءقهالثة ااا ض ء في فضتها ا ت ت / ء فيتقا يفشا ة يأ , ءقهاة اا لثة ااا ض في فض Üç büyük mezhep imamının hal tercümelerini, yetişme şartlarını, fıkhî yöntemlerini ve Müslümanların onlara olan itimatlarının sebeplerini ortaya koymaya çalıştığı bir eserdir. Birinci bölümde İmam Mâlik'e, talebelerine ve mezhebi mezhebinn önde önde gelenl gelenlerin erine, e, ikinci ikinci bölümd bölümdee Şafiî' Şafiî'ye ye mezheb mezhebini ininn önde önde gelenlerine, üçüncü bölümde ise Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve Züfer'le ilgili haberlere yer verilmiştir 44. Yazması: Köprülü, r. 1126, v. 98 (842 h); Beyazıt/VeliyyüddinE, r. 1605, s. 176. Matbusu: el-İntikâ' fî Fezâili's-Selâseti'l-Eimmeti'l-Fukahâ: Mâlik b. Enes el-Asbahî el-Medenî, Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî el-Muttalibî, Ebû 44
Leys Suûd Câsim, “İBN ABDÜLBER en-NEMERΔ, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 269-272, 271.
Dr. Aydın TAŞ 58 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Hanîfe Numân b. Sâbit el-Kûfî , Mektebetü'l-Kudsî, Kahire 1931; Kahire 1350/1 1350/1931 931;; Beyrut Beyrut 1417; 1417; nşr. nşr. Abdülf Abdülfett ettâh âh Ebû Gudde Gudde,, Dârü'l Dârü'l-Be -Beşâi şâiri' ri'llİslâmiyye, Beyrut 1417/1997.
* İbnu’t-Tallâ’, Muhammed b. el-Ferec Ebû Abdullah el-Kurtubî el-Endelüsî et-Tallâî el-Mâlikî (497/1104), (ل (ّل طا إ إ) كي اا لعيّ ط سي ادا بي اقرا ا و عبد اأ ر راا دح Akziy Akziyetü etü Resûli Resûlillâ llâh h = Ahkâmü Ahkâmü’n’n-Neb Nebîî = Nevâzi Nevâzilü’ lü’l-A l-Ahkâ hkâmi’ mi’nnا ز واز = ّي بام اك = أا ا و و ة ّض أ Nebeviyye / ةبوام اكا Hz. Peygamberin kazâî hükümlerini ele alan bir eserdir 45. Yazması: Beyazıt/M.K.MustafaP, r. 393, v. 170 (739 h); S/MuradM, r. 33946, v. 116, r. 1/340, v. 90 (811 h); S/ReisülküttapME, r. 113, v. 204. Matbusu: Haleb 1982; Kahire 1346; el-Medînetü’l-Münevvera 1403; Akziyetu Akziyetu Resûlillâh Resûlillâh, nşr. nşr. Abdülm Abdülmu’t u’tii Kal’ac Kal’acî,î, 2. bs., bs., Dârü'l Dârü'l-Va -Vaî,î, Haleb Haleb Ahkâm âmuu Resû Resûli lillâ llâhh (s.a (s.a.v .v)) fî Kazâ Kazâyâ yâ, nşr. 1402/1982; Ahk nşr. Abdü Abdülmü lmün' n'im im Halefullah, ed-Dârü'l-Mısriyyeti'l-Lübnânî, Kahire 1413/1993 (Naşir İbnü’tAkziyetu Resûlillâh Resûlillâh adlı Tallâ’nın Akziyetu adlı eser eserin inii yer yer yer yer kısa kısalt ltar arak ak bu isim isimle le yayınlamıştır); Akzıyetu Resûlillâh (sav), haz. Muhammed Nizar Temîm, 45 46
Hz. Peygamberin içtihat ve fiilleri konusunda bkz. İsmail Köksal, Fıkıh Usûlü (İslam Hukuku Metodolojisi), Işık Akademi Yayınları, İstanbul 2008, 74-76. Karabulut bu eser için, “MuradM, r. 339” kaydının yanı sıra, “ Damadzade, r. 339” kaydını da vermiştir. Halbuki bu iki isim aynı koleksiyonu ifade etmektedir. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nin “ Murad Molla” koleksiyonu, Murad Molla lakaplı Rumeli Kazaskeri Damadzâde Mehmed Murad Efendi (1191/1778) tarafından kurulmuş olan Murad Molla Kütüphanesi’ne dayanır ve bu kütüphane “ Damadzade” olarak da bilinir (küt (kütüp üpha hane ne hakk hakkın ında da bkz bkz. http://www.simainsaat.com.tr/haberdetay.asp?ID=1; http://www.milletkutup.gov.tr/frame/fiziki_yapi1.htm). Kara Karabu bulut lut,, eser eserin inin in başı başınd ndan an sonuna kadar aynı yazma ile ilgili kütüphane kayıtlarını verirken, çoğu yerde sanki iki farklı koleksiyonlarmış gibi hem “ Murad Molla”, hem de “ Damadzade” ismlerini ayrı ayrı kullanmıştır (örneğin bkz. Karabulut, I/74-75, 76-77, 86; II/1239, 1251, 1269; III/1557, 1558, 1573). Burada olduğu gibi aynı yazmaya ait her iki isim için verdiği kütüphane kayıtlarının ekseriyetle aynı olması da (mesela bkz. Karabulut, I/170-171, 185, 204; II/647, 669, 688; III/1338, 1351-1352, 1366) ikisinin aynı koleksiyonu ifade ettiğini açıkça açıkça göster gösterme mekte ktedir dir.. Aynı Aynı koleks koleksiyo iyonn için için iki farklı farklı ismin ismin kullan kullanılm ılmış ış olması olması,, Karabulut’u yanıltmış olmalıdır. Ancak üçüncü cildin sonuna eklediği “ Ansiklopedide Kullanılan Kullanılan Kütüphane Kütüphane İsimleri İsimleri ve Kısaltmalar Kısaltmalar ” listesinde sadece “ Murad Molla” ismini zikredip “ Damadzade” ismini ise zikretmemiş olması, eserini yazdıktan sonra durumu fark etmiş olma ihtimalini akla getirmektedir. Eğer böyle ise, bunu açıkça ifade etmesi gere gerekir kirdi di.. Kara Karabu bulu lutt ayrı ayrıca ca az da olsa olsa “ Muhammed adınıı da kull kullan anmı mışş Muhammed Murad ” adın (Karabulut, III/1291, 1295) ve bir yerde bundan sonra parantez içinde “ Murad Molla” Murad Molla Molla” koleksiyonu yazar yazarak ak (Karab (Karabulu ulut, t, III/15 III/1541) 41),, bununl bununlaa “Murad koleksiyonunu nu kastettiği kastettiğini ni belirtmiş belirtmiş olmasına olmasına rağmen, rağmen, üçüncü üçüncü cildin sonuna eklediği eklediği “ Ansiklopedide Kullanılan Kütüphane İsimleri ve Kısaltmalar ” listesinde, “Muhammed Murad ” ve “Murad Molla” isimlerini ayrı ayrı Süleymaniye Kütüphanesi koleksiyonu olarak yazmıştır. Karışıklığa meydan vermemek için bundan kaçınması uygun olurdu. Biz ise, yanlış anlaşılmaya meydan vermemek için Karabulut’un “ Murad Molla”, “ Damadzade” ve “Muhammed Murad ” olarak verdiği kayıtları, bu koleksiyon için en yayın kullanılan isim olan “ Murad Molla” adı altında birleştirmeyi tercih ettik.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 59 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
Heysem Nizar Temîm, Dârü'l-Erkâm b. Ebi'l-Erkâm, Beyrut 1418/1997; Akziyetu Resûlillâh I-II , thk. Muhammed Ziyâürrahmân el-A’zamî, Dârü’sSelâm, Riyad 1424/2003.
D. VI. ASIR (500-599 / 1106-1203) * İbn İbn Rüşd Rüşd el-C l-Cedd, edd, Mu Muha ham mmed med b. Ahme Ahmedd Ebu’ Ebu’ll-V Velîd elîd el-Kurtubî el-Endelüsî el-Mâlikî (520/1126), (دّا د ا إ إ) كيا سي ادا بي اقرد او وو اد أ إ د إأ أ دأ أ دح el-Mukaddimât ve’l-Mumehhidât li Beyâni mâ İktedathû Rusûmu’lد اا وم ت تضتإ ن بب ا ّهدا ا ا قداا Müdevvene li’bni Sahnûn / ة د كيا ا ق قافي ا) ونح) İbn Rüşd, önsözde eserin tam adını el-Mukaddimât ve’l-Mumehhidât li Beyâni mâ İktedathû Rusûmu’l-Müdevvene mine'l-Ahkâmi'ş-Şer’iyyât ve'tTahsîlâtü'l-Muhkemât li Ümmehâti Mesâilihe'l -Müşkilât olarak verir. Eserin ismi el-Mukaddemâtü'l-Mümehhedât şekl şeklin inde de de okun okunab abil ilme mekt kted edir ir.. Müellifin ifadelerinden kitabını hocası Ebû Cafer İbn Rızk'ın ölümünden (477/1084) sonra, el-Beyân ve't-Tahsîl ’in ’in telifine (506/1112) başlamadan önce önce yazd yazdığ ığı, ı, İbnü İbnü'l'l-V -Vezz ezzân ân'ı'ınn ifad ifadel eler erin inde denn de eser eserin in İbn İbn Mese Meserr rree tarafından temize çekilmiş metnini müellifin 520/1126 yılında tekrar kontrol etti ettiğği anla anlaşı şılm lmak akta tadı dır. r. Mâlik âlikîî fıkh fıkhın ının ın ilk ilk önem önemli li kayn kaynağ ağıı olan lan el-Müdevvene'de ele alınan meselelerin ve ileri sürülen görüşlerin daha sistematik hale getirilerek Kitap ve sünnetten temellendirilmesi, dil ve usul kuralları bakımından açıklanması, mezhep içi ittifak ve ihtilafların, bazen da diğer mezhep görüşlerinin verilmesinin amaçlandığı eser, bu yönüyle İbn Ebû Zeyd, Ebü'l-Velîd el-Bâcî gibi önceki Mâlikî müelliflerinde de görülen el-Müdevvene ihtisa ihtisarı rı gelene geleneğin ğinin in devamı devamı niteli niteliğin ğinded dedir. ir. Eserde Eserde akait akait konusunda temel bilgiler ve bazı fıkıh usulü kuralları verilmiş, daha sonra el-Müdevvene'nin sırası takip edilerek fürû-i fıkıh konularına geçilmiştir. Mezhep fıkhının güvenilir kaynakları arasında sayılmaktadır 47. Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1215, cüz 2, v. 232 (713 h). Matbusu: I-II, Kahire 1324, 1325 (Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-Kübrâ ile birl birlik ikte) te);; I-II I-III, I, Beyr Beyrut ut 1980 1980 (Sah (Sahnû nûn, n, el-Müdevvenetü’l-Kübrâ ile birlikte); nşr. Ahmed Abdüsselâm, Mukaddimâtu İbn Rüşd li Beyâni mâ İktedathu’ İktedathu’l-Müd l-Müdevvene evvene mine’l-Ahkâ mine’l-Ahkâm m V , 1. bs., Dâru’l-Kü Dâru’l-Kütübi’ tübi’l-İlmiy l-İlmiyye, ye, Beyrut Beyrut 1415/1994 1415/1994 (Sahnûn, (Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-Kübrâ ile ile birl birlik ikte te 5. cilt cilt olarak); Dâru Sâdır, Beyrut ty. Bu neşirler, esas alınan nüshanın eksik oluşu sebebiyle “ Kirâü'd-Dûr ” bahsiyle bitmekte olup eserin yarıya yakın kısmı noksandır noksandır ve hayli istinsah ve okuma hataları hataları taşımaktadı taşımaktadır. r. Eser tam metin 47
Bardakoğlu, “İBN RÜŞD”, DİA, XX/256.
Dr. Aydın TAŞ 60 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
halinde Muhammed Haccî ve Saîd A'râb'ın tahkikiyle yayımlanmıştır (I-III, Beyrut 1408/1987)48.
* Kadı Kadı İyâz İyâz,, İyâz İyâz b. Mu Musa sa Ebu’ Ebu’l-F l-Fad adll el-Ya el-Yahs hsubî ubî es-S es-Sebt ebtî î el-Mâlikî (544/1149), (ع (ي ع) كيا سبتي احصبي ااا ض ضاو اأ و و ع ع قاا)
1. el-İ’lâm bi Hudûdi Kavâidi’l-İslâm / ي)ف لما ا واعد د حد علما
Çocuklara İslâm’ın beş esasını öğretme amacıyla kaleme alınmıştır. Kitâbu’l-Kavâid yahut el-Akîde diye de anılmaktadır. Katip Çelebî ve İsmail el-İ’lâm âm bi Hud Hudûdi ûdi’l’l-Ahk Ahkâm âm şeklinde Paşa Paşa ise ise eser eserii el-İ’l şeklinde zikretmekte zikretmektedirler dirler.. Günümüzde internet ağıyla evlerde ilk, orta ve ileri seviyede eğitim veren Norwich Norwich Academy Academy School’un School’un İslâm Araştırmalar Araştırmalarıı Bölümü’nd Bölümü’ndee (Islamic (Islamic Studies Department), İlk (Primary 6-12 yaşları) ve Orta (Intermediate 12-16 yaşları) seviyedeki öğretim müfredatında ortaklaşa okutulan eserler arasında Kadı İyâz’ın Kitâbu’l-Kavâid ’ini ’ini de yer almaktadır 49. Yazması: S/Ş.AliP, r. 2/2723, v. 79-114. Matbusu: 4. bs., thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Vezaretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûn, Rabat, 1964 ve 1983; nşr. M. Sadık el-Minşâvî ve Mahmud Abdurrahman Abdulmun’im, Kahire 1995. Üzerin Üzerinee Yapılm Yapılmış ış Çalışm Çalışma: a: Muha Muhamm mmed ed Abdu Abdull llah ah b. Ahme Ahmedd Muhammed el-Muhtâr, Şerhu Kavâidi’l-Kâdî İyâz: “el-İ’lâm bi Hudûdi Kavâidi’l-İslâm” li Ahmed b. Kâsım b. Abdirrahmân el-Cuzâmî el-Ma’rûf bi’l-Kabbâb (778/1376), min Evveli’l-Kitâb ilâ Nihâyeti Kısmi’l-Cenâiz Dirâse Dirâse ve Tahkîk Tahkîk , Doktor Doktoraa Tezi, Tezi, İslâm İslâm Ünive Üniversi rsites tesii Hukuk Hukuk Fakült Fakültesi esi,, Medine-i Münevvre 1413/1992; Muhammed Vevrî Bârî, Şerhu Kavâidi’l Kâdî İyâz li’l-Kabbâb el-Fâsî, min Evveli’t-Tahâre ilâ Âhiri Zekâti’l-Fıtr Dirâse ve Tahkîk – ma’a’l-Mukârene bi Kitâbi’l-İşrâf alâ Mesâili’l-Hilâf li’l-Kâdî Abdulvehhâb, Mastır Tezi , 1417/199650.
2. Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ 51 / وا في ا) ه تها تصر ا ر ر) Yazması: S/MahmudP, r. 159-161. * İbnu’l-Harrât, Abdulhak b. Abdurrahman Ebû Muhammed Said el-Ezdî el-Esedî el-İşbîlî el-Endelüsî el-Mâlikî (582/1186), 48 49 50 51
Bardakoğlu, “İBN RÜŞD”, DİA, XX/256. Kandemir, “KÂDÎ İYÂZ”, DİA, XXIV/117; Gökalp, Kadı Iyâz, 51-52. Gökalp, Kadı Iyâz, 51-52 Kadı İyaz’ın bu adda bir eserinden söz edilmemektedir (bkz. Kandemir, “KÂDÎ İYÂZ”, DİA, XXIV/116-118; Gökalp, Kadı Iyâz, 41-57). Onun için bu eserin gerçekten ona ait olup-olmadığının araştırılması gerekmektedir. gerekmektedir.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 61 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
كي ا ا ي س س د ا ا ي بب ا ا د د ا ا ز ز ا د د ح ح و أ ر ر ا عبد ح ح ا عبد (ا (ّراا ا إ )إ هاا el-Cihâd ve’s-Siyer / رسا ه Yazması: Millet/FeyzullahE, r. 219, v. 290. * İbn İbn Rüşd Rüşd el-H el-Haf afid id,, Mu Muha hamm mmed ed b. Ahme Ahmedd Ebu’ Ebu’ll-Ve Velî lîdd el-Kurtubî el-Mâlikî (595/1198), (دح حد ا إ إ) كيا بي اقرد او وو اد أأ أ دح 1. Risâle fî Mutâbakati Zâhiri’ş-Şer’ me’a’l-Hikme / قةط ط في ة ةحكا ر شرر اظ ظ Yazması: S/Laleli, r. 1/2490; Köprülü, r. 11/1601, v. 117-194 (800 h). 2. Faslu’l-Makâl ve Takrîrü mâ beyne’ş-Şerîa ve’l-Hikme mine’lصا ا ةحكا ةر شرا رقر ق قاا ص فص İttisâl / ص İbn Rüşd bu eseri vahiy ile aklın, dinle felsefenin uzlaştırılması ve tevil konularında kaleme almıştır 52. Yazması: Köprülü, r. 1601; S/Laleli, r. 2490. Matbusu: Kahire 1317/1899, 1969; Beyrut Beyrut 1961; Cezair 1942, 1977. Matbu Çevirisi: Çevirisi: XIII. XIII. yüzyıl yüzyılın ın sonlar sonlarınd ındaa veya veya XIV. XIV. yüzyıl yüzyılın ın başlarında adı bilinmeyen bir mütercim tarafından İbraniceye çevrilen eserin İbrânîce metnini Norman Golb yayımlamıştır [“The Hebrew Translation of Averroe’s Averroe’s Fasl al-Maqâl al-Maqâl ”, Proce Proceedi edings ngs of the Americ American an Academ Academyy for Jewish Research, XXV (New York, 1956), s. 91-113; XXVI (1957), s. 4164]. Eser İbranice dışında pek çok dile de tercüme edilmiştir 53. * Mansur Billah, Yakub b. Yusuf el-Kaysî el-Kûmî el-Mağribî el-Merrâkuşî (/ Merrâkeşî / Merâkeşî) el-Mâlikî (595/1198), ( و صوا ا) كيا شي ارااي اغراي اكوسي اقا و و قو Fetâvâ Nasri’ş-Şerîa fî Sefki’d-Dimâi zevi’l-Mu’tekâdâti’ş-Şenî’a / كيا ا ق قافي ا) ةش شا ا اقتقا ا ذ ء ذ ة فير شرصر ا ىتفت) Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 800, v. 115 (914 h).
E. VII. ASIR (600-699 / 1203-1300)
52 53
H. Bekir Karlığa, “İBN RÜŞD”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 257-288, 273. Karlığa, “İBN RÜŞD”, DİA, XX/273.
Dr. Aydın TAŞ 62 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
* Kurtub Kurtubî,î, Hişam Hişam b. Abdulla Abdullahh Ebu’lEbu’l-Vel Velîd îd el-Ezd el-Ezdîî el-Mâl el-Mâlikî ikî (606/1209), كيا ا ز زقطبي اد او وو اأ ا عبد ا مش el-Müfîd li’l-Hükkâm fî mâ Yu’radu lehum min Nevâzili’l-Ahkâm / كيا ا ق قافي ا) مكا ا ز واز ه ر ر ف م فحك دا ا) Yazması: S/Fatih, r. 2152, s. 200.
* İbn Şâs, Abdullah b. Muhammed b. Necm b. Şâş Celâluddîn Ebû Ebû Mu Muha hamm mmed ed el-Cü el-Cüzâ zâmî mî es-S es-Sa’ a’dî dî el-M el-Mıs ısrî rî el-H el-Hal allâ lâll el-M el-Mâl âlik ikî î (616/1219), ر ص ص اا د د س ا ي ا ا ا د ح ح و أ أ د د ا ا ل جل د ح ا ا عبد كيا ا ل لاا İkdu’l-Cevâhiri’s-Semîne fî Mezhebi Âlimi’l-Medîne = el-Cevâhir / كيا ا ق قافي ا) روااا = ةد داا ع ع ة فيا ر اوااعقد ا) İbn Şâs'ın günümüze ulaşan tek eseridir. Mezhep fıkhının muteber ve meşhur kaynaklarından sayılan eser daha çok el-Cevâhir adıyla tanınır. Daha son sonrak raki dönem önemdde birço irçokk Mâlik âlikîî fakih akihii İbn Şâs Şâs'ın 'ın bu eser eserin inde denn faydalanmıştır. İslam dünyasının birçok yerinde elden ele dolaşan kitap özellikle Mâlikî muhitinde hayli yaygınlık kazanmıştır. İyi bir sistematiğe sahip olan eserde yer alan atıflardan, müellifin daha önceki Mâlikî fıkıh literatürünü incelediği ve burada mevcut bilgi ve görüşleri yeni bir üslupla derlediği anlaşılmaktadır. Ortaya konulan görüşlerin Mâlikî mezhebinin ana kayn kaynak akla ları rınd ndan an alın alınma ması sına na özen özen göst göster eril ilmi miş, ş, daha daha önce önceki ki Mâli Mâlikî kî müelliflerinin çoğunun takip ettiği Sahnûn'un el-Müdevvene’sinin şerh ve tali taliki ki usul usulün ünde de ısra ısrarr edil edilme meyi yipp fıkı fıkıhl hlaa ilgi ilgili li me mese sele lele leri rinn kola kolayc ycaa anlaşılmasına imkân verecek bir düzenleme yapılmıştır. Ayrıca görüşlerin küllî kaide, hikmet-i teşri' ve makâsıtla olan ilişkilerine de temas edilmiştir. Tertip bakımından İmam Gazzâlî’nin (505/1111) el-Vecîz'inin örnek alındığı eserde lafız veya mâna yönüyle birçok küllî kaideye yer verilmiş ve bunlar bir sonrak sonrakii dönemd dönemdee daha daha gelişe gelişecek cek olan olan kavait kavait literat literatürü ürüne ne kaynak kaynaklık lık etmiştir. Eserin kısmen yeni bir tertiple hazırlanmış olması, Mâlikî mezhebi tarihinde esere karşı gösterilen ilginin gerçek âmili olmuştur 54. Yazması: İÜ, r. 3740, v. 186 (636 h). Matbusu: I-III, nşr. Muhammed el-Hâdî Ebü'l-Ecfân ve Abdülhafîz Mansûr, Beyrut 1995. * İbnu’l-Hâcib, İbnu’l-Hâcib, Osman Osman b. Ömer Cemâluddîn Cemâluddîn Ebû Amr el-Kâhirî el-Mâlikî (646/1249), 54
Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân, “İBN ŞÂS”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 369.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 63 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
(ج (جحا إ إ) كيا ا ر رققا ر رو عأ د دا ج ر ج ع نع ع 1. Münte Münteha’ ha’s-S s-Su’l u’l ve’l-E ve’l-Emel mel min İlmeyi İlmeyi’l’l-Usû Usûll ve’l-C ve’l-Cede edell = Müntehe's Müntehe's-Sûl Sûl (/ Suâl) ve'1-Emel ve'1-Emel fî İlmeyi'l-Us İlmeyi'l-Usûl ûl ve'l-Cedel ve'l-Cedel / سؤا ته داا و وا ي اع في ع ا ا (ا (سؤاا /) سوا ه ته = د داا و وا ي اع ع ا ا Kelamcıların metoduyla kaleme alınmış usûl-i fıkıh literatürünün orta dönem dönem örnekl örnekleri erinde ndenn biridi biridir. r. Eserin Eserin kaynak kaynaklar larıı arasın arasında da Gazzâl Gazzâlî'n î'nin in (505/1111) el-Müstasfâ’sı ile Seyfeddin Âmidî'nin (631/1233) el-İhkâm'ı başta gelir 55. Yazması: K.MevlanaM, r. 1/1399, v. 108 (742 h); H.SelimA/SelimA, r. 273, v. 113; S/MuradM, r. 717. Matbusu: İstanbul 1326/1908; Kahire 1326/1908; Beyrut 1405/1985. 2. Muhtasar Muhtasaru u Münteha’sMünteha’s-Su’ Su’ll ve’l-Emel ve’l-Emel min İlmeyi’l-Us İlmeyi’l-Usûl ûl ve’lCedel = el-Muhtasar = Muhtasaru’l-Müntehâ = el-Muhtasaru’l-Usûlî = ا = د داا و وا ي اع ع ا ا ؤ سؤا ه ته تصر Muhtasaru’l-Usûl / = تصرا وا تصر ا ,ي ,يوا تصر اا ا ,ه ,تها تصر ا Önceki eserin muhtasarı olup aslından daha fazla tutulmuş ve üzerine birçok şerh, haşiye ve tahrîc çalışması yapılmıştır 56. Yazması: K.VahitP, r. 1959, v. 69; Beyazıt, r. 2/1722, 1757, 1/1768, 1/1769 1/1769,, 1845; 1845; S/Mura S/MuradM dM,, r. 708, 708, 1/709; 1/709; H.Seli H.SelimA/ mA/Sel SelimA imA,, r. 271-27 271-2722 (müker (mükerrer rer); ); S/Fati S/Fatih, h, r. 1435-1 1435-1441 441;; S/Lale S/Laleli, li, r. 782-78 782-783, 3, 797, 797, 8/3719 8/3719;; S/Ayasofya, r. 1/1006, 1006; AtıfE, r. 716; S/D.İbrahimP, r. 477 (716 h); S/Hami S/Hamidiy diye, e, r. 437; 437; Beyazı Beyazıt/V t/Veliy eliyyüd yüddin dinE, E, r. 1006-1 1006-1007 007,, s. 156+19 156+198; 8; S/Ç.AliP, r. 169, v. 288; Millet/FeyzullahE, r. 638. Matbusu: İstanbul 1307 (Kâdî Adudüddin el-îcî'nin şerhiyle birlikte); Bulak 1316-1319/1898-1901 (Kâdî Adudüddin el-îcî'nin şerhi, Teftâzânî ve Seyy Seyyid id Şerî Şerîff el-C el-Cür ürcâ cânnî'ni î'ninn bu şerh şerh üzer üzerin inde deki ki haşi haşiye yesi si ve Hasa Hasann el-Herevî’nin Cürcânî haşiyesine dair talikati ile birlikte); Kahire 1326/1908 (Muhibbullah b. Abdüşşekûr el-Bihârî'nin Musellemü's-Sübût 'u 'u ile beraber). قاا)
3. Şerhu Münteha’s-Sü’l ve’l-Emel / وأ ف ي) ا ا ؤ س ؤا ت ه ر Şarih bilinmemektedir. Telif Tarihi: 869/1464. Yazması: K.MevlanaM, r. 1401, v. 204 (942 h); S/EsadE, r. 2/3804.
4. Îzâhu’l-Müşkil ve Hallü’l-Mukfel fî fî Şerhi Şerhi Münteha’s-S Münteha’s-Su’l u’l ve’lا ؤ ؤ س س ا ه ته ر ر ي فف ققاا ّ ك شكاا ض ضا Emel li’bni’l-Hâcib / ا جحا 55 56
Hulûsi Kılıç, “İBNÜ'I-HÂCİB”, “İBNÜ'I-HÂCİB”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 55-58, 57. Kılıç, “İBNÜ'I-HÂCİB”, “İBNÜ'I-HÂCİB”, DİA, XXI/57.
Dr. Aydın TAŞ 64 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1343, v. 146. 5. Câmiu’l-Ümmehât fi’l-Fıkhı’l-Mâlikî / كيا ا ق قافي ا ه ها ا ج ج el-Muhtasar adlı eserinden ayırt edilmesi için el-Muhtasar fi'l-Fürû , el-Muhtasarü'1-Fer’î ve Fürû’u İbni'l-Hâcib adlarıyla da tanınan eser Mâlikî fıkhına fıkhına dairdir. dairdir. İbnü'l-Hâc İbnü'l-Hâcib ib bu kitabını kitabını yazarken yazarken İbn Şâs'ın Şâs'ın el-Cevâhirü'sSemîne fî Mezhebi Âlimi'l-Medîne adlı eseriyle diğer bazı eserlerden de istifade etmiştir. Müellifin, Mâlikî mezhebinin Mısır ve Mağrip kollarını birleş birleştird tirdiği iği bu eseri eseri diğer diğer mezhep mezhep mensup mensuplar larınc ıncaa da takdir takdir edilmi edilmişti ştir. r. Nitekim İbn Ferhûn, şafiî âlimlerinden İbnü'z-Zemelkânî'nin, “Mâlikîler'in elinde bulunan bu eser gibi başka bir muhtasar yoktur ” dediğini rivayet etmektedir. Mısır'da yazılan kitabın Ebû Ali Nasırüddîn ez-Zevâvî tarafından Bicâye'ye götürüldüğü, oradan da Mağrip’e yayıldığı söylenmektedir. Kitap üzer üzerin inee İbn İbn Râşi Râşidd el-K el-Kaf afsî sî,, Hali Halill b. İsha İshakk el-C el-Cün ündî dî,, Muha Muhamm mmed ed b. Abdüsselâm el-Ümevî, Ahmed b. Yahya el-Venşerîsî, İbn Merzûk el-Hatîb ve İbn Ferhûn'un da aralarında bulunduğu otuz kadar alim ali m şerh yazmış ancak 57 bunlardan pek azı günümüze ulaşmıştır . Yazması: S/Fatih, r. 2046, s. 210; Topkapı/III.Ahmed, r. 696, v. 247, r. 695, v. 116 (864 h), r. 696, v. 247. Matbusu: Thk. Ebû Abdurrahman el-Ahdarî, Beyrut 1419/1998. Üzerine Yapılmış Çalışma: İbn Ferhûn, Teshîlü'l-Mühimmât fî Şerhi Câmii'l-Ümmehât adlı şerhine mukaddime olarak kaleme aldığı Keşfü'n Nik Nikâb âbi'i'11-Hâ Hâcib cib min min Must Mustal alah ahii İbni İbni'l'l-H -Hâc âcib ib'de 'de Câmiu’l-Ümmehât ’ta ’ta kullanılan bazı terimleri açıklamıştır (nşr. Hamza Ebû Fâris – Abdüsselâm eş-Şerîf, Beyrut 1990)58. 6. Kitâbü’l-Bedîi’l-Mulahhas min Kitâbi’l-İhkâm / ا د بدا ت ت مكا ا ت ت Yazması: Beyazıt/VeliyyüddinE, r. 895, s. 470. * Kurtubî, Muhammed b. Ahmed Şemsuddîn Ebû Abdullah elEndelüsî el-Ensârî el-Hazrecî el-Mâlikî (671/1272), كيا جي اا ا ص صا بي اقرسي ادا ا ا و عبد اأ د دا دأ أ دح ا بي اا ة ضأ Akzıyetü’n-Nebiyyi Sallallâhu Aleyhi ve Selem / ا ع ع Yazması: S/Laleli, r. 400; Topkapı/III.Ahmed, Medine, r. 330, v. 89 (1266 h).
57 58
Kılıç, “İBNÜ'I-HÂCİB”, “İBNÜ'I-HÂCİB”, DİA, XXI/57-58. Kılıç, “İBNÜ'I-HÂCİB”, “İBNÜ'I-HÂCİB”, DİA, XXI/57-58.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 65 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
* İbnu’l İbnu’l-Mu -Muneyy neyyir, ir, Ahmed Ahmed b. Muhamme Muhammedd Nâsırud Nâsıruddîn dîn Ebu’lEbu’lAbbas el-Cüzâmî el-İskenderî el-Mâlikî el -Mâlikî (683/1284), كيا ا د دكا ي ااا ر اا ا إ إ ب باو اأ د در ا دح دأ أ ا ق قافي ا) ر بحرا ر ر) Şerhu Mecmai’l-Bahreyn / كيا Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 2/511, v. 306; KıbrısS.II.Mahmud, r. 358, v. 363. * Karafî, Ahmed b. İdris Şihâbuddîn Ebu’l-Abbas es-Sanhâcî el-Berberî el-Behnesî el-Mâlikî (684/1285), كيا قرافي اسي ابها ر ربرجي اهصا ب باو اأ د دا ه ه إ إ دأ أ 1. Nefâisu’l-Usûl fî Şerhi’l-Mahsûl li Fahriddîn er-Râzî = Şerhu’lر = ز رازا د در ا و حصواا ر ر في و وا ا Mahsûl / حصواا ر Fahred Fahreddin din er-Râz er-Râzî'y î'yee (606/1 (606/1209 209)) ait eserin eserin şerhi şerhi olup olup Zerkeş Zerkeşî'ni î'ninn (794/1392) ve Tûfî’nin (716/1316) kaynakları arasında yer alır. Karâfî'nin bu şerhini, çağdaşı Muhammed b. Mahmud el-İsfahânî'nin el-Mahsûl şerhinden önce yazdığı ve İsfahânî'nin bu şerhten faydalandığı belirtilir. Tâceddin es-Süb es-Sübkî' kî'ye ye (771/1 (771/1369 369)) göre göre anlaml anlamlara ara ulaşma ulaşma konusu konusunda nda Karâf Karâfî'n î'nin in 59 önceliği varsa da ifade açısından İsfahânî daha başarılıdır . Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1253, cüz 1, v. 202, r. 1253, cüz 2, v. 259. Matbusu: I-IX, thk. İyâda b. Nâmî es-Sülemî (1. cild), Abdülkerîm en-Nemle ve Abdurrahman el-Mutayyir (2 ve 3. ciltler) tarafından doktora tezi olarak, nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz, Mekke-Riyad 1418/1997. 2. Tenkîhu’l-Fusûl fî İlmi’l-Usûl ( fi'htisâri'l-Mahsûl ص وا ا ق ق fi'htisâri'l-Mahsûl ) / و حصواا ص في اختص) و وا ا ع في ع) Fıkıh alanındaki ez-Zahîre adlı kitabına mukaddime olarak yazılmıştır. Karâfî üzerinde çalışan Sagîr b. Abdüsselâm, Tenkihu'l-Fusûl 'ün 'ün doğrudan el-Mahsûl 'ün 'ün muhtasarı olmayıp ondan daha önce ihtisar edilen el-Fusûl fi'lUsûl adlı adlı eser eserin in gözd gözden en geçir geçirilm ilmiş iş ve kısa kısaltı ltılm lmış ış şekl şeklii oldu olduğu ğunu nu öne öne sürmek sürmekted tedir. ir. Sagîr Sagîr ayrıca ayrıca,, Tûfî'n Tûfî'nin in (716/1 (716/1316 316)) bir ifades ifadesine ine dayana dayanarak rak Karâfî'nin el-Muhtasar ismi ismind ndee bir bir usul usul eser eserin inin in daha daha bulu bulundu nduğu ğunu nu söylemektedir. Her iki iddia da ispata muhtaçtır. Diğer bir Hanbelî usulcüsü İbnü'n-Necc İbnü'n-Neccâr'ın âr'ın (972/1564) (972/1564) bbuu eser eserin in adın adınıı Tenkîhu'l-Mahsûl şeklinde zikrettiğini de göz önünde tutarak Tenkîh’in el-Mahsûl 'ün 'ün özeti olduğu ve 59
H. Yunus Apaydın, “KARÂFÎ, ŞEHÂBEDDÎN”, ŞEHÂBEDDÎN”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, ss. 394-400, 399.
Dr. Aydın TAŞ 66 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Tûfî'nin el-Muhtasar derken bu eseri kastettiği de söylenebilir 60. Yazması: Millet/FeyzullahE, mecmua, r. 1/2150. Envâru’l-Burû -Burûkk fî Envâi’l-Fu Envâi’l-Furûk rûk = el-Kavâidü el-Kavâidü’s-Se ’s-Seniyye niyye fi’l3. Envâru’l سد اقواعا = ر را واء اأفي أ ر برا ا واأ Esrâri’l-Fıkhiyye = el-Furûk / ية فس قاا و وفي أ) ر راا = ةقاا ا راا ا) Envâru’l-Burûk rûk fî Envâi’l-Fu Envâi’l-Furûk rûk olan eser Karâfî'nin en Asıl Asıl adı Envâru’l-Bu önemli önemli kitapl kitapları arının nın başınd başındaa gelir. gelir. Karâfî Karâfî farklı farklı bir bakış bakış açısıy açısıyla la usulü, usulü, bilinen şekliyle fıkıh usulü ve kavâid-i fıkhiyye (küllî kurallar) olmak üzere iki kısımda değerlendirmiş, fıkıh usulünde yer almayıp dağınık bir şekilde fıkıh eserleri içinde bulunan genel kuralları, ez-Zahîre'yi yazdıktan sonra bu eserinde toplamıştır 61. Yazması: Beyazıt/VeliyyüddinE, r. 1031, s. 480; S/Laleli, r. 776, cüz 1, v 323 (748 h). Matbusu: I-IV, Tunus 1302/1885 (İbnü'ş-Şât'ın İdrârü'ş-Şurûk 'u 'u ile birlik birlikte) te);; Kahire Kahire 1347/1 1347/1928 928 (Muham (Muhammed med Ali Ali el-Mek el-Mekkî' kî'nin nin Tehzîbü'1 Furûk' u ile berabe beraber); r); el-Furûk (1 c.de c.de 4 c.), c.), thk. thk. Abdu Abdulh lhaid aid Hend Hendâv âvî, î, el-Mektebetü el-Mektebetü’l-As ’l-Asriyye riyye,, Sayda-Bey Sayda-Beyrut rut 1423/2003 1423/2003 (hamişte: (hamişte: İbnu’ş-Ş İbnu’ş-Şât, ât, İdrâru’ş-Şurûk alâ Envâi’l-Furûk ). ).
F. VIII. ASIR (700-799 / 1300-1397) * Fari Farisî sî,, Ömer Ömer b. Davu Davudd Zeyn Zeynud uddî dînn Ebû Ebû Cafe Caferr el-A el-Ace cemî mî (700/1300 civarı), يا ي اا ر اج و جأ د دا ز ز ا ا رع et-Temhîd fî Şerhi Muhtasari İbni’l-Hâcib fi’l-Usûl / ر في دهتا وا في ا ج جحا إ تصر إ Yazması: Köprülü, r. 1470 (708 h).
* Bekkûrî, Muhammed b. İbrahim Şemsuddîn Ebû Abdullah el-Endelüsî el-Mâlikî (707/1307), كيا سي ادا ا و قوّبَا و عبد ااأ د دا ا راإ دح Muhtasaru Envâri’l-Burûk fî Envâi’l-Furûk fî Kavâidi’l-Fıkhiyye li’l-Karâfî = Tehzîbu’l-Furûk / د ع قواع ا ي فف ر ر ا ا ا وا أ أ ي فف ر بر ا ا وا أ تصر كيا ا ق قافي ا) ر راا ه ه = قرافي ةقهاا) Yazması: S/Ayasofya, r. 1416; Topkapı/III.Ahmed, r. 1087, v. 166 (884 h). 60 61
Apaydın, “KARÂFÎ, ŞEHÂBEDDÎN”, ŞEHÂBEDDÎN”, DİA, XXIV/399-400. Apaydın, “KARÂFÎ, ŞEHÂBEDDÎN”, ŞEHÂBEDDÎN”, DİA, XXIV/400
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 67 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
* İbnu’l-Hâc el-Abderî, Muhammed b. Muhammed Ebu Abdillâh el-F el-Fâs âsîî el-A el-Abde bderî rî el-B el-Bele elens nsîî el-M el-Mağ ağri ribî bî el-K el-Kay ayra ravâ vânî nî el-M el-Mâl âlik ikî î (737/1336), إ )إ كي ا ا ي ا ا ر ق ا ي ر غر اا يس بب ا د دب اا ي ا ا ا ا عبد و أ د ح د ح (د (بداا ح حا Medha Medhalü’ lü’ş-Ş ş-Şer’ er’i’ş i’ş-Şe -Şerîf rîf alâ Mezâhi Mezâhibi’ bi’l-E l-Erba rbaaa = el-Med el-Medhal hal ilâ ا ا ا ا ع ع ر شرا شرا دخ Tenmiyeti’l-A’mâl bi Tahsîni’n-Niyyât / ةا ّاا س تحس ع عة ا إ إ خ دخاا = İbnü’l-Hâc'ın şöhretine vesile olan bu eseri, el-Medhal ilâ Tenmiyeti'l(Tetimme) A'mâl bi-Tahsîni'n-Niyyât ve't-Tenbîh alâ Ba’zi'l-Bida' (Kesîrin mine’l-Bidai’l-Muhdese) ve'l-'Avâidi'l-leti'n-tuhilet ve Beyâni Şenâatihâ ve Kubhihâ adını taşımaktadır. Kısaca Medhalü'ş-Şer’i'ş-Şerîf olarak da anılır. Moğol Moğol saldır saldırıla ıları rı ve Haçlı Haçlı seferl seferleri erinin nin sebep sebep olduğu olduğu siyasî siyasî çalkant çalkantılar ılar yanında içtimaî ve iktisadî hayattaki çözülmelerin fert ve toplum üzerindeki tahriplerinin gittikçe arttığı bir dönemde dinin temel esaslarına aykırı âdet ve gelenek gelenekler lere, e, ibadet ibadetler ler etrafı etrafında nda oluşan oluşan bidatl bidatlere ere dikkat dikkat çekiler çekilerek ek bu tür davranışların şiddetle eleştirildiği eserde Müslümanların dinleri hakkında doğru bilgi edinmeleri ve buna uygun şekilde yaşamalarının sağlanması amaçlanmıştır. Fıkhî konuların ağırlıklı olduğu eser genel anlamda bir eğitim kitabı kitabı sayılab sayılabilir ilir.. Çeşitli Çeşitli bölüml bölümlerd erdee ayrıca ayrıca eğitim eğitim ve öğreti öğretimle mle ilgili ilgili konulara, hoca-talebe ilişkilerine yer verilmiş olması kitabın bu yönüne dikkatleri çekmiş ve eser çeşitli çalışmalara konu olmuştur. Telif Tarihi: 7 Muharrem 732/10 Ekim 1331'de tamamlanmıştır 62. Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 533, cüz 1, v. 258 (784 h), r. 533, cüz 2, v. 231 (784 h), r. 1219, cüz 2, v. 240 (825 h); Süleymaniye, r. 592; S/H.AliP, r. 542, v. 319 (1126 h); BursaİH/H.Çelebi, r. 499, cüz 1-2, v. 154 (802 h). Matbusu: I-III, İskenderiye 1291; Kahire 1293, 1320; I-IV, Kahire es-Sirâc âc li Keşfi Keşfi Zulümâ Zulümâti'ş ti'ş-Şi -Şirk rk fî 1348/1929, 1348/1929, 1380/1960 1380/1960,, 1401/1981; 1401/1981; es-Sir Medhali İbni'1-Hâc, nşr. Abdülkerîm Abdülkerîm b. Salih el-Hamîd el-Hamîd,, Riyad 1411/199 1411/19900 (eserdeki bidat ve şirkle ilgili bilgileri içermektedir).
* İbn Abdusselam, Muhammed b. Abdusselam Ebû Abdullah el-Hevvârî el-Münestîrî et-Tûnisî el-Mâlikî (749/1348), كيا سي اتوا ر رستا ا ا هواا ا و عبد اسلم أ عبد ا دح Tenbîhu’t-Tâlib li Fehmi Elfâzi Câmii’l-Ümmehât li’bni’l-Hâcib = Tenbîhü’t-Tâlib li Fehmi Kelâmi’bni’l-Hâcib = Şerhu Câmii’l-Ümmehât / 62
Saffet Köse, “İBNÜ'L-HÂC el-ABDERΔ, el-ABDERΔ, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 52.
Dr. Aydın TAŞ 68 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
ج ج ر ر = ج ج ح ا ا ا لم ه ه ط ط ا ب ب = ج ج ح ا ه ه ا ا أ أ ه ه ط ط ا ب ب ةكا ا ق قاا ر في فر) ه ها ا) Mâlik Mâlikii fakihl fakihleri erinin nin ileri ileri gelenl gelenleri erinde ndenn İbnü'1 İbnü'1-Hâ -Hâcib cib'in 'in Câmiu'lÜmmehât (el-Muhtasar ) adlı eserinin en önemli şerhlerinden olup Fas'ta Hizânetü'l-Karaviyyîn'de (r. 408, 409, 410) eksik bazı nüshaları bulunmaktadır 63. Yazması: S/Ayasofya, r. 1230-1237, cüz 1-8. * Cündî, İbnu’l-Cündî, Sîdî Halil, eş-Şeyh Halil, eş-Şeyh Halil b. İsha İshakk Dıyâ Dıyâud uddîn dîn Ebu’ Ebu’ll-Me Meve vedd ddee Ebu’s Ebu’s-Sa -Safâ fâ el-Mı el-Mısr srîî el-M el-Mâl âlik ikî î (776/1374 civarı), ,د ,د ا )ا كي ا ا ر صر اا ء ص ص ا و أ و و اا و أ د د ا ء ح ح إ خ خ ش ش ا (خ (خ ش شا ,خ ,خ د دِ ِ ,د ,د د ا إ ا ق قافي ا) خ خ ش شتصر ا) Muhtasaru’ş-Şeyh Muhtasaru’ş-Şeyh Halîl / كيا Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1072, v. 147 (885 h); RagıpP, r. 146189; AtıfE, r. 1045. Matbusu: Bulak 1293; Fas 1300, 1301, 1322; İstanbul 1878. * İhnâî, İbrahim b. Muhammed Ebû Bekr Burhanuddîn el-Mâlikî (777/1375), كا ا خ خا د دن ار ر كر ود أح ا راإ el-H el-Hid idây âyet etu u ve’l ve’l-İ -İ’l ’lâm âm bi mâ Yete Yetera ratt tteb eb alâ Kabî Kabîhi hi’l ’l-K -Kav avll = قوا ب ب ع ع رّ ت علما ةهداا Muhtasaru’l-Hukkâm / مكّحتصر ا = و Yazması: Beyazıt/VeliyyüddinE, r. 867, s. 188.
* Şâtı Şâtıbî bî,, İbra İbrahim him b. Mu Musa sa Cemâ Cemâlud luddîn dîn Ebû Ebû İshâ İshâkk el-L el-Lah ahmî mî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî el-Mâlikî (790/1388), كيا ي ار غربي اش شي اا ا ح حو إأ د دا ج ج و و ا راإ el-Muvâfakât fî Usûli’l-Ahkâm = Unvânu’t-Ta’rîf bi Esrâri’t-Teklîf ر ت ا وان ع = م ك ا ا و و أ ف ف ق وافق اا = et-Ta’rîf bi Esrâri’t-Teklîf / را ر ك تكا ا را ر رتا = ك تكا Usûl-i fıkhın temel konularını makâsıd açısından inceleyen eserdir. Şâtıbî eserine önce et-Ta'rîf bi Esrâri't-Teklîf ismini vermiş ancak hürmet ettiği bir alimin rüyasında onu bir kitap telif etmiş olarak gördüğünü, elinde tuttuğu bu kitaba ne ad verdiğini sorunca kendisinden, İbnü'l-Kâsım64 ile İmam İmam Ebû Hanîfe Hanîfe'ni 'ninn mezhepl mezhepleri erini ni uzlaşt uzlaştırd ırdığı ığı için için Kitâbü'l-Muvâfakât 63
M. Kâmil Yaşaroğlu, “İBN ABDÜSSELÂM el-HEVVÂRΔ, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 287-288, 288.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 69 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
adını verdiği şeklinde bir cevap aldığını söylemesi üzerine eserinin adını değiştirmiştir. el-Muvâfakât klasik bir usul kitabını andırmaz. Önsözden sonra beş ana bölümden oluşan eserin ilk bölümü “Mukaddimât ”, ”, ikinci Ahkâm”, bir cilt hacmindeki üçüncü bölüm “Makâsıd ”, bölüm “ Ahkâm ”, dördüncü bölüm “ Edille” ve beşinci bölüm ise “ İctihad ” başlığını taşır. İkinci bölümde teklif teklifii ve vaz’i vaz’i hüküml hükümler er incele incelenir nir,, dördün dördüncü cü bölümd bölümdee şer'î şer'î hüküml hükümleri erinn delillerine toplu bakış yapılır. Bu arada “ Avârızu'l-Edille” başlığı altında muhk mu hkem em-m -müt üteş eşâb âbih ih,, em emirir-ne nehi hiy, y, um umum um-h -hus usus us gibi gibi lafı lafızz ve yoru yorum m bahislerinin belli başlı kavramlarıyla nesih konusu ele alınır; daha sonra Kitap ve sünnet delilleri geniş biçimde işlenir. Bu bölümün başında ayrı ayrı inceleneceği belirtilen dört delilden icma ve kıyasa yer verilmez. İçtihat, fetva, fetva, istift istiftââ ve iktidâ iktidâ kavram kavramlar larını ınınn etrafl etraflıı şekild şekildee ele alındığ alındığıı beşinc beşincii bölüme eklenen tâli bölümde tearuz ve tercih ile cedele yer verilir. Eserin en belirgin özelliği, müellifin makâsıd (hikmet-i teşrî, hükümlerin vazediliş amaçla amaçları) rı) konu konusu suna na önce önceki kiler lerde de görü görülme lmeye yenn geni genişl şlik ikte te yer yer ayır ayırmı mışş olma olması sıdı dır. r. Üçün Üçüncü cü bölü bölümü münn tama tamamı mı buna buna tahs tahsis is edil edildi diği ği gibi gibi diğe diğer r bölümlerde incelenen meselelere de daha çok bu açıdan bakılmıştır. Üçüncü bölüm bölüm Şâriin Şâriin maksat maksatlar larıı ve mük mükelle ellefin fin maksat maksatlar larıı şeklin şeklinde de iki kısma kısma ayrılm ayrılmışt ıştır. ır. Eserde Eserde isim isim verere vererekk alıntı alıntı yapılma yapılması sı nadird nadirdir. ir. En çok atıfta atıfta bulun bulunula ulann müellif müellifler ler sırası sırasıyla yla Gazzâl Gazzâlîî (505/1 (505/1111 111), ), Fahred Fahreddin din er-Râz er-Râzîî (606/1209) (606/1209),, İmâmü'l-Hare İmâmü'l-Haremeyn meyn el-Cüveynî el-Cüveynî (478/1085 (478/1085), ), Şehâbeddin Şehâbeddin elKarâfî Karâfî (684/1285) (684/1285),, İzzeddin İzzeddin İbn Abdüsselâ Abdüsselâm m (660/1262) (660/1262),, Şafiî (204/819) (204/819),, Bâcî (374/1079), İbn Hazm (456/1063), Mâverdî (450/1058) ve İbn Rüşd'dür (520 (520/1 /112 126) 6).. Hanb Hanbel elîî ve Hane Hanefî fî kitap kitapla ların rında dann naki nakild ldee bulun bulundu duğu ğuna na rastlanmamıştır. Şâtıbî ile ilgilenen son dönem yazar ve araştırmacıları onun makâsıd makâsıd alanında alanında bir çığır açtığında hemfikirdi hemfikirdirler. rler. Sîbeveyh Sîbeveyh (180/796) (180/796) nahivde, Halil b. Ahmed (175/791) aruzda nasıl çığır açmışlarsa Şâtıbî de makâsıd ilminde aynı şeyi yapmıştır. Bir anlamda Şafiî'nin usulün literal kanadı kanadında nda yaptık yaptıklar larıyl ıylaa Şâtıbî Şâtıbî'ni 'ninn onun onun diğer diğer kanadı kanadı olan olan makâsi makâsidda dda yaptıkları arasında bir benzerlik kurulabilir. Günümüzde Şâtıbî hakkında yapıla yapılann çok sayıda sayıdaki ki araştı araştırma rma ve yayın yayın ağırlık ağırlıklı lı olarak olarak el-Muvâfakât 'a 'a 65 dayanmakta ve bu eser hakkında değerlendirmeler içermektedir . Yazması: S/HaletEİ, r. 86. Matbusu: I-IV, Ali eş-Şenûfî – Ahmed el-Vertânî – Sâlih Kâicî, Tunus 1302; nşr. Musa Cârullah, Kazan 1327; I-IV, nşr. Muhammed Hıdır Hüseyin – Muhammed Haseneyn Mahlûf, Kahire 1341/1922; el-Muvâfakât fi Usûli'ş-Şerîa I-IV , şrh. ve nşr. Abdullah Derrâzî (/ Dirâzî), el-Mektebetü'tTicâreti'l-Kübrâ, Kahire ty.; Beyrut 1991; el-Muvâfakât fi Usûli’l-Ahkâm I-IV (1 c.’d c.’dee 1-2. 1-2. c., c., 1 c.’d c.’dee 3-4. 3-4. c.), c.), thk. thk. Muha Muhamm mmed ed Muhy Muhyid iddi dinn Abdülhamid, Mektebetu Muhammed Ali Sabih ve Evladihî, Kahire 196964 65
Burada “ İbnü'l-Kâsım” olarak bahsedilen, İmam Mâlik'in önde gelen talebelerinden olan Ebû Abdullâh Abdurrahmân b. Kasım b. Hâlid el-Mısrî (191/806) olmalıdır. Eser hakkında daha ayrıntılı bilgi ve değerlendirme için bkz. Mehmet Erdoğan, “el-MUVÂFAKÂT”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, ss. 406-408.
Dr. Aydın TAŞ 70 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
1970; el-Muvâfakât I-VI, nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Dâru İbn Affan, Huber 1417/1997; I-IV, nşr. Hâlid Abdülfettâh Şibl, Beyrut 1999; I-IV, nşr. Muhammed Abdülkâdir el-Fâdılî, Beyrut 2000, 2002; Sayda – Beyrut 1425/2004. el-Muvâfakât bazı alimlerce manzum hale getirilmiş veya veya ihti ihtisa sarr edilm edilmişt iştir ir.. Mese Mesela la:: Muha Muhamm mmed ed Must Mustaf afaa Mâül Mâülay ayne neyn yn,, el-Merâfık ale'l-Muvâfık , Fas 1324; I-II, nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Demmâm 1425/2004; Muhammed Yahya el-Vülâtî eş-Şinkîtî, Tavzîhu'l-M Tavzîhu'l-Müşkilâ üşkilâtt fi'htisâri'l fi'htisâri'l-Muvâ -Muvâfakât fakât I-I I-II, nşr. nşr. Bâbâ Bâbâ Muha uhamm mmed ed Abdullah, Riyad 1414/1993; Muhammed b. Hüseyin el-Cîzânî, Tehzîbü'lMııvâfakât , Demmâm 1421/200166. Matbu Çevirisi: Çevirisi: el-Muv el-Muvafa afakat kat:: İslami İslami İlimler İlimler Metodo Metodoloj lojisi isi I-IV , Türkçeye çevren: Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık, İstanbul 1990-1993 (İz Yayıncılık; 13. İslam Klasikleri Dizisi; 3. Orj. adı: el-Muvafakât fî Usûli'şŞerîa).
* İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali Burhânuddîn Ebu’l-Vefâ Ebu’lİshâk el-Ya’merî el-Mağribî el-Medenî el-Mâlikî (799/1396), كي ا ا ي د ا ا ي غر اا ر ر ا ا حح ا ا و أ ء وف ا و أ د د ا ن ر ر ع ع ا را إ (ونفر إ إ) ح ي فف ا ّوا غ غ ا Durratü’ Durratü’l-Gavv l-Gavvâs âs fî Muhâdarati’ Muhâdarati’l-Havâ l-Havâss / ر ح ةقهاز اغأ ف ف) ّّ و ا )ا Fıkıhla ilgili bilmeceleri ihtiva eden ve Mâlikî fıkhında bu türün ilk örneği kabul edilen eser, fıkıh konularına göre düzenlenmiş altmış yedi baptan oluşmaktadır 67. Telif Tarihi: 791/1388. Yazması: Diyanet, r. 370, v. 69 (802 h). Matbusu: nşr. Muhammed Ebu’l-Ecfân – Osman Bittîh, Kahire – Tunus, 1400/1980; Beyrut 1400/1980, 1406/1985.
G. IX. ASIR (800-899 / 1397-1494) * Demîrî, Behrâm b. Abdullah Tâcuddîn Ebu’l-Bekâ es-Sülemî el-Kâhirî el-Mâlikî (805/1402), كيا ا ر رد دا ر رققي اس سء ابقو اأ د دا ا عبد ا هرام
66 67
Erdoğan, “el-MUVÂFAKÂT”, “el-MUVÂFAKÂT”, DİA, XXXI/406-408. Cengiz Kallek, “İBN FERHÛN, BURHÂNEDDİN”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 492-493, 493.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 71 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
قاا)
تصر ا ع ر عكبا ر شرا eş-Şerhu’l-Kebîr ala Muhtasari Halîl / في) ا
Telif Tarihi: 779/1377. Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1/1140, v. 272 (905 h), r. 2/1140, v. 286 (905 h), r. 3/1140, v. 306 (906 h), r. 4/1140, v. 282 (907 h), r. 1/1139, v. 298 (882 h), r. 2/1139, v. 276 (882 h); AdanaİH, r. 837, v. 216 (969 h), r. 4836 (son cilt), v. 291 (1056 h). * Vânûgî, Muhammed b. Ahmed Veliyuddîn el-Belevî ed-Dîbâcî et-Tûnisî el-Mâlikî (819/1416), (يوواا) كيا سي اتوجي ابدا و وبا د دي ا دأ أ دح م اّك ع ع لماا Müzîlü’l-Melâm an Hükkâmi’l-Enâm / قافي ا) ما كيا ا) Yazması: Beyazıt, r. 4/2813, v. 42-5268. * Bisâ Bisâtî tî,, Mu Muha hamm mmed ed b. Ahme Ahmedd Şems Şemsud uddî dînn Ebû Ebû Abdu Abdull llah ah el-Kâhirî el-Mısrî el-Mâlikî (842/1438), (يس س) كيا ا ر صراا ر رققا ا و عبد اأ دا دأ أ دح Şifâu’l-Alîl fî Şerhi Muhtasari’ş-Şeyh Halîl / تصر ر ر في ا ء ا خ خ ش شا Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 1073, v. 293.
* İbn İbn Nâsı Nâsırud ruddîn dîn,, Mu Muha hamm mmed ed b. Abdul Abdullah lah Şems Şemsudd uddîn în Ebû Ebû Abdullah el-Kaysî ed-Dımaşkî el-Mâlikî (842/1438), (د (در ا إ إ) كيا شقي ادسي اقا ا و عبد اأ د دا ا عبد ا دح er-R er-Red eddü dü’l ’l-V -Vâf âfir ir alâ alâ men men Ze’a Ze’ame me bi Enne Enne Men Men Semmâ Semmâ İbn İbn إ ّ ّن ع زع ع ع و ا فر ا ّ ر ا Teymiyye Şeyha’l-İslâm Kâfir / ة إ فر لما ا Telif Tarihi: 856/1452. 68
Müzîlü’l-Melâm lâm an Hükkâmi’l-En Hükkâmi’l-Enâm âm fî Ahkâmi’l-Vi Ahkâmi’l-Vilâye lâye ve’l-Kadâ/ ve’l-Kadâ/ Karabulut, Müzîlü’l-Me ءوالقض يةل ال ك كأ ف ف ا ا ك ك ن م الم زيي adlı bir eseri İbn Haldûn’a (808/1405) (808/1405)nispet nispet etmiştir (Karabulut, II/770. Yazması: Köprülü, r. 7/1587, v. 43-53; S/EsadE, r. 1/1899). Ancak bakabildiğimiz kaynaklarda İbn Haldun’un böyle bir eserinden söz edilmemektedir [Hayruddîn ez-Ziriklî (1976), el-A’lâm Kâmûsu Terâcim , 7. bs., Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1986, III/330; III/330; Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-Müellifin Terâcimu Musannifi’l Kütübi’l-Arabiyye, Mektebetü'l-Müsennâ, Beyrut ty., V/189; Süleyman Uludağ, “İBN HALDÛN”, DİA, XIX, ss. 538-543, 541-543]. 54 1-543]. Onun için aralarındaki isim benzerliğinden dolayı, bu eserin muhtemelen Vânûğî’nin Müzîlü’l-Melâm an Hükkâmi’l-Enâm adlı eseri olduğunu ve sehven İbn Haldun’a nispet edildiğini sanmaktayız. Durumun kesin olarak anlaşılabilmesi için yazmaların karşılaştırılması gerekmektedir . gerekmektedir .
Dr. Aydın TAŞ 72 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Yazması: Beyazıt, r. 2908, v. 88 (832 h); Beyazıt/VeliyyüddinE, r. 1449, s. 52; S/ReisülküttapME, r. 2/540, v. 204-272. Matbusu: Beyrut 1393, 1400. * Râî, Râî, Mu Muha hamm mmed ed b. Mu Muha hamm mmed ed Şems Şemsud uddîn dîn Ebû Ebû Abdu Abdulla llahh el-Mağribî el-Endelüsî el-Gırnâtî el-Kâhirî el-Mâlikî (853/1449), كي ا ا ر ق ا ير غر ا يس د ا ا ير غر اا ا عبد و أ د د ا د ح د ح (راعيا) تصإ İntisâru’l-Fakîri’s-Sâlik li Mezhebi’l-İmâmi’l-Kebîri’l-Mâlik / ص ا ر اكبم اا ا س سر اقاا Yazması: A.ElmalıİlçeH, r. 1/2729, v. 53. * Kalasâdî, Ali b. Muhammed Ebu’l-Hasan el-Kuraşî el-Bustî el-Endelüsî el-Mâlikî (891/1486), (ص (صّقّ ا) كيا سي ادا بسطي اي اقرا س حسو اأ د دا و و دح يع ته ا ا ة د دبت اا ة غ Bügyetü’ Bügyetü’l-Müb l-Mübtedî tedî ve Günyetü’l-M Günyetü’l-Münteh üntehîî / ي ه ا راافي ا)) Yazması: AtıfE, r. 1717, v. 147-173. Matbusu: Fas 1315. * Halûf (/ Hallûf), Ahmed b. Muhammed Şihâbuddîn Ebu’lAbbas Abbas el-Akh el-Akhal al el-Him el-Himyer yerîî el-Fâsî el-Fâsî el-Mağ el-Mağrib ribîî el-Tûn el-Tûnisî isî el-Mâl el-Mâlikî ikî (899/1493), ي ر غر اا ي ا ا ر ر ح ح ا ح ا ا و و ا ا ب ب اا و أ أ د اا ه ه د ح د أ كيا سي اتوا رااا ع في ع ا ا د دع Umdetü’l-Fârid fî İlmi’l-Ferâid / ا Yazması: S/Laleli, mecmua, r. 1/1321. * Zerrûk (/ Zerrûkî) el-Fâsî, Ahmed b. Ahmed Şihabuddîn Ebu’lAbbâs el-Fâsî el-Bürlisî (/ el-Bürnisî) el-Mâlikî (899/1493), (ز (ز) كيا سي ابري اا ا ب باو اأ د د اه ه دأ أ دأ أ ز ي أ أ إ إ ة ر ر Şerhu Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî / د ز قافي ا) يارقا) Yazması: S/Y.Cami, r. 1/744, v. 48.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 73 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
H. X. ASIR (900-999 / 1494-1591) * İbn Meymun, Ali b. Meymun Ebu’l-Hasan el-Hasanî el-Hâşimî el-Kuraşî el-İdrisî el-Mağribî el-Fâsî el-Mâlikî (917/1511), كيا ي اا ي اغراسي اا ي اقري اه هي احسا س حسو اون أ يع Risâletü’l-İhvân min Ehli’l-Fıkh ve Hameleti’l-Kur’ân / خوانة ا قرآنة ا ق قاا أ أ Telif Tarihi: 915/1509. Yazması: Burs BursaİH aİH/H /H.Ç .Çel eleb ebi, i, r. 1/51 1/510, 0, v. 55 (916 (916 h); h); S/Re S/Reşi şitE, tE, r. 1/199, v. 121 (915 h).
* Menûfî, Ali b. Muhammed Nâsiruddîn Nûruddîn Ebu’l-Hasan el-Kayravânî el-Mağribî el-Menûfî el-Mısrî el-Mâlikî (939/1532), ر ص ص اا وفي ا ا ي ر غر اا ي ا ا ر ق ا س حس ا و دن أأا و و د در ا دح يع كيا ا 1. Gâyetü’l-Emânî fî Halli’l-Elfâz ve’l-Meânî = Şerhu Risâleti İbn إ ة ر ر = ي ا ا ا ّ ف ي ي اا ة Ebî Zeyd el-Kayravânî / دز يأ إ كيا ا ق قافي ا) يارقا) İbn Ebû Zeyd'in eserinin büyük şerhidir 69. Yazması: S/Y.Cami, mecmua, r. 744. 2. Kifâyetü’ Kifâyetü’t-Tâli t-Tâlibi’rbi’r-Rabbâ Rabbânî nî fî Şerhi Şerhi Ris Risâl âlet etii İbn İbn Ebî Ebî Zeyd Zeyd el-Kay el-Kayrav ravânî ânî = Kifâye Kifâyetü’ tü’t-Tâ t-Tâlib libi’r i’r-Ra -Rabbâ bbânî nî alâ Risâle Risâleti ti İbn Ebî Zeyd Zeyd ط ا ة = ياا ر ق ا دز ز يأأ إ ة ر ف ي ير ر ا ط ط ا ة el-Kayrevânî / ط كيا ا ق قافي ا) يارقد اي ز أإ ة إ ع ي عر را) Kendisine ait Gayetü'1-Emânî adlı büyük ve Tahkîku'l-Mebânî adlı orta şerhten özetlenmiştir 70. Telif Tarihi: 925/1519. Yazması: Beyazıt/Umumi, r. 2440, v. 348 (974 h); A.ElmalıİlçeH, r. 5/3019, v. 128-143. Matbusu: I-II, Bulak 1288 (Ali b. Ahmed el-Adevî’nin hâşiyesiyle birlikte); Kahire 1300, 1305, 1307, 1309, 1310, 1325, 1328, 1330, 1344, 1357 (Ali b. Ahmed el-Adevî’nin el-Adevî’nin hâşiyesiyle hâşiyesiyle birlikte); birlikte); Kifâyetü’t-Tâlibi’r Rabbânî alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî I-III , thk. Ahmed Hamdî İmâm, Matbaatü'l-Medenî, Kahire 1407/1987 (Birlikte: Ali b. Ahmed b. Mükerremillâh es-Saîdî el-Adevî, Hâşiyetü'l-Adevî ala Kifâyeti't-Tâlibi'r69 70
Ahmet Özel, “MENÛFΔ, DİA, Ankara 2004, XXIX, ss. 157-158, 157. Özel, “MENÛFΔ, DİA, XXIX/157.
Dr. Aydın TAŞ 74 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
Rahmânî ); ); Kifâyetü’t-Tâlibi’r-Rabbânî I-II , Dârü'l-Fikr, Beyrut ty. (Ali b. Hâşiyetü'l-Adevî Adevî alâ Kifâyeti'tKifâyeti'tAhmed b. Mükerremillâh es-Saîdî Adevî, Hâşiyetü'lTâlibi'r-Rahmânî ile birlikte).
3. el-Mukaddimetü’l-İzziyye li’l-Cemâati’l-Ezheriyye (el-İzziyye) / كيا ا ق قافي ا) (ة (ةا ا) ةرزعة ا ةا ة اّدقا ا) 71 Mâliki fıkhına dairdir . Yazması: İzmirMilli, r. 2/1875, v. 37. Matbusu: I-II, Kahire Kahire 1362, 1362, 1348. Eser Eser üzerine üzerine yazılmış yazılmış şerhler şerhler vardır ve bir kısmı matbudur: Abdülbâki ez-Zürkânî, Mebârikü'l-Füyûzâti'l Kudsiyye (Şerhu'l-Mukaddimeti'l-İzziyye), Kahire 1281, 1299 (Hasan elİdvî’nin el-Feyzü’r-Rahmânî adlı hâşiyesiyle birlikte); Bulak 1289, 1298, 1304 (Ali b. Ahmed el-Adevî’nin hâşiyesiyle); Kahire 1325 (Ali b. Ahmed el-Adevî’nin hâşiyesiyle birlikte); Abdülmecîd eş-Şernûbî, el-Kevâkibü'd Dürriyye alâ Metnil-İzziyye , Kahire 1304, Bulak 1314 72. * İbnu’n-Nâsihî, Muhammed b. Kemaluddîn el-Mâlikî (941/1534), (حيا ا إ إ) كيا ا د دا دح el-Cevâhiru’s-Semînât fî İlmi’l-Ferâid ve Kasmi’t-Terekât / روااا ر ترا س س ا رااا ع في عا ا Yazması: Topkapı/III.Ahmed, r. 3146, v. 113-186 (912 h).
İ. XI. ASIR (1000-1099 / 1591-1688) * Lekâ Lekânî nî,, İbra İbrahim him b. İbra İbrahim him Ebû Ebû İsha İshakk el-M el-Mıs ısrî rî el-E el-Ezh zher erî î el-Mâlikî (1041/1631), el-Mâlikî (1041/1631), كا رى ازصرى ااا ق قاا ححو اأ ا راإ ا راإ جت خوانحة اص Nasîhatu’l-İhvân bi’ctinâbi’d-Duhân / ندخا ت Yazması: K.RaşitE, r. 1/1334, v. 48-62 (1111 h), S/Nuruosmaniye, mecmua, r. 2/2653. * Makkar Makkarrî, rî, el-End el-Endelüs elüsî,î, Ahmed Ahmed b. Muhamme Muhammedd Ebu’l-A Ebu’l-Abba bbass el-Fâsî el-Endelüsî et-Tilimsânî el-Mâlikî (1041/1631), كيا ي اس ستتسي ادا ي اا ا ر قراا ب باو اد أح دأ أ ج ع و عا ا ف ء فا ا س س Hüsnü’s-Senâ fi’l-Affvi ammen Cenâ / ج 71 72
Özel, “MENÛFΔ, DİA, XXIX/157. Özel, “MENÛFΔ, DİA, XXIX/157.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 75 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
Suçlunun af dilemesiyle ilgili âyet, hadis ve hikmetli sözleri içeren bir eserdir 73. Yazması: S/Ayasofya, r. 3844, v. 56 (1034 h). Matbusu: Hindistan ve Mısır'da taş baskısı yapılmıştır 74.
* Echûr Echûrî,î, Ali Ali b. Mu Muha hamm mmed ed Nûru Nûruddî ddînn Ebu’ Ebu’ll-İr İrşâ şâdd el-M el-Mıs ısrî rî el-Mâlikî (1066/1655), كيا ا و جهوا ر صراا ا و اأ د دا و و دح يع Gâyetü’l-Beyân fî Hılli Şirbi mâ lâ Yegîbü’l-Akl mine’d-Duhân / ندخا ق قاا غ غ ر ر ّ في نب با ة Yazması: Beyazıt/Umumi, r. 1974, v. 6.
* Sefâku Sefâkusî, sî, Ahmed Ahmed b. Abdulaz Abdulaziz iz eş-Şer eş-Şerefî efî el-Ezh el-Ezherî erî el-Mâl el-Mâlikî ikî (1080/1669’den sonra), كيا ا ر رزسي اس سشرفي اا ا عبد ا دأ أ Tezkiratü’l-İhvân fi’r-Red alâ men Kâle bi Hilliyyeti’d-Duhân / ر ندخة اح ح ع ع ر رخوان في اا Telif Tarihi: 1080/1669. Yazması: Beyazıt, r. 1973, v. 18.
* İbnu’l-Kâdî, Abdurrahman b. Ebu’l-Kasım el-Miknâsî el-Fâsî (1083/1672), (يققا إ إ) كيا ي اك كاا ق قو اأ ر رعبد ا Beyânü’l-Hilâf ve’t-Teşhîr ve’l-İstihsân ve mâ Agfelehû Mevridü’zتش ا ل ل اا ن Zam’ân ve mâ Sükite anhu fi’t-Tenzîl ve’l-Burhân / ر ه ش نر برا ت تفي ا ع ع ك ك نا ا و و أ أ نتحسا ا Yazması: İÜ, r. 3/4928, v. 43-97. * Mağribî, Musa b. Kasım el-Mâlikî (1098/1686’da sağ),
كيا ي اغراا و و راافي ا) ةسراجا ر ر) Şerhu’s-Sirâciyye / ا Yazması: S/Laleli, r. 1304. 73 74
Muha uhammed el-H l-Hâdî âdî Ebü’ Ebü’ll-E Ecfân cfân,, “MAK “MAKK KARÎ, RÎ, MUHA UHAMMED MMED B. MUHAMMED”, DİA, Ankara 2003, XXVII, ss. 446-447, 446. Ebü’l-Ecfân, “MAKKARÎ, MUHAMMED B. MUHAMMED”, MUHAMMED”, DİA, XXVII/446.
Dr. Aydın TAŞ 76 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
J. XII. ASIR (1100-1199 / 1688-1785) * Yûsî, el-Merrâkuşî (/ Merrâkeşî / Merâkeşî), Hasan b. Mesud Nûruddîn Ebû Ali (1102/1691), شيرااي اواي او عأ د دا و و وس س س أ ي فف د د ا Nefâisü’d-Dürer fî Halli Elfâzi’l-Muhtasar / أ كيا ا ق قافي ا) تصرا ا) Yazması: K.RaşitE, r. 542, v. 123 (1112 h); S/Laleli, r. 2696. * Garkâvî (/ Gurkavî), Ahmed b. Ahmed Ebu’l-Futûh el-Hulkî el-Feyyûmî el-Ezherî el-Mâlikî (1112/1700’den sonra), كيا ا ر رزي اوا ا ر غرقي احا و تواو اد أأ أ دأ أ el-Fethu’l-Mubîn alâ Şerhi Molla Miskîn / ل ر ر ع ع ب ب ا ا ت ت اا قافي ا) ك سك) Yazması: AtıfE, r. 798-799.
K. XIII. ASIR (1200-1299 / 1785-1882) * Kûsî Kûsî,, Ali Ali b. Abdul Abdulha hakk Ebu’ Ebu’ll- el-H el-Hic icâz âzîî el-M el-Mıs ısrî rî el-E el-Ezhe zherî rî el-Mâlikî (1294/1877), كيا ا ر رزا ر صراا ز زح حي اقوا س حسو اأ ححعبد ا يع ج ا ر ر ت ا ا ش ش Teşnîfu’l-İsmâ’ bi Tarîfi’l-İcmâ’ / ي ف)ف ج وا ا) Yazması: S/H.BeşirA, mecmua, r. 2/659. L. XIV. ASIR (1300-1399 / 1882-1979) * Dırâz, Abdullah b. Muhammed b. Huseyin Dırâz (1351/1932), از س س دح ا و عبد ا قاا و وفي أ) ب بش ش ق وافقاا ر ر) Şerhu’l-Muvâfakât li’ş-Şâtıbî / ق Yazması: S/HaletEİ, r. 86. Matbusu: Kahire ty..
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 77 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
SONUÇ Anadolu’da Mâlikî mezhebine tabi olanlar fazla olmamasına rağmen, bu mezhep müntesiplerinin bulunduğu Libya, Tunus ve Cezayir gibi yerlerin yılla yıllarc rcaa Osma Osmanl nlıı idar idares esin inde de kalma kalması sını nınn yanı yanı sıra sıra Osman Osmanlın lının ın ilme ilme göster gösterdik dikler lerii ihtima ihtimamın mın doğal doğal netice neticesi si olarak olarak Mâlik Mâlikîî mezheb mezhebiyle iyle ilgili ilgili yazmal yazmalar ar Anado Anadolu’ lu’dak daki,i, özellik özellikle le de Osman Osmanlı lı devlet devletini ininn başşeh başşehri ri olan olan İstan İstanbu bul’ l’da daki ki kütü kütüph phan anel eler erde de bulu bulunm nmak akta tadı dır. r. Anca Ancakk henü henüzz ülke ülkemiz miz kütüph kütüphane aneler lerind indeki eki yazmal yazmaları arınn bilims bilimsel el ve mod modern ern yön yöntem temler lerle le tam bir katalog ve tasnifi yapılmadığı için, özelde Mâlikî mezhebiyle, genelde ise fıkıhla ilgili yazmalar hakkında tam bir bilgiye sahip değiliz. Ayrıca mevcut katalog ve kütüphane kayıtlarında da eksikler ve hatalar bulunmaktadır. Nite Niteki kim m biz biz gere gerekk bu çalı çalışm şmam amızd ızda, a, gere gereks ksee yazm yazmala alarl rlaa ilgili ilgili diğe diğer r çalışmalarımızda tespit edebildiğimiz yanlışları belirttik. Bu makale makalede de tespit tespitii yapıla yapılann 62 yazmad yazmadan an 25 tanesi tanesinin nin sonra sonradan dan basılmış, 37 tanesinin ise sadece yazma olarak bulunuyor olması, fıkıhla ilgili yazma eserlerin önemli bir kısmının araştırmacıların ilgisine muhtaç olduğu olduğunu nu açıkça açıkça ortaya ortaya koy koymak maktad tadır. ır. Esasen Esasen bu araştı araştırma rmanın nın önceli öncelikli kli hedefl hedefleri erinde ndenn birisi birisini ni de bu noktay noktayaa dikkat dikkat çekmek çekmek oluştu oluşturma rmakta ktadır dır.. Bunların incelenerek eleştirel basımlarının yapılması, özelde Mâlikî fıkhıyla, genelde ise fıkıhla ilgili mevcut birikim ve mirasın daha sağlıklı öğrenilip değerlendirilmesine imkan sağlayacaktır.
Dr. Aydın TAŞ 78 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
KISALTMALAR A. KÜTÜPHANE ADLARI 75 A.ElmalıİlçeH: Antalya Elmalı İlçe Halk Kütüphanesi AdanaİH: Adana İl Halk Kütüphanesi AtıfE: Atıf Efendi Yazma Eser Kütüphanesi Beyazıt: Beyazıt Devlet Kütüphanesi Beyazıt/M.K.MustafaP: Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Beyazıt/Umumi: Beyazıt/VeliyyüddinE: Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi/Hüseyin Çelebi BursaİH/H.Çelebi: Bursa İl Halk Kütüphanesi/Hüseyin
Diyanet: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi Ankara ra Ünive nivers rsiitesi tesi DTCF/İ.Saib: Anka Kütüphanesi/İsmail Saib
Dil
ve
Tari Tarihh-C Coğr oğrafy afya
Fakü Fakült lteesi
H.SelimA/SelimA: Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi/Hacı Selim Ağa İzmirMilli: İzmir Milli Kütüphanesi K.MevlanaM: Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi K.RaşitE: Kayseri Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesi K.VahitP: Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi KB.İ.Koyunoğlu: Konya Belediyesi İzzet Koyunoğlu Şehir Müzesi Kütüphanesi KıbrısS.II.Mahmud: Kıbrıs Sultan II. Mahmud Kütüphanesi Köprülü: Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi Millet/FeyzullahE: Millet Yazma Eser Kütüphanesi/Feyzullah Efendi RagıpP: Koca Ragıp Paşa Yazma Eser Kütüphanesi Süleymaniye/S: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi 75
Bu başlık altında, makalede geçen yazmaların bulunduğu kütüphane ve onlara ait koleksiyonl koleksiyonların arın tam listesini listesini de belirtmek belirtmek amacıyla amacıyla,, kısaltma kısaltma kullanılma kullanılmayanl yanlar ar da verilmiştir.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 79 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
S/Ayasofya: S/B.VehbiE: Bağdatlı Vehbi Efendi S/Ç.AliP: Çorlulu Ali Paşa S/D.İbrahimP: Damat İbrahim Paşa S/EsadE: Esad Efendi S/Fatih: S/H.AliP: Hekimoğlu Ali Paşa S/H.BeşirA: Hacı Beşir Ağa S/H.HüsnüP: Hasan Hüsnü Paşa S/HaletEİ: Halet Efendi İlavesi S/Hamidiye: S/Laleli: (Damadzade, Muhammed/Mehmed Murad) S/MuradM: Murad Molla (Damadzade,
S/Nuruosmaniye: S/ReisülküttapME: Reisülküttap (Mustafa Efendi) S/ReşitE: Reşit Efendi S/Ş.AliP: Şehit Ali Paşa S/Y.Cami: Yeni Cami Topkapı: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Topkapı/III.Ahmed: Topkapı/III.Ahmed, Medine: B. DİĞER AÜSBE: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü B./b. : İbn, bin Bkz./bkz.: Bakınız bs.: Baskı
Dr. Aydın TAŞ 80 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
c.: Cilt DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi EÜSBE: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü h: Hicrî Hz.: Hazreti İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi İÜSBE: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü MÜSBE: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Nşr./nşr.: Neşreden Orj.: Orijinal r.: Rakam, Demirbaş kayıt numarası s.: Sayfa ss.: Sayfa sırası şrh.: Şerh eden Thk./ thk.: Tahkik eden ty.: (Baskı) tarihi yok v.: Varak yy.: (Baskı) yeri Yok adlarının kısaltmal kısaltmaları arı kaynakça kaynakçada, da, eserin eserin künyesinin künyesinin sonunda sonunda parantez parantez Not: Kitap adlarının içinde belirtilmiştir.
F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:2 (2007) 81 ________________________________________________________________________ ________________________________________________ ____________________________ ____
KAYNAKÇA ABDUSSELAM, Ahmed, “ Mukaddime” (el-Mudevvenetu’l-Kubrâ tahkikine yazdığı), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1415/1994, I, ss. 101-109. ALİ, Mahmood Hüseyin, Ebu Hanife'nin (İmam-ı Azam'ın) İslam Hukuku ile İlgili Doktoraa Tezi, Tezi, İÜSBE, İÜSBE, Danışm Danışman: an: Niyazi Niyazi Öktem Öktem,, Temel Görüşleri Görüşleri, Doktor İstanbul 1988. APAYDIN, H. Yunus, “İBN EBÛ ZEYD”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 451-453. …………..., …………..., H. Yunus, Yunus, “KARÂFÎ, “KARÂFÎ, ŞEHÂBEDD ŞEHÂBEDDÎN”, ÎN”, DİA, İstanb İstanbul ul 2001, 2001, XXIV XXIV,, ss. 394-400. BARDAKOĞLU, BARDAKOĞLU, Ali, “EBÛ HANÎFE (Literatür)”, DİA, İstanbul 1994, X, ss. 143-144. ………………..., Ali, “İBN RÜŞD”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 254-257. CÂSİM, Leys Suûd, “İBN ABDÜLBER en-NEMERΔ, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 269-272. ÇAVUŞOĞLU, Ali Hakan, “el-MÜDEVVENETÜ'L-KÜBR”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, ss. 470-473. ………………. ……………….,, Ali Hakan, Hakan, Irak Mâlikî Ekolü (III.-V./IX.-X Doktora Tezi, Tezi, (III.-V./IX.-X.. YY.), Doktora MÜSBE, Danışman: Prof.Dr. Mehmet Erdoğan, Erdoğan, İstanbul 2004. DESÛKÎ, Muhammed, el-İmam Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî ve Eseruhû fi’l Fıkhi’l-İslâmî , Dâru’s-Sekâfe, 1. bs., Katar 1407/1987. EBÜ’L-ECFÂN, Muhammed el-Hâdî, “İBN ŞÂS”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 369. ……………….., Muhammed el-Hâdî, “MAKKARÎ, MUHAMMED B. MUHAMMED”, DİA, Ankara 2003, 2003, XXVII, ss. 446-447. ERDOĞAN, Mehmet, “el-MUVÂFAKÂT”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, ss. 406-408. GÖKALP, Murat, Kadı Iyâz ve Şifa Adlı Eserinde Peygamber Tasavvuru, Doktora Tezi, AÜSBE, Danışman: Prof.Dr. Kâmil Çakın, Ankara 2005 ( Kadı Iyâz). GÜNAY, H. Mehmet, “İBNÜ'L-MÂCİŞÛN”, “İBNÜ'L-MÂCİŞÛN”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 122-123. http://kutuphane.isam.org.tr/2001arama.htm http://www.milletkutup.gov.tr/frame/fiziki_yapi1.htm http://www.simainsaat.com.tr/haberdetay.asp?ID=1 http://www.yazmalar.gov.tr/ KALLEK, Cengiz, “ESED B. FURÂT”, DİA, İstanbul 1995, XI, ss. 366-367. …………, Cengiz, “EŞHEB EL-KAYSΔ, DİA, İstanbul 1995, XI, ss. 462. …………, Cengiz, “İBN FERHÛN, BURHÂNEDDİN”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 492-493. KANDEMİR, M. Yaşar, “KÂDÎ İYÂZ”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, ss. 116-118.
Dr. Aydın TAŞ 82 ______________________________________________________________________ ______________________________________________ ______________________________ ______
KARAB KARABULU ULUT T - KARABU KARABULUT LUT,, Ali Rıza Rıza - Ahmet Ahmet Turan Turan,, Mu’cemü’t-Târihi’tTürâsi’l-İ Türâsi’l-İslâmî slâmî fî Mektebâti’lMektebâti’l-Âlem: Âlem: el-Mahtûtât el-Mahtûtât ve’l-Matbûât ve’l-Matbûât = Dünya Küt Kütüph üphan anel eler erin inde de Mevc Mevcut ut İsla İslam m Kültü Kültürr Tari Tarihi hi ile ile İlgi İlgili li Eser Eserle ler r Ansiklopedisi I-VI (6. cilt indekstir), indekstir), Mektebe Mektebe Yayınları Yayınları,, Kayseri Kayseri ty. (Mektebe yayınları; 12. İlmi eserler serisi; 3). KARABULUT, Ali Rıza, el-Mahtûtâtü’l-Mevcûde fî Mektebâti İstanbul ve Anadolu = İstan İstanbul bul ve Anadol Anadoluu Kütüph Kütüphanel aneleri erinde nde Mevcut Mevcut El Yazmas Yazmasıı Eserle Eserler r Ansiklopedisi I-III, Kayseri 2005 ( Karabulut ). ). KARLIĞA, H. Bekir, “İBN RÜŞD”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 257-288. KAYA, Eyyüp Said, “MÂZERΔ, DİA, Ankara 2003, XXVIII, ss. 193-195. KEHH KEHHÂL ÂLE, E, Öm Ömer er Rıza Rıza,, Mu’cemü’l-Mü Mu’cemü’l-Müellifi ellifinn Terâcimu Terâcimu Musannifi’lMusannifi’l-Kütübi’ Kütübi’ll Arabiyye, Mektebetü'l-Müsennâ, Beyrut ty.. KEVSERÎ, Muhammed Zâhid b. el-Hasan (1952), Bulûgu’l-E Bulûgu’l-Emânî mânî fî Sîreti’l-İm Sîreti’l-İmâm âm Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî , yy. 1355. KILIÇ, Hulûsi, “İBNÜ'I-HÂCİB”, “İBNÜ'I-HÂCİB”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 55-58. KÖKSAL, İsmail, Fıkıh Usûlü (İslam Hukuku Metodolojisi), Işık Akademi Yayınları, İstanbul 2008. KÖSE, KÖSE, Saffet, Saffet, “İBN ABDÜLHAK ABDÜLHAKEM, EM, ABDULLAH ABDULLAH”, ”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 276-277. …….., Saffet, “İBN EBÛ ZEMENÎN”, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 449. …….., Saffet, “İBN VEHB”, DİA, İstanbul 1999, XX, ss. 441-442. …….., Saffet, “İBNÜ'L-HÂC el-ABDERΔ, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 52. KURT, Ali Vasfi, Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî , İnsan Yayınları, İstanbul 1998. ÖZEL, Ahmet, “KİNÂNÎ, Yahyâ b. Ömer”, DİA, Ankara 2002, XXVI, ss. 33-34. …….., Ahmet, “MÂLİK b. ENES”, DİA, XXVII, Ankara 2003, ss. 506-513. …….., Ahmet, “MENÛFΔ, DİA, Ankara 2004, XXIX, ss. 157-158. ÖZEN, Şükrü, “İBNÜ'L-KÂSIM”, “İBNÜ'L-KÂSIM”, DİA, İstanbul 2000, XXI, ss. 103-104. TAŞ, Aydın, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani’nin Hukuk Anlayışı (Usul Anlayışı), Doktora Tezi, EÜSBE, Danışman: Prof.Dr. H. Yunus Apaydın, Kayseri 2003 (Şeybani). ULUDAĞ, Süleyman, “İBN HALDÛN”, DİA, XIX, ss. 538-543. UZUNPOSTA UZUNPOSTALCI, LCI, Mustafa, Mustafa, “EBÛ HANÎFE HANÎFE (Hayatı (Hayatı ve Şahsiyeti Şahsiyeti,, Eserleri Eserleri,, Fıkıh İlmindeki Yeri)”, DİA, İstanbl 1994, X, ss. 131-138. ÜNAL, Halit, “el-ASL”, DİA, TDV, İstanbul 1991, III, ss. 494-495. YAŞAROĞLU, YAŞAROĞLU, M. Kâmil, “İBN ABDÜSSELÂM el-HEVVÂRΔ, el-HEVVÂRΔ, DİA, İstanbul 1999, XIX, ss. 287-288. ZİRİKLÎ, Hayruddîn (1976), el-A’lâm Kâmûsu Terâcim , 7. bs., Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1986.